2015 jylǧy säuırde Qazaqstan halqy Assambleiasynyŋ HHII sessiiasynda Qazaqstannyŋ Tūŋǧyş Prezidentı N.Ä. Nazarbaev ötkennıŋ eŋ qasırettı oqiǧalaryn zerttei otyryp, şaŋ basqan arhivtegı talai derekterge üŋılıp, beitaraptylyq tanytuǧa şaqyrdy. Qazaqtyŋ köp ūlttylyǧy keŋestık saiasi jüienıŋ jemısı bolǧanymen, taǧdyrdyŋ jazuymen qazaq dalasyna kelgen özge ūlt ökılderı keŋ baitaq darhan dalany meken ettı. Qazaq jerı tarydai şaşylǧan türlı ūlt ökılderın bır şaŋyraqtyŋ astyna bırıktırıp, olardy bırtūtas, yntymaǧy mol halyqqa ainaldyrdy. Būl - ülken erlık.
Aldymen tarihtyŋ eŋ qiyn-qystau kezeŋderıne köz jügırteiık. 1928 jyldyŋ aiaǧynda «burjuaziialyq ūltşyldar» atanǧandardyŋ barlyǧy derlık – Alaşordanyŋ būrynǧy basşylary jalǧan aiyppen tūtqyndaldy. «Alaş» partiiasynyŋ būrynǧy ökılderın barlyq ädıspen qylmystyq qudalau bastaldy: būqaralyq aqparat qūraldarynda qairatkerlerge jala jauyp, tıkelei arandatuşylyqqa, otbasy müşelerın tūtqyndauǧa deiın qoldanyldy.
S.Hojanov, Ö.İsaev, T.Rysqūlov, S.Säduaqasov, O.Jandosov jäne taǧy basqalar «ūltşyl faşizm», japon barlauymen bailanysy, tyŋşylyq äreketterı üşın aiyptaldy. Būl kezeŋde J.Aimauytov, Ä.Baidıldin, D.Ädılev atyldy, qalǧandary ärtürlı merzımge bas bostandyǧynan aiyryldy. Olardyŋ bırazy 1937-1938 jyldary (M.Dulatov jäne t.b.) lagerde qaza tapty.
Ūlttyq ziialy qauym ökılderınıŋ taǧy bır toby, 40-qa juyq adam 1930 jyly qyrküiek-qazan ailarynda tūtqyndaldy. Köp ūzamai olardyŋ 15-ı (M.Tynyşpaev, J.Aqpaev, H.Dosmūhamedov, J.Dosmūhamedov, Q.Kemeŋgerov jäne t.b.) Reseidıŋ şalǧai aimaqtaryna jer audaryldy. 1937-1938 jyldary quǧyn-sürgınge ūşyraǧan, «ūlttyq faşister» deptjala jabylǧandardyŋ arasynda bır kezderı Qazaqstannyŋ müddesın qorǧaǧan, 1931-1933 jyldary qazaq halqynyŋ jappai qyryluyna aşyq narazylyq bıldırgender de boldy.
Repressiiaǧa ūşyraǧan qairatkerlerdı qamauǧa alatyn, aidauǧa jıberetın GULAG, Karlag (Qaraǧandy ), Steplag (Dala), ALJİR (Otanyn satqandardyŋ äielderıne arnalǧan, Aqmola qalasynda) lagerlerı qūryldy. Ol aumaqty tikenekti symmen qorşap, tisine deiin qarulanǧan äsker bölimderi küzetti.
Analarǧa qatıgezdık körsetken «ALJİR» siiaqty lager dünienıŋ eş jerınde bolmaǧan. ALJİR kazarmalarynda 18 myŋnan astam äiel bolǧan. Keiınnen ölım jazasyna kesılgen adamdardy jappai jerlegen oryndar da jaryqqa şyǧa bastady. Solardyŋ bırı Almaty maŋynda 1937- 1938 jyldary Jaŋalyq audanynda kezdeisoq tabylǧan.
Totalitarizmnıŋ myŋdaǧan jazyqsyz qūrbandary jasyryn jerlendı, olardyŋ ışınde belgılı jazuşy-aqyndar M.Jūmabaev, S.Seifullin, I.Jansügırov, B.Mailin, körnektı ǧalymdar A.Baitūrsynov, S.Asfendiiarov, ırı memleket jäne qoǧam qairatkerlerı, basşylary da bar edı. Quǧyn-sürgınge ūşyraǧandardyŋ qūramynda qazaqtar, poliaktar, orystar, nemıster, koreiler, ūiǧyrlar, özbekter, t.b. da boldy. Resmi derekterge süienetın bolsaq, 1937 jyly täjıkter arasynda jetı adam, özbekterde bır adam, är halyqtan ekı nemese üş adam, qazaqtarda jiyrma bes myŋ adam repressiiaǧa ūşyraǧan.
100 myŋǧa juyq qazaqstandyq osy oqiǧanyŋ qūrbanyna ainalyp, onyŋ 20 myŋnan astamy atyldy. Jazyqsyz sottalǧandar qatarynda Ä.Bökeihan, A.Baitūrsynūly, M.Tynyşpaev, M.Dulatūly, T.Rysqūlov, M.Jūmabaev, S.Seifullin, I.Jansügırov, B.Mailin, S.Seifullin syndy körnektı memleket jäne saiasi qairatkerler bar edı. 2020 jyldyŋ 4-jeltoqsanynda Nūr-Sūltanda saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn aqtau jönındegı komissiianyŋ bırınşı otyrysy öttı, ony qūru turaly prezident Qasym-Jomart Toqaev mamyr aiynda mälımdegen bolatyn. Būl taqyryp respublikada ūlttyq egemendık jäne tarihi ädılettılıktı qalpyna keltıru mäselesımen bailanysty qozǧaldy. Halyqaralyq memorialda «Kommersant» repressiia qūrbandary sanattarynyŋ tolyq tızımın jasau «Reseide de şeşımın tappaǧan maŋyzdy mındetterdıŋ bırı» ekenın eske salǧan edı. Osy maqsatta memleket tarapynan qūrylǧan komissiialar öz jūmysyn ärı qarai jüzege asyryp jatty. Olardyŋ basty maqsaty - 20-ǧasyrdaǧy aşarşylyq pen repressiiaǧa saiasi baǧa berıp, ǧylymi tūrǧyda zertteu. Sonyŋ negızınde jan-jaqty zertteu, arnaiy tarihi qūjattardy jinaqtau, olardy kıtap qylyp basyp şyǧaru, esımderı belgısız küide qalǧan azamattardyŋ tızımın anyqtau siiaqty kölemdı jūmystar jasalyp jatyr. Al arnaiy komissiiaǧa jüktelgen mındet:
1. Osy oqiǧaǧa qatysy bar qazaqtardy aqtau turaly zaŋnama ūsynystaryn äzırleu; 2. Saiasi aqtauǧa jatatyn tūlǧalar sanyn anyqtau jäne bekıtu; 3. Qūrban bolǧandardyŋ jerlengen jerın ızdep, olardy halyqtyŋ esıne saqtauǧa arnalǧan şaralardy ūiymdastyru; 4. Aqtalǧandardyŋ qūqyqtaryn qaita qalpyna keltıru.Bıraq būl komissiianyŋ jūmysy keşe bastaldy degen söz emes. Osyǧan deiın de talai ter tögılıp, jūmys atqaryldy. 1990 jyldan bastap Qazaqstanda tarihi jadyny saqtau jäne totalitarizm qūrbandaryn aqtau boiynşa maqsatty qadamdar jasaldy. Sonyŋ nätijesınde «1940 jäne 50-jyldardyŋ basynda zaŋsyz quǧyn-sürgınge ūşyraǧan, aqtalǧan azamattarǧa kömek körsetu şaralary turaly» Jarlyq qabyldandy. Al 1993 jyly 14 säuırden bastap «Jappai saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn aqtau turaly» zaŋ öz küşıne endı. Qazaqstanda saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn mäŋgı este saqtau maqsatynda 1997 jylǧy 5 säuırdegı Prezident Jarlyǧymen 31 mamyr – Saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn eske alu künı bolyp jariialandy. 2011 jyly Jarlyqqa maŋyzdy tolyqtyrular engızılıp, 31-mamyr qazaqstandyqtar üşın saiasi quǧyn-sürgın jäne aşarşylyq qūrbandaryn eske alu künı bolyp belgılendı. 1997 jyl Tūŋǧyş Prezidenttıŋ Jarlyǧymen Jalpyūlttyq kelısım jäne saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn eske alu jyly bolyp jariialandy. Qoǧamdyq sanany jaŋǧyrtu – halyqtyŋ ötkenı, bügını men bolaşaǧynyŋ kökjiegın bailanystyratyn tūǧyrnama, onyŋ ruhani mūraty – ūlttyq sananyŋ san aluan bölıkterın üilestıru. Qazaqstanda ötken ǧasyrdyŋ 30-jyldaryndaǧy saiasi quǧyn-sürgın jäne aşarşylyq qūrbandaryn, halyqtardy deportasiialau qūrbandaryn eske alu maqsatynda eŋ ūly gumanitarlyq jäne etikalyq tūrǧydan mınsız dästür – Alǧys aitu künı düniege keldı. Būl meiram 2015 jyly 23 säuırde Qazaqstan halqy Assambleiasynyŋ HHII sessiiasynda Qazaqstannyŋ Tūŋǧyş Prezidentı barlyq etnostardyŋ bır-bırıne jäne qazaqtarǧa alǧys aitu künın belgıleudı ūsynǧan edı. Osyndai maŋyzdy qadamdarmen jer audarylǧandardy tuysqan retınde, bauyr retınde qabyldady. Qazırgı taŋda Quǧyn-sürgınge ūşyraǧandar men jer audarylǧandardyŋ ūrpaqtary ata-baba aruaǧyn eske alu üşın älemnıŋ tükpır-tükpırınen Qazaqstanǧa jyl saiyn kelıp jatyr. Saiasi quǧyn-sürgın qūrbandarynyŋ barlyq mūrajailary – bügınde mäjbürlı eŋbekpen tüzeu lagerlerınıŋ jazyqsyz qūrbandaryn mäŋgı este saqtauǧa arnalǧan bıregei memorialdyq keşenderge ainaldy. Elımızdegı alǧaşqy saiasi mūrajailardyŋ bırı – Qazaqstan Täuelsızdıgınıŋ 10 jyldyǧynda 2001 jyly 2 qaraşada Şymkent qalasynda aşyldy. Ol "Oŋtüstık Qazaqstan saiasi quǧyn-sürgın qūrbandarynyŋ mūrajaiy" degen ataumen belgılı. «Ǧibadat» zalynda HH ǧasyrdyŋ 30-jyldarynda oqqa ūşqan 2500-ge juyq «Ūly terror» qūrbandarynyŋ esımderı mäŋgılıkke jazylǧan taqtaişalar ornatylǧan. «Dolinka selosynda saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn eske alu» mūrajaiy Qazaqstan Respublikasy Tūŋǧyş Prezidentınıŋ Ökımımen Qaraǧandy oblysy äkımınıŋ 2001 jylǧy 24 aqpanda qūryldy. Būl memorialdyq keşennıŋ bıregeilıgı - mūrajaidyŋ 1933-1935 jyldary tūtqyndardyŋ özderı salǧan Karlag äkımşılıgınıŋ tarihi ǧimaratynda ornalasuy. 2007 jyldyŋ 31 mamyrynan bastap Aqmola oblysynda saiasi quǧyn-sürgın jäne totalitarizm qūrbandarynyŋ mūrajai-memorialdyq keşenı «Aljir» (Otanyn satqandardyŋ äielderıne arnalǧan Aqmola lagerı) jūmys ısteidı. Mūnda keluşıler aşy kezeŋnıŋ qaiǧyly oqiǧalarymen tanysa alady. Mäselen, Mūrajai-memorialdyq keşenınde bırneşe obektıler ornalasqan. Mäselen, "Stalin vagony" jer audarylǧandar men sottalǧandardy tasymaldauǧa arnalǧan. Al «Qaiǧy arkasy» monumentı ekı dünienıŋ – ölı men tırı dünienıŋ aralyǧyndaǧy kielı ölkenı beineleidı. Eskertkış qaitys bolǧan küieuı men joǧalǧan balalary qaiǧyrǧan äieldıŋ janaiqaiyn sezındıredı. «ALJİR» tūtqynynda bolǧan 62 ūlttyŋ äielderın mäŋgı este qaldyru maqsatynda şet memleketterdıŋ elşılıkterı memorialdyq belgıler ornatqan. «Ümıtsızdık pen älsızdık» kompozisiiasy näzık jandylardyŋ boiyndaǧy şarasyzdyqty beineleidı. Lagerdıŋ tamūǧyn bastan ötkergenderdıŋ barlyǧyna arnalǧan «Köz jas» stellasy. Onda GULAG kartasy men Qazaqstan aumaǧynda ornalasqan jäne Karlagqa baǧynyşty 11 lagerdıŋ atauy körsetılgen. Äielderdıŋ, tıkenek symnyŋ ar jaǧyndaǧy balalardyŋ köz jasy – lager tūtqyndary men olardyŋ ūrpaqtarynyŋ qaiǧyly taǧdyryn elestetuge bolady. "Alaş" saiabaǧy 1,5 gektardai jerdı alyp jatyr. Kezınde būl jerde lager tūtqyndary bau-baqşa ösırgen, al bügınde ony qalpyna keltıru jūmystary jürgızılıp jatyr. Atalǧan eskertkışterdıŋ barlyǧy, ötken künnıŋ enşısınde qalǧan yzǧarly künderdı eske tüsıredı. 2017 jyly Almatyda 1931-1933 jyldardaǧy aşarşylyq qūrbandaryna arnalǧan eskertkış aşyldy. Kompozisiiada qajyǧan balany qolyna ūstaǧan şarasyz äiel beinelengen. Eskertkış Qaraǧaily alaŋynda boi köterdı. Üş metrlık müsın qola men granitten jasalǧan. 2018 jyldyŋ 27 jeltoqsanynda Almaty oblysy Talǧar audany Jaŋalyq auylynda «Ruhani jaŋǧyru» baǧdarlamasy aiasynda Saiasi quǧyn-sürgın qūrbandarynyŋ mūrajaiy aşyldy. Ondp Stalindık quǧyn-sürgın jyldarynda jazyqsyz japa şekkenderdı mäŋgı este saqtau 4125 adamnyŋ esımı jazylǧan memorialdyq taqta ornatylyp, olardyŋ ömırbaiandyq derekterı körsetıldı. Qazaqstan Işkı ıster ministrlıgı sonau 2016 jyldyŋ aqpan aiynda vedomstvonyŋ saitynda 1930-1950 jyldardaǧy quǧyn-sürgın qūrbandary jäne olardy aqtau turaly aqparatty ızdeuge arnalǧan onlain servistıŋ ıske qosylǧanyn saltanatty türde jariialaǧan bolatyn. «Myŋdaǧan adamǧa būl aqparat tuystarynyŋ taǧdyry turaly aqparat alu üşın qajet. Olar tarihi aqparatty tolyq qalpyna keltıru üşın ǧalymdarǧa, tarihşylarǧa, jurnalisterge qajet», - dep atap öttı ministrlık. Sol kezde repressiiaǧa ūşyraǧan 110 000-ǧa juyq adamnyŋ derekterge qol jetkıze alatynyn aitqan edı. Onyŋ üstıne, būl qadamdar Nūr-Sūltandaǧy tarihi jady mäselelerınıŋ ūlttyq egemendık ideiasymen tyǧyz bailanysty ekenın körsetedı. «Ädıletsız sottalǧandardyŋ esımın mūqiiat saqtai otyryp, bız ırgetasy – Täuelsızdıgımız bolyp tabylatyn jarqyn bolaşaqty qūra alamyz», - degen edı Prezident Qasym-Jomart Toqaev. «Ūly terrordyŋ Keŋes memleketı aumaǧynda tūratyn halyqtarǧa qandai orasan zor şyǧyn äkelgenı bärımızdıŋ esımızde. Quǧyn-sürgın jyldarynda Keŋes Odaǧynyŋ tükpır-tükpırınen Qazaqstanǧa 5 millionnan astam adam jer audaryldy. 100 myŋǧa juyq qazaqstandyq quǧyn-sürgınnıŋ diırmenınen öttı, onyŋ 20 myŋnan astamy oqqa ūşty», - dedı Elbasy 31 mamyrdaǧy 2020 jylǧy joldauynda. Qazaqstan täuelsızdık alǧannan keiın 1920-1950 jyldardaǧy jappai quǧyn-sürgın qūrbandaryn mäŋgı este qaldyru şaralaryn memlekettık deŋgeide qolǧa alǧan. «Tarihi ädılettılıktı qalpyna keltıru jūmysyn aiaqtau üşın men saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn aqtau jönındegı memlekettık komissiia qūrudy tapsyrdym», - dedı Prezident. 24 qaraşada Qasym-Jomart Toqaev memlekettık komissiia qūru turaly jarlyqqa qol qoidy. «Bügın bız ūjymdastyru jyldarynda aştyqtan qaza bolǧan nemese tuǧan jerın tastap ketuge mäjbür bolǧandardy mūŋaia eske alamyz. Būl baqytsyzdyq 3 millionǧa juyq adamnyŋ basyna keldı», - dep eske alǧan edı El basşysy bır sözınde. Komissiianyŋ basty maqsaty - saiasi quǧyn-sürgın qatysty tarihi ädılettılıktı qalpyna keltıru jūmysyn aiaqtau, sondai-aq saiasi quǧyn-sürgın qūrbandary sanattarynyŋ tolyq tızımın zertteu bolyp tabylady. Saiasi quǧyn-sürgın qūrbandarynyŋ mūrajailary halyqtyŋ jadysy men qaiǧysy ǧana emes, sonymen bırge tarihi zertteu ortalyqtaryna ainalady. Ärine, är mūrajaidan, är qūjattan, är qūrbannyŋ esımınen sol kezeŋnıŋ yzǧarly jelı esıp tūrady. Sondyqtan memleket tarapynan qūrylǧan komissiia men olar jasaǧan türlı ıs-şaralardyŋ nätijesınde eşqandai oqiǧa ūmytylmasy, maŋyzyn joǧaltpaityny belgılı.
