Qazaqstanda jaŋa ǧasyrda tehnika men ǧylym salasy būryn-soŋdy bolmaǧan joǧary deŋgeidı baǧyndyra aldy. Al aldaǧy onjyldyqtyŋ boljamdary boiynşa, būl qarqyny ärı qarai jalǧasyn tappaq. Ǧylym men zertteuler, önertabystar men önertapqyştardyŋ eŋbegı - kez kelgen memlekettıŋ güldenuınıŋ kepılı. Sondyqtan Qazaqstan Prezidentı ǧylymi jaŋǧyrudyŋ jaŋa tolqynyn bastady.
Qazaqstan joǧary ärı sapaly ekonomikalyq ösu baǧytyn ūstanady, bıraq oǧan ǧylymsyz qol jetkızu, ärine, mümkın emes. Alǧaşqy qadam jastardy ǧylym men bılımge bauludan bastaldy. Ükımet daryndylardy ızdeu men qoldauǧa baǧyttalǧan bırqatar baǧdarlamalar men ıs-şaralardy jüzege asyryp jatyr. Sondyqtan qazırgı uaqytta 40%-ǧa juyq student, iaǧni toǧyz myŋ adam osy salanyŋ biık belesterın baǧyndyryp jür. Būl azamattardyŋ el damuyna degen qyzyǧuşylyqtaryn taiǧa taŋba basqandai anyq körsetedı.
Ūlttyq statistika biurosynyŋ mälımetı boiynşa, Qazaqstanda ǧylym salasynda 21 782 adam qyzmet atqarady. Olardyŋ üşten bırınıŋ ǧylymi därejelerı bar, onyŋ ışınde 1697 ǧylym doktory, 4165 ǧylym kandidaty, 1340 PhD doktory, 293 ǧylym doktory ataǧyna ie. 2020 jyly ǦZTKJ käsıporyndarynyŋ sany 373-ke jetken, olardyŋ 50%-dan astamy biznes jäne kommersiialyq emes sektorlarǧa tiesılı. Qazırgı uaqytta Bılım jäne ǧylym ministrlıgı 10 basym baǧyt boiynşa qazaqstandyq ǧalymdardyŋ 1169-ǧa juyq ǧylymi zertteuın qarjylandyrady, onyŋ ışınde 317 granttyq joba jas ǧalymdardy qoldau maqsatynda ūiymdastyrylǧan.Bügıngı taŋda qazaqstandyq ǧalymdar şeteldık ǧalymdarmen qatar medisinalyq biotehnologiia, transplantologiia, geologiia, mineraldy jäne kömırsutektı şikızatty öŋdeu, agroönerkäsıp keşenın tūraqty damytu jäne auyl şaruaşylyǧy önımderınıŋ qauıpsızdıgı salasyndaǧy zamanaui äzırlemelerge qatysyp jatyr. Pandemiia jaǧdaiynda ǧalymdarymyzdyŋ COVID-19-ǧa qarsy otandyq vaksinany jasaudaǧy jetıstıgı erekşe maŋyzdy. Düniejüzılık densaulyq saqtau ūiymy ökılderınıŋ jariia mälımdemelerıne säikes, 2021 jyldyŋ basynda älemde koronavirusqa qarsy 200-ge juyq vaksina äzırlengen, al 63 därıge synaqtar jürgızılgen. Qazaqstan öz vaksinasyn jasaǧan besınşı el boldy, al ony paidalanu halyqty vaksinasiialau üşın qoldanylatyndar tızımınde jetınşı orynǧa jaiǧasqan. Sondai-aq, bızdıŋ ǧalymdar adam aǧzasynda koronavirustyŋ bar-joǧyn anyqtauǧa arnalǧan ekspress-testterdı alǧaşqylardyŋ bırı bolyp oilap tapqan edı. Täuelsızdıktıŋ alǧaşqy jyldarynan bastap elımızdıŋ jaŋǧyru kezeŋderıne säikes ǧylymdy jüielı damytudyŋ qūqyqtyq bazasy qalyptasty. «Qazaqstan Respublikasynyŋ ǧylym jäne memlekettık ǧylymi-tehnikalyq saiasaty turaly» bırınşı Zaŋ 1992 jyly qaŋtarda qabyldanyp, elımızde ǧylymnyŋ qyzmet etuınıŋ negızderın bekıtuge, ǧalymdar men ūiymdardyŋ märtebesı men qūqyqtaryn qorǧauǧa tolyqtai mümkındık berdı. Būl Zaŋ ǧylymdy öndırıspen bırıktıru, ony kommersiialandyru, ziiatkerlık menşıktı qorǧau jäne halyqaralyq yntymaqtastyq qaǧidattaryn belgıledı. 2000 jyldary elımızdıŋ damuy men ekonomikasynyŋ örkendeuıne bailanysty qazaq ǧylymyn jaŋa deŋgeige köteru maqsatynda «Ǧylym turaly» Zaŋ jäne «Qazaqstan Respublikasynyŋ ǧylymyn damytudyŋ 2007-2012 jyldarǧa arnalǧan memlekettık baǧdarlamasy» qabyldandy. Būl memlekettık jäne jeke sektorlar qyzmetınıŋ qūramdas bölıgı bolyp tabyldy. Osy kezeŋde ǧylymi-tehnikalyq salany basqaru jüiesın jetıldıru, investisiia tartu üşın jaǧdai jasau, ǧylym infraqūrylymyn damytu, ǦZTKJ-ny qarjylandyrudy ūlǧaitu, älemdık ǧylymi keŋıstıkke enu boiynşa auqymdy jūmystar jürgızıldı. Ǧylymi-zertteu jäne täjıribelık-konstruktorlyq jūmystarǧa jūmsalǧan şyǧyndarda basymdyq qoldanbaly jäne dizaindy damytuǧa audaryldy. 2010 jyly älemnıŋ üzdık universitetterınıŋ standarttaryna säikes jaŋa deŋgeilı universitet – Nazarbaev Universitetı aşyldy. 2011 jyly elımız Täuelsızdıgınıŋ 20 jyldyǧy qarsaŋynda qabyldanǧan «Ǧylym turaly» Zaŋ būl salanyŋ damuyna jaŋa mümkındıkter aşty. Ǧylymdy basqaru jüiesı özgertıldı, osy tūrǧydaǧy jobalardyŋ basym baǧyttaryn anyqtaudaǧy qoǧamdastyqtyŋ rölı küşeitıldı, ony biznespen ärekettesuın qamtamasyz etudıŋ jaŋa täsılderı anyqtaldy. Būl rette qazaqstandyq ǧalymdarǧa halyqaralyq örıske şyǧu, şeteldık ǧylymi negızdermen bailanysty keŋeitu, otandyq ǧalymdardyŋ äzırlemelerın nasihattau, ǧylymi qyzmettıŋ zamanaui standarttaryn engızu mındetı jükteldı. Universitetter halyqaralyq konsultanttardy tartu täjıribesın engızdı, magistranttar men doktoranttardy şeteldık ǧylymi ortalyqtarda taǧylymdamadan ötuge qarjy böldı. Bırte-bırte otandyq ǧalymdarǧa şeteldık basylymdardy köbeitu talaby küşeie tüstı. Eŋ aldymen ǧylymi zertteulerdıŋ sapasyn arttyru, ǧalymdardyŋ boljamdary men tūjyrymdaryn keŋ saraptamalyq salada synau qajet boldy. Qazaqstan Respublikasy Bılım jäne ǧylym ministrlıgı Ǧylym komitetınıŋ mälımetınşe, 2011 jyldan berı qazaqstandyq ǧalymdardyŋ maqalalary, onyŋ ışınde resenziialanǧan basylymdardaǧy maqalalar sany 7 esege artqan. Osylaişa, Qazaqstanda täuelsızdık jyldarynda otandyq ǧylymnyŋ damuyna, onyŋ öndırıske integrasiialanuynyŋ keŋeiuıne negız qalandy. Osy maqsatta memleket tarapynan «Özgerıster joly: barşaǧa laiyqty ömır!» aldaǧy 5 jylda ǧylymdy qoldau jäne eldıŋ ziiatkerlık äleuetın damytu boiynşa naqty şaralar qarastyrylǧan. Biyldyŋ özınde ǧylymdy respublikalyq biudjetten qarjylandyru ekı ese östı, sonymen qatar jaŋa mındetter aiasynda zaŋnamalyq bazany jetıldıru jūmystary jürgızılude, 23 ǧylymi ūiymdy jaŋǧyrtuǧa qarajat qarastyrylǧan. Jaŋa Qazaqstan aldaǧy uaqytta barlyq salada jaŋa qadamdar jasamaq. Jastar bılımge ūmtylyp, tehnikanyŋ tılın jetık meŋgerıp, alǧa qoiǧan maqsattaryna ūmytylyp, al memleket tarapynan osyndai qarqynmen qoldau körsetılse, bız almaityn qamal bolmasy anyq.
Aijan Sylanova,
«Adyrna» ūlttyq portaly
