Qazaqstanda jańa ǵasyrda tehnıka men ǵylym salasy buryn-sońdy bolmaǵan joǵary deńgeıdi baǵyndyra aldy. Al aldaǵy onjyldyqtyń boljamdary boıynsha, bul qarqyny ári qaraı jalǵasyn tappaq. Ǵylym men zertteýler, ónertabystar men ónertapqyshtardyń eńbegi - kez kelgen memlekettiń gúldenýiniń kepili. Sondyqtan Qazaqstan Prezıdenti ǵylymı jańǵyrýdyń jańa tolqynyn bastady.
Qazaqstan joǵary ári sapaly ekonomıkalyq ósý baǵytyn ustanady, biraq oǵan ǵylymsyz qol jetkizý, árıne, múmkin emes. Alǵashqy qadam jastardy ǵylym men bilimge baýlýdan bastaldy. Úkimet daryndylardy izdeý men qoldaýǵa baǵyttalǵan birqatar baǵdarlamalar men is-sharalardy júzege asyryp jatyr. Sondyqtan qazirgi ýaqytta 40%-ǵa jýyq stýdent, ıaǵnı toǵyz myń adam osy salanyń bıik belesterin baǵyndyryp júr. Bul azamattardyń el damýyna degen qyzyǵýshylyqtaryn taıǵa tańba basqandaı anyq kórsetedi.
Ulttyq statıstıka bıýrosynyń málimeti boıynsha, Qazaqstanda ǵylym salasynda 21 782 adam qyzmet atqarady. Olardyń úshten biriniń ǵylymı dárejeleri bar, onyń ishinde 1697 ǵylym doktory, 4165 ǵylym kandıdaty, 1340 PhD doktory, 293 ǵylym doktory ataǵyna ıe.
2020 jyly ǴZTKJ kásiporyndarynyń sany 373-ke jetken, olardyń 50%-dan astamy bıznes jáne kommerııalyq emes sektorlarǵa tıesili.
Qazirgi ýaqytta Bilim jáne ǵylym mınıstrligi 10 basym baǵyt boıynsha qazaqstandyq ǵalymdardyń 1169-ǵa jýyq ǵylymı zertteýin qarjylandyrady, onyń ishinde 317 granttyq joba jas ǵalymdardy qoldaý maqsatynda uıymdastyrylǵan.
Búgingi tańda qazaqstandyq ǵalymdar sheteldik ǵalymdarmen qatar medıınalyq bıotehnologııa, transplantologııa, geologııa, mıneraldy jáne kómirsýtekti shıkizatty óńdeý, agroónerkásip keshenin turaqty damytý jáne aýyl sharýashylyǵy ónimderiniń qaýipsizdigi salasyndaǵy zamanaýı ázirlemelerge qatysyp jatyr. Pandemııa jaǵdaıynda ǵalymdarymyzdyń COVID-19-ǵa qarsy otandyq vakınany jasaýdaǵy jetistigi erekshe mańyzdy. Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymy ókilderiniń jarııa málimdemelerine sáıkes, 2021 jyldyń basynda álemde koronavırýsqa qarsy 200-ge jýyq vakına ázirlengen, al 63 dárige synaqtar júrgizilgen. Qazaqstan óz vakınasyn jasaǵan besinshi el boldy, al ony paıdalaný halyqty vakınaııalaý úshin qoldanylatyndar tiziminde jetinshi orynǵa jaıǵasqan. Sondaı-aq, bizdiń ǵalymdar adam aǵzasynda koronavırýstyń bar-joǵyn anyqtaýǵa arnalǵan ekspress-testterdi alǵashqylardyń biri bolyp oılap tapqan edi.
Táýelsizdiktiń alǵashqy jyldarynan bastap elimizdiń jańǵyrý kezeńderine sáıkes ǵylymdy júıeli damytýdyń quqyqtyq bazasy qalyptasty. «Qazaqstan Respýblıkasynyń ǵylym jáne memlekettik ǵylymı-tehnıkalyq saıasaty týraly» birinshi Zań 1992 jyly qańtarda qabyldanyp, elimizde ǵylymnyń qyzmet etýiniń negizderin bekitýge, ǵalymdar men uıymdardyń mártebesi men quqyqtaryn qorǵaýǵa tolyqtaı múmkindik berdi. Bul Zań ǵylymdy óndirispen biriktirý, ony kommerııalandyrý, zııatkerlik menshikti qorǵaý jáne halyqaralyq yntymaqtastyq qaǵıdattaryn belgiledi.
2000 jyldary elimizdiń damýy men ekonomıkasynyń órkendeýine baılanysty qazaq ǵylymyn jańa deńgeıge kóterý maqsatynda «Ǵylym týraly» Zań jáne «Qazaqstan Respýblıkasynyń ǵylymyn damytýdyń 2007-2012 jyldarǵa arnalǵan memlekettik baǵdarlamasy» qabyldandy. Bul memlekettik jáne jeke sektorlar qyzmetiniń quramdas bóligi bolyp tabyldy. Osy kezeńde ǵylymı-tehnıkalyq salany basqarý júıesin jetildirý, ınvestıııa tartý úshin jaǵdaı jasaý, ǵylym ınfraqurylymyn damytý, ǴZTKJ-ny qarjylandyrýdy ulǵaıtý, álemdik ǵylymı keńistikke ený boıynsha aýqymdy jumystar júrgizildi. Ǵylymı-zertteý jáne tájirıbelik-konstrýktorlyq jumystarǵa jumsalǵan shyǵyndarda basymdyq qoldanbaly jáne dızaındy damytýǵa aýdaryldy. 2010 jyly álemniń úzdik ýnıversıtetteriniń standarttaryna sáıkes jańa deńgeıli ýnıversıtet – Nazarbaev Ýnıversıteti ashyldy.
2011 jyly elimiz Táýelsizdiginiń 20 jyldyǵy qarsańynda qabyldanǵan
«Ǵylym týraly» Zań bul salanyń damýyna jańa múmkindikter ashty. Ǵylymdy basqarý júıesi ózgertildi, osy turǵydaǵy jobalardyń basym baǵyttaryn anyqtaýdaǵy qoǵamdastyqtyń róli kúsheıtildi, ony bıznespen árekettesýin qamtamasyz etýdiń jańa tásilderi anyqtaldy.
Bul rette qazaqstandyq ǵalymdarǵa halyqaralyq óriske shyǵý, sheteldik ǵylymı negizdermen baılanysty keńeıtý, otandyq ǵalymdardyń ázirlemelerin nasıhattaý, ǵylymı qyzmettiń zamanaýı standarttaryn engizý mindeti júkteldi. Ýnıversıtetter halyqaralyq konsýltanttardy tartý tájirıbesin engizdi, magıstranttar men doktoranttardy sheteldik ǵylymı ortalyqtarda taǵylymdamadan ótýge qarjy bóldi. Birte-birte otandyq ǵalymdarǵa sheteldik basylymdardy kóbeıtý talaby kúsheıe tústi. Eń aldymen ǵylymı zertteýlerdiń sapasyn arttyrý, ǵalymdardyń boljamdary men tujyrymdaryn keń saraptamalyq salada synaý qajet boldy. Qazaqstan Respýblıkasy Bilim jáne ǵylym mınıstrligi Ǵylym komıtetiniń málimetinshe, 2011 jyldan beri qazaqstandyq ǵalymdardyń maqalalary, onyń ishinde reenzııalanǵan basylymdardaǵy maqalalar sany 7 esege artqan.
Osylaısha, Qazaqstanda táýelsizdik jyldarynda otandyq ǵylymnyń damýyna, onyń óndiriske ıntegraııalanýynyń keńeıýine negiz qalandy. Osy maqsatta memleket tarapynan «Ózgerister joly: barshaǵa laıyqty ómir!» aldaǵy 5 jylda ǵylymdy qoldaý jáne eldiń zııatkerlik áleýetin damytý boıynsha naqty sharalar qarastyrylǵan. Bıyldyń ózinde ǵylymdy respýblıkalyq bıýdjetten qarjylandyrý eki ese ósti, sonymen qatar jańa mindetter aıasynda zańnamalyq bazany jetildirý jumystary júrgizilýde, 23 ǵylymı uıymdy jańǵyrtýǵa qarajat qarastyrylǵan.
Jańa Qazaqstan aldaǵy ýaqytta barlyq salada jańa qadamdar jasamaq. Jastar bilimge umtylyp, tehnıkanyń tilin jetik meńgerip, alǵa qoıǵan maqsattaryna umytylyp, al memleket tarapynan osyndaı qarqynmen qoldaý kórsetilse, biz almaıtyn qamal bolmasy anyq.
Aıjan Sylanova,
«Adyrna» ulttyq portaly
