2015 جىلعى ساۋىردە قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ ءححىى سەسسياسىندا قازاقستاننىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى ن.ءا. نازارباەۆ وتكەننىڭ ەڭ قاسىرەتتى وقيعالارىن زەرتتەي وتىرىپ، شاڭ باسقان ارحيۆتەگى تالاي دەرەكتەرگە ءۇڭىلىپ، بەيتاراپتىلىق تانىتۋعا شاقىردى. قازاقتىڭ كوپ ۇلتتىلىعى كەڭەستىك ساياسي جۇيەنىڭ جەمىسى بولعانىمەن، تاعدىردىڭ جازۋىمەن قازاق دالاسىنا كەلگەن وزگە ۇلت وكىلدەرى كەڭ بايتاق دارحان دالانى مەكەن ەتتى. قازاق جەرى تارىداي شاشىلعان ءتۇرلى ۇلت وكىلدەرىن ءبىر شاڭىراقتىڭ استىنا بىرىكتىرىپ، ولاردى ءبىرتۇتاس، ىنتىماعى مول حالىققا اينالدىردى. بۇل - ۇلكەن ەرلىك.
الدىمەن تاريحتىڭ ەڭ قيىن-قىستاۋ كەزەڭدەرىنە كوز جۇگىرتەيىك. 1928 جىلدىڭ اياعىندا «بۋرجۋازيالىق ۇلتشىلدار» اتانعانداردىڭ بارلىعى دەرلىك – الاشوردانىڭ بۇرىنعى باسشىلارى جالعان ايىپپەن تۇتقىندالدى. «الاش» پارتياسىنىڭ بۇرىنعى وكىلدەرىن بارلىق ادىسپەن قىلمىستىق قۋدالاۋ باستالدى: بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا قايراتكەرلەرگە جالا جاۋىپ، تىكەلەي ارانداتۋشىلىققا، وتباسى مۇشەلەرىن تۇتقىنداۋعا دەيىن قولدانىلدى.
س.حوجانوۆ، ءو.يساەۆ، ت.رىسقۇلوۆ، س.سادۋاقاسوۆ، و.جاندوسوۆ جانە تاعى باسقالار «ۇلتشىل فاشيزم»، جاپون بارلاۋىمەن بايلانىسى، تىڭشىلىق ارەكەتتەرى ءۇشىن ايىپتالدى. بۇل كەزەڭدە ج.ايماۋىتوۆ، ءا.ءبايدىلدين، د.ادىلەۆ اتىلدى، قالعاندارى ءارتۇرلى مەرزىمگە باس بوستاندىعىنان ايىرىلدى. ولاردىڭ ءبىرازى 1937-1938 جىلدارى (م.دۋلاتوۆ جانە ت.ب.) لاگەردە قازا تاپتى.
ۇلتتىق زيالى قاۋىم وكىلدەرىنىڭ تاعى ءبىر توبى، 40-قا جۋىق ادام 1930 جىلى قىركۇيەك-قازان ايلارىندا تۇتقىندالدى. كوپ ۇزاماي ولاردىڭ 15-ءى (م.تىنىشپاەۆ، ج.اقپاەۆ، ح.دوسمۇحامەدوۆ، ج.دوسمۇحامەدوۆ، ق.كەمەڭگەروۆ جانە ت.ب.) رەسەيدىڭ شالعاي ايماقتارىنا جەر اۋدارىلدى. 1937-1938 جىلدارى قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان، «ۇلتتىق فاشيستەر» دەپتجالا جابىلعانداردىڭ اراسىندا ءبىر كەزدەرى قازاقستاننىڭ مۇددەسىن قورعاعان، 1931-1933 جىلدارى قازاق حالقىنىڭ جاپپاي قىرىلۋىنا اشىق نارازىلىق بىلدىرگەندەر دە بولدى.
رەپرەسسياعا ۇشىراعان قايراتكەرلەردى قاماۋعا الاتىن، ايداۋعا جىبەرەتىن گۋلاگ، كارلاگ (قاراعاندى ), ستەپلاگ (دالا), الجير (وتانىن ساتقانداردىڭ ايەلدەرىنە ارنالعان، اقمولا قالاسىندا) لاگەرلەرى قۇرىلدى. ول اۋماقتى تiكەنەكتi سىممەن قورشاپ، تiسiنە دەيiن قارۋلانعان اسكەر بولiمدەرi كۇزەتتi.
انالارعا قاتىگەزدىك كورسەتكەن «الجير» سياقتى لاگەر دۇنيەنىڭ ەش جەرىندە بولماعان. الجير كازارمالارىندا 18 مىڭنان استام ايەل بولعان. كەيىننەن ءولىم جازاسىنا كەسىلگەن ادامداردى جاپپاي جەرلەگەن ورىندار دا جارىققا شىعا باستادى. سولاردىڭ ءبىرى الماتى ماڭىندا 1937- 1938 جىلدارى جاڭالىق اۋدانىندا كەزدەيسوق تابىلعان.
ءتوتاليتاريزمنىڭ مىڭداعان جازىقسىز قۇرباندارى جاسىرىن جەرلەندى، ولاردىڭ ىشىندە بەلگىلى جازۋشى-اقىندار م.جۇماباەۆ، س.سەيفۋللين، ءى.جانسۇگىروۆ، ب.مايلين، كورنەكتى عالىمدار ا.بايتۇرسىنوۆ، س.اسفەندياروۆ، ءىرى مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرلەرى، باسشىلارى دا بار ەدى. قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعانداردىڭ قۇرامىندا قازاقتار، پولياكتار، ورىستار، نەمىستەر، كورەيلەر، ۇيعىرلار، وزبەكتەر، ت.ب. دا بولدى. رەسمي دەرەكتەرگە سۇيەنەتىن بولساق، 1937 جىلى تاجىكتەر اراسىندا جەتى ادام، وزبەكتەردە ءبىر ادام، ءار حالىقتان ەكى نەمەسە ءۇش ادام، قازاقتاردا جيىرما بەس مىڭ ادام رەپرەسسياعا ۇشىراعان.
100 مىڭعا جۋىق قازاقستاندىق وسى وقيعانىڭ قۇربانىنا اينالىپ، ونىڭ 20 مىڭنان استامى اتىلدى. جازىقسىز سوتتالعاندار قاتارىندا ءا.بوكەيحان، ا.بايتۇرسىنۇلى، م.تىنىشپاەۆ، م.دۋلاتۇلى، ت.رىسقۇلوۆ، م.جۇماباەۆ، س.سەيفۋللين، ءى.جانسۇگىروۆ، ب.مايلين، س.سەيفۋللين سىندى كورنەكتى مەملەكەت جانە ساياسي قايراتكەرلەر بار ەدى. 2020 جىلدىڭ 4-جەلتوقسانىندا نۇر-سۇلتاندا ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاۋ جونىندەگى كوميسسيانىڭ ءبىرىنشى وتىرىسى ءوتتى، ونى قۇرۋ تۋرالى پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ مامىر ايىندا مالىمدەگەن بولاتىن. بۇل تاقىرىپ رەسپۋبليكادا ۇلتتىق ەگەمەندىك جانە تاريحي ادىلەتتىلىكتى قالپىنا كەلتىرۋ ماسەلەسىمەن بايلانىستى قوزعالدى. حالىقارالىق مەموريالدا «كوممەرسانت» رەپرەسسيا قۇرباندارى ساناتتارىنىڭ تولىق ءتىزىمىن جاساۋ «رەسەيدە دە شەشىمىن تاپپاعان ماڭىزدى مىندەتتەردىڭ ءبىرى» ەكەنىن ەسكە سالعان ەدى. وسى ماقساتتا مەملەكەت تاراپىنان قۇرىلعان كوميسسيالار ءوز جۇمىسىن ءارى قاراي جۇزەگە اسىرىپ جاتتى. ولاردىڭ باستى ماقساتى - 20-عاسىرداعى اشارشىلىق پەن رەپرەسسياعا ساياسي باعا بەرىپ، عىلىمي تۇرعىدا زەرتتەۋ. سونىڭ نەگىزىندە جان-جاقتى زەرتتەۋ، ارنايى تاريحي قۇجاتتاردى جيناقتاۋ، ولاردى كىتاپ قىلىپ باسىپ شىعارۋ، ەسىمدەرى بەلگىسىز كۇيدە قالعان ازاماتتاردىڭ ءتىزىمىن انىقتاۋ سياقتى كولەمدى جۇمىستار جاسالىپ جاتىر. ال ارنايى كوميسسياعا جۇكتەلگەن مىندەت:
1. وسى وقيعاعا قاتىسى بار قازاقتاردى اقتاۋ تۋرالى زاڭناما ۇسىنىستارىن ازىرلەۋ;
2. ساياسي اقتاۋعا جاتاتىن تۇلعالار سانىن انىقتاۋ جانە بەكىتۋ;
3. قۇربان بولعانداردىڭ جەرلەنگەن جەرىن ىزدەپ، ولاردى حالىقتىڭ ەسىنە ساقتاۋعا ارنالعان شارالاردى ۇيىمداستىرۋ;
4. اقتالعانداردىڭ قۇقىقتارىن قايتا قالپىنا كەلتىرۋ.
بىراق بۇل كوميسسيانىڭ جۇمىسى كەشە باستالدى دەگەن ءسوز ەمەس. وسىعان دەيىن دە تالاي تەر توگىلىپ، جۇمىس اتقارىلدى.
1990 جىلدان باستاپ قازاقستاندا تاريحي جادىنى ساقتاۋ جانە توتاليتاريزم قۇرباندارىن اقتاۋ بويىنشا ماقساتتى قادامدار جاسالدى. سونىڭ ناتيجەسىندە «1940 جانە 50-جىلداردىڭ باسىندا زاڭسىز قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان، اقتالعان ازاماتتارعا كومەك كورسەتۋ شارالارى تۋرالى» جارلىق قابىلداندى. ال 1993 جىلى 14 ساۋىردەن باستاپ «جاپپاي ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاۋ تۋرالى» زاڭ ءوز كۇشىنە ەندى. قازاقستاندا ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ماڭگى ەستە ساقتاۋ ماقساتىندا 1997 جىلعى 5 ساۋىردەگى پرەزيدەنت جارلىعىمەن 31 مامىر – ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى بولىپ جاريالاندى. 2011 جىلى جارلىققا ماڭىزدى تولىقتىرۋلار ەنگىزىلىپ، 31-مامىر قازاقستاندىقتار ءۇشىن ساياسي قۋعىن-سۇرگىن جانە اشارشىلىق قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى بولىپ بەلگىلەندى.
1997 جىل تۇڭعىش پرەزيدەنتتىڭ جارلىعىمەن جالپىۇلتتىق كەلىسىم جانە ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ جىلى بولىپ جاريالاندى.
قوعامدىق سانانى جاڭعىرتۋ – حالىقتىڭ وتكەنى، بۇگىنى مەن بولاشاعىنىڭ كوكجيەگىن بايلانىستىراتىن تۇعىرناما، ونىڭ رۋحاني مۇراتى – ۇلتتىق سانانىڭ سان الۋان بولىكتەرىن ۇيلەستىرۋ.
قازاقستاندا وتكەن عاسىردىڭ 30-جىلدارىنداعى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن جانە اشارشىلىق قۇرباندارىن، حالىقتاردى دەپورتاتسيالاۋ قۇرباندارىن ەسكە الۋ ماقساتىندا ەڭ ۇلى گۋمانيتارلىق جانە ەتيكالىق تۇرعىدان ءمىنسىز ءداستۇر – العىس ايتۋ كۇنى دۇنيەگە كەلدى. بۇل مەيرام 2015 جىلى 23 ساۋىردە قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ ءححىى سەسسياسىندا قازاقستاننىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى بارلىق ەتنوستاردىڭ ءبىر-بىرىنە جانە قازاقتارعا العىس ايتۋ كۇنىن بەلگىلەۋدى ۇسىنعان ەدى. وسىنداي ماڭىزدى قادامدارمەن جەر اۋدارىلعانداردى تۋىسقان رەتىندە، باۋىر رەتىندە قابىلدادى. قازىرگى تاڭدا قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعاندار مەن جەر اۋدارىلعانداردىڭ ۇرپاقتارى اتا-بابا ارۋاعىن ەسكە الۋ ءۇشىن الەمنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن قازاقستانعا جىل سايىن كەلىپ جاتىر.
ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنىڭ بارلىق مۇراجايلارى – بۇگىندە ءماجبۇرلى ەڭبەكپەن تۇزەۋ لاگەرلەرىنىڭ جازىقسىز قۇرباندارىن ماڭگى ەستە ساقتاۋعا ارنالعان بىرەگەي مەموريالدىق كەشەندەرگە اينالدى.
ەلىمىزدەگى العاشقى ساياسي مۇراجايلاردىڭ ءبىرى – قازاقستان تاۋەلسىزدىگىنىڭ 10 جىلدىعىندا 2001 جىلى 2 قاراشادا شىمكەنت قالاسىندا اشىلدى. ول "وڭتۇستىك قازاقستان ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنىڭ مۇراجايى" دەگەن اتاۋمەن بەلگىلى. «عيبادات» زالىندا حح عاسىردىڭ 30-جىلدارىندا وققا ۇشقان 2500-گە جۋىق «ۇلى تەررور» قۇرباندارىنىڭ ەسىمدەرى ماڭگىلىككە جازىلعان تاقتايشالار ورناتىلعان.
«دولينكا سەلوسىندا ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ» مۇراجايى قازاقستان رەسپۋبليكاسى تۇڭعىش پرەزيدەنتىنىڭ وكىمىمەن قاراعاندى وبلىسى اكىمىنىڭ 2001 جىلعى 24 اقپاندا قۇرىلدى. بۇل مەموريالدىق كەشەننىڭ بىرەگەيلىگى - مۇراجايدىڭ 1933-1935 جىلدارى تۇتقىنداردىڭ وزدەرى سالعان كارلاگ اكىمشىلىگىنىڭ تاريحي عيماراتىندا ورنالاسۋى.
2007 جىلدىڭ 31 مامىرىنان باستاپ اقمولا وبلىسىندا ساياسي قۋعىن-سۇرگىن جانە توتاليتاريزم قۇرباندارىنىڭ مۇراجاي-مەموريالدىق كەشەنى «الجير» (وتانىن ساتقانداردىڭ ايەلدەرىنە ارنالعان اقمولا لاگەرى) جۇمىس ىستەيدى. مۇندا كەلۋشىلەر اششى كەزەڭنىڭ قايعىلى وقيعالارىمەن تانىسا الادى. ماسەلەن، مۇراجاي-مەموريالدىق كەشەنىندە بىرنەشە وبەكتىلەر ورنالاسقان. ماسەلەن، "ستالين ۆاگونى" جەر اۋدارىلعاندار مەن سوتتالعانداردى تاسىمالداۋعا ارنالعان. ال «قايعى اركاسى» مونۋمەنتى ەكى دۇنيەنىڭ – ءولى مەن ءتىرى دۇنيەنىڭ ارالىعىنداعى كيەلى ولكەنى بەينەلەيدى. ەسكەرتكىش قايتىس بولعان كۇيەۋى مەن جوعالعان بالالارى قايعىرعان ايەلدىڭ جانايقايىن سەزىندىرەدى.
«الجير» تۇتقىنىندا بولعان 62 ۇلتتىڭ ايەلدەرىن ماڭگى ەستە قالدىرۋ ماقساتىندا شەت مەملەكەتتەردىڭ ەلشىلىكتەرى مەموريالدىق بەلگىلەر ورناتقان. «ۇمىتسىزدىك پەن السىزدىك» كومپوزيتسياسى نازىك جاندىلاردىڭ بويىنداعى شاراسىزدىقتى بەينەلەيدى. لاگەردىڭ تامۇعىن باستان وتكەرگەندەردىڭ بارلىعىنا ارنالعان «كوز جاس» ستەللاسى. وندا گۋلاگ كارتاسى مەن قازاقستان اۋماعىندا ورنالاسقان جانە كارلاگقا باعىنىشتى 11 لاگەردىڭ اتاۋى كورسەتىلگەن. ايەلدەردىڭ، تىكەنەك سىمنىڭ ار جاعىنداعى بالالاردىڭ كوز جاسى – لاگەر تۇتقىندارى مەن ولاردىڭ ۇرپاقتارىنىڭ قايعىلى تاعدىرىن ەلەستەتۋگە بولادى. "الاش" ساياباعى 1,5 گەكتارداي جەردى الىپ جاتىر. كەزىندە بۇل جەردە لاگەر تۇتقىندارى باۋ-باقشا وسىرگەن، ال بۇگىندە ونى قالپىنا كەلتىرۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلىپ جاتىر. اتالعان ەسكەرتكىشتەردىڭ بارلىعى، وتكەن كۇننىڭ ەنشىسىندە قالعان ىزعارلى كۇندەردى ەسكە تۇسىرەدى.
2017 جىلى الماتىدا 1931-1933 جىلدارداعى اشارشىلىق قۇرباندارىنا ارنالعان ەسكەرتكىش اشىلدى. كومپوزيتسيادا قاجىعان بالانى قولىنا ۇستاعان شاراسىز ايەل بەينەلەنگەن. ەسكەرتكىش قاراعايلى الاڭىندا بوي كوتەردى. ءۇش مەترلىك ءمۇسىن قولا مەن گرانيتتەن جاسالعان.
2018 جىلدىڭ 27 جەلتوقسانىندا الماتى وبلىسى تالعار اۋدانى جاڭالىق اۋىلىندا «رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسى اياسىندا ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنىڭ مۇراجايى اشىلدى. وندپ ستاليندىك قۋعىن-سۇرگىن جىلدارىندا جازىقسىز جاپا شەككەندەردى ماڭگى ەستە ساقتاۋ 4125 ادامنىڭ ەسىمى جازىلعان مەموريالدىق تاقتا ورناتىلىپ، ولاردىڭ ومىرباياندىق دەرەكتەرى كورسەتىلدى.
قازاقستان ىشكى ىستەر مينيسترلىگى سوناۋ 2016 جىلدىڭ اقپان ايىندا ۆەدومستۆونىڭ سايتىندا 1930-1950 جىلدارداعى قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارى جانە ولاردى اقتاۋ تۋرالى اقپاراتتى ىزدەۋگە ارنالعان ونلاين سەرۆيستىڭ ىسكە قوسىلعانىن سالتاناتتى تۇردە جاريالاعان بولاتىن. «مىڭداعان ادامعا بۇل اقپارات تۋىستارىنىڭ تاعدىرى تۋرالى اقپارات الۋ ءۇشىن قاجەت. ولار تاريحي اقپاراتتى تولىق قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن عالىمدارعا، تاريحشىلارعا، جۋرناليستەرگە قاجەت»، - دەپ اتاپ ءوتتى مينيسترلىك. سول كەزدە رەپرەسسياعا ۇشىراعان 110 000-عا جۋىق ادامنىڭ دەرەكتەرگە قول جەتكىزە الاتىنىن ايتقان ەدى.
ونىڭ ۇستىنە، بۇل قادامدار نۇر-سۇلتانداعى تاريحي جادى ماسەلەلەرىنىڭ ۇلتتىق ەگەمەندىك يدەياسىمەن تىعىز بايلانىستى ەكەنىن كورسەتەدى. «ادىلەتسىز سوتتالعانداردىڭ ەسىمىن مۇقيات ساقتاي وتىرىپ، ءبىز ىرگەتاسى – تاۋەلسىزدىگىمىز بولىپ تابىلاتىن جارقىن بولاشاقتى قۇرا الامىز»، - دەگەن ەدى پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ. «ۇلى تەرروردىڭ كەڭەس مەملەكەتى اۋماعىندا تۇراتىن حالىقتارعا قانداي وراسان زور شىعىن اكەلگەنى ءبارىمىزدىڭ ەسىمىزدە. قۋعىن-سۇرگىن جىلدارىندا كەڭەس وداعىنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن قازاقستانعا 5 ميلليوننان استام ادام جەر اۋدارىلدى. 100 مىڭعا جۋىق قازاقستاندىق قۋعىن-سۇرگىننىڭ ديىرمەنىنەن ءوتتى، ونىڭ 20 مىڭنان استامى وققا ۇشتى»، - دەدى ەلباسى 31 مامىرداعى 2020 جىلعى جولداۋىندا.
قازاقستان تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن 1920-1950 جىلدارداعى جاپپاي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ماڭگى ەستە قالدىرۋ شارالارىن مەملەكەتتىك دەڭگەيدە قولعا العان. «تاريحي ادىلەتتىلىكتى قالپىنا كەلتىرۋ جۇمىسىن اياقتاۋ ءۇشىن مەن ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميسسيا قۇرۋدى تاپسىردىم»، - دەدى پرەزيدەنت. 24 قاراشادا قاسىم-جومارت توقاەۆ مەملەكەتتىك كوميسسيا قۇرۋ تۋرالى جارلىققا قول قويدى.
«بۇگىن ءبىز ۇجىمداستىرۋ جىلدارىندا اشتىقتان قازا بولعان نەمەسە تۋعان جەرىن تاستاپ كەتۋگە ءماجبۇر بولعانداردى مۇڭايا ەسكە الامىز. بۇل باقىتسىزدىق 3 ميلليونعا جۋىق ادامنىڭ باسىنا كەلدى»، - دەپ ەسكە العان ەدى ەل باسشىسى ءبىر سوزىندە.
كوميسسيانىڭ باستى ماقساتى - ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قاتىستى تاريحي ادىلەتتىلىكتى قالپىنا كەلتىرۋ جۇمىسىن اياقتاۋ، سونداي-اق ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارى ساناتتارىنىڭ تولىق ءتىزىمىن زەرتتەۋ بولىپ تابىلادى.
ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنىڭ مۇراجايلارى حالىقتىڭ جادىسى مەن قايعىسى عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە تاريحي زەرتتەۋ ورتالىقتارىنا اينالادى. ارينە، ءار مۇراجايدان، ءار قۇجاتتان، ءار قۇرباننىڭ ەسىمىنەن سول كەزەڭنىڭ ىزعارلى جەلى ەسىپ تۇرادى. سوندىقتان مەملەكەت تاراپىنان قۇرىلعان كوميسسيا مەن ولار جاساعان ءتۇرلى ءىس-شارالاردىڭ ناتيجەسىندە ەشقانداي وقيعا ۇمىتىلماسى، ماڭىزىن جوعالتپايتىنى بەلگىلى.
