احمەت بايتۇرسىنۇلى مۇراسىنداعى جۇمسالىمدى گرامماتيكا

قازىرگى قازاق ءتىل ءبىلىمى  داستۇرلى گرامماتيكادان  اۋىلىن الىس سالىپ، جۇمسالىمدى  گرامماتيكا  قاعيدالارىن  زەرتتەپ، وسى باعىتقا ويىسۋ ۇستىندە. وسى ورايدا  قازاق ءتىلىنىڭ جۇمسالىمدى  گرامماتيكاسىن قالىپتاستىرىپ، دامىتۋ ءۇشىن  ۇستانىمدار مەن قاعيداتتاردى  حح عاسىردىڭ باسى مەن ورتا شەنىندە جازىلعان  ەڭبەكتەردەن دە  قاراستىرۋعا ابدەن بولادى. ءتىلىمىزدى  تىلدىك بىرلىكتەردى  تۇلعاسىنا قاراپ ەمەس، ماعىناسى مەن  تىلدىك جاعداياتتارعا قاراپ  وقىتۋ تەورياسىن مەڭگەرۋدە  احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ ەڭبەكتەرىنە جۇگىنۋگە بولادى. قۇرىلىمدىق گرامماتيكا قالىپتاسپاي تۇرىپ، جازىلعان  بايتۇرسىنۇلىنىڭ  ەڭبەكتەرىندە قانداي  جۇمسالىمدى گرامماتيكا بولۋى مۇمكىن؟  قازاق ءتىلىنىڭ قۇرىلىمدىق گرامماتيكاسى مەن بايتۇرسىنۇلىنىڭ گرامماتيكاسىنىڭ اراسىنداعى الشاقتىق  عالىمنىڭ  گرامماتيكاسىنا جۇمسالىمدىق نەگىز بولعاندىعىن كورسەتەدى. قازاق ءتىلى جۇمسالىمدىق گرامماتيكاعا بەت بۇرعان شاقتا  ۇستانىمداردىڭ  نەگىزگى  سۇيەنەرى  عالىمنىڭ  جاساعان  گرامماتيكاسى  بولماق. بايتۇرسىنۇلىنىڭ ءتىل بىلىمىنە ارنالعان  ىرگەلى  ەڭبەگى،  البەتتە  «ءتىل-قۇرال». 1912 جىلى مەكتەپ بالالارىن قازاقشا ساۋاتتاندىرۋ ءۇشىن  «وقۋ قۇرالىن» جازعاننان كەيىن،  كوپ ۇزاماي مەكتەپتە قازاق ءتىلىن وقىتۋ ءۇشىن وقۋلىق ەسەبىندەگى كىتاپ جازۋعا كىرىسەدى.  «ءتىل-قۇرالدىڭ» فونەتيكاعا ارنالعان  ءى ءبولىمى  العاش رەت 1915 جىلى  باسپا بەتىن كورىپ، ونان سوڭ وڭدەلىپ، تولىقتىرىلعان  نۇسقاسى  1927  جىلى  قىزىلوردادا  7-ءىنشى باسىلىم  بولىپ جارىق كورگەن. «ءتىل-قۇرال» - قازاق  مادەنيەتىندە بۇران بولماعان سونى قۇبىلىس. ونىڭ جالعىز ءتىل ەمەس، وزگە دە پاندەردەن ويىپ  ۇيرەنەتىن  قازاقشا جازىلعان كىتاپ، قۇرال دەگەندەردى  بىلمەي كورمەي كەلە جاتقان قازاق جۇرتشىلىعى ءۇشىن  مۇلدە تىڭ دۇنيە ەكەندىگىن اۆتور ءوزى ەسكەرتەدى. «ءتىل-قۇرال» قازاق ءتىلىنىڭ تۇڭعىش وقۋلىعى. بۇل وقۋلىقتار «قازاق ءتىل ءبىلىمى»  اتالاتىن عىلىم سالاسىنىڭ  انا تىلىمىزدەگى باستاماسى جانە دۇرىس، جاقسى باستاماسى [1,32]. تىلىمىزدەگى   تىلدىك بىرلىكتەردىڭ تۇلعاسىنا ەمەس،  قولدانىلۋىنا كوپ كوڭىل بولە وتىرىپ  جاسالعان  ەرەجەلەر  ا. بايتۇرسىنۇلى جانە ونىڭ ءىزباسارلارى  ت.شونانوۆ،  ق.كەمەڭگەرۇلى، ە.وماروۆ، ق.جۇبانۇلى  ەڭبەكتەرىندە بايقالادى. «ءتىل-قۇرالدىڭ»  «ءسوز تۇلعالارى» تاراۋىنان  باستاپ،  احمەت بايتۇرسىنۇلى ەڭبەكتەرىندەگى  جۇمسالىمدى گرامماتيكا   نىشاندارىن بايقايمىز. عالىم ءسوزدى تۇلعاسىنا قاراي بىلايشا بولەدى:

1. ءتۇبىر ءسوز
2. تۋىندى ءسوز
3. قوس ءسوز
4. قوسالقى ءسوز
5. قوسىمشالار [2, 76]

جۇمسالىمدى گرامماتيكانىڭ زەرتتەۋ نىسانىنا جاتپاسا دا، ءسوز تۇلعاسى قاراستىرىلعان بۇل تاراۋدا دا سوزدەردى توپتاستىرۋدا قولدانىلۋ ەرەكشەلىكتەرى ەسەپكە الىنعاندىعى كورىنىپ تۇر. قازىرگى تاڭدا مەكتەپ وقۋلىقتارىندا ءسوزدى قۇرامىنا قاراي توپتاۋدا  دارا ءسوز جانە كۇردەلى ءسوز دەپ  جىكتەپ، سونان سوڭ كۇردەلى ءسوزدىڭ ءوزىن قوس ءسوز، قىسقارعان ءسوز، تىركەستى ءسوز، بىرىككەن ءسوز دەپ  بولەدى.  احمەت بايتۇرسىنۇلى  قوس ءسوز دەگەن اتاۋدى قازىرگى  كۇردەلى ءسوز دەگەن اتاۋدىڭ ورنىنا قولدانادى. ونى ىشتەن تاعى جىكتەيدى. «قوس ءسوز دەگەنىمىز- قوسارىنان ايتىلاتىن  ءبىر وڭكەي ەسىمدى  سوزدەر. قوس ءسوز ەكى ءتۇرلى بولادى، بىرەۋى  نارسەنىڭ كوبىن قامتي اتايدى. ەكىنشىلەرى نارسەلەردى ايىرا اتايدى»[2,76]. نارسەنىڭ كوبىن قامتيتىن قوس ءسوزدى جالپىلاعىش قوس ءسوز دەپ، ايىرا اتايتىندى  جالقىلاعىش قوس ءسوز دەپ قاراستىرادى. تىلدەگى ەڭ باستى ۇعىمداردىڭ ءبىرى زاتتاردىڭ كوپتىك جانە جەكەلىك سيپاتى. وسى تۇستا بايتۇرسىنۇلىنىڭ قازاقشا تەرمين جاساۋداعى شەبەرلىگىن اتاماسقا  بولماس. قازىرگى تىلىمىزدە قولدانىپ جۇرگەن «جالپى، جالقى زات ەسىمدەر» تەرميندىك اتاۋى دا  ۇلت ۇستازىنىڭ  تەرميندەرى. قازاق ءتىلىنىڭ قازىرگى وقۋلىقتارىندا  وقىتىلىپ جۇرگەن   ءداستۇرلى گرامماتيكا ۇستانىمدارى نەگىزىندە قوس سوزدەردى سىرتقى  تۇلعاسىنا  قاراي: قايتالاما قوس سوزدەر، قوسارلاما قوس سوزدەر دەپ جىكتەيدى. قايتالاما  قوس سوزدەر ءبىر ءسوزدىڭ قايتالانۋىنان جاسالادى. مىسالى: مايا-مايا، ءجيى-ءجيى، ءۇي-ءۇيدى، ات-مات، جارق-جۇرق، شاي-پاي، تۇيە-مۇيە. ەكى ءتۇبىردىڭ قوسارلانۋى ارقىلى جاسالعان سوزدەردى قوسارلاما  قوس ءسوز دەپ اتايدى. مىسالى، باقا-شايان، اعايىن-تۋىس، قازان-وشاق،  قىز-كەلىنشەك. اتالمىش قوس سوزدەر  «ءتىل-قۇرالدا»  جالپىلاعىش قوس سوزدەر  قاتارىندا قارالاتىنى دا،  جالقىلاعىش  قوس  ءسوز دەپ سانالاتىنى دا بار. ماسەلەن، تۇيە-مۇيە، بۇزاۋ-مۇزاۋ   سوزدەرى  ەلىكتەۋ ارقىلى جاسالعان قايتالاما قوس ءسوز دەپ ەمەس، جالپى نارسەنى بىلدىرگەنى ءۇشىن قولدانىلاتىن جالپىلاعىش قوس ءسوز دەيدى. باقا-شايان قوس ءسوزىن احمەت  بايتۇرسىنۇلى  جاندىك اتاۋىنىڭ ورنىنا قولدانعان. «باقا-شايان دەپ ۇستىندە تۇگى دە جوق، قاناتى دا جوق، قۇر تەرىسى بار ماقۇلىقتاردى ايتامىز»[3, 8]. راسىندا دا، قازاق تىلىندەگى   ساۋىت-سايمان، ەر-تۇرمان، قىز-كەلىنشەك، بالا-شاعا، اتا-انا  ادامنىڭ نە زاتتىڭ كوپ ەكەندىگىن ءبىلدىرىپ، كوپتىك جانە جالپىلاعىشتىق ماعىنا ۇستەيدى.  سونداي-اق اتالمىش قوس سوزدەرگە كوپتىك جالعاۋ جالعاۋدىڭ ەش قاجەتتىلىگى جوق.  جالپىلاعىش قوس سوزدەرگە  جاتاتىن سوزدەرگە قاتىستى ەملە ەنگىزگەندە دە، ولار ارقاشان  سىزىقشا ارقىلى جازىلاتىنىن  كورسەتەدى. عالىم جالقىلاعىش قوس سوزدەرگە  جەل-باۋ، توسەك-اعاش، جۇك-اياق،  پىسپەك-ساپ، قاۋعا- شەلەك، اسىل-بەك، تورە-تاي، ەسەن-امان سوزدەرىن جاتقىزادى[2,76].  قازىرگى كەزدە تىلىمىزدە كىسى اتتارىن، تىركەستى سوزدەر، بىرىككەن سوزدەر دەپ قارايتىن سوزدەردىڭ  ءبارىن عالىم قوس ءسوز دەپ سىزىقشامەن جازۋ كەرەك  دەيدى. بىراق،  اراسىنا سىزىقشا قويماي جازۋعا دا بولاتىن سوزدەر بار ەكەنىن ەسكەرتەدى. ەگەر  قوس سوزدە ەكى ءسوز بىرىڭعاي بولسا، ماسەلەن، ەكەۋى بىردەي  جۋان يا جىڭىشكە ايتىلاتىن بولسا، وندا ەكەۋى ايىرىلماي، تۇتاس  جازىلادى (باسقۇر، قولقاپ، بالجان، جەلكەسەر، التىنباي،  تاسبولات ). ال، قوس سوزدە ەكى ءسوز بىرىڭعاي بولماسا،  وندا  ارالارى سىزىقشامەن ايىرىلىپ جازىلادى (جەل-باۋ،  توسەك-اعاش، جۇك-اياق،  جان-تەمىر،  مۇرات-بەك) [2, 78].  بۇل تۇستا ءبىز قازاق تىلىندەگى بۋىن ۇندەستىگى  زاڭدىلىعىنىڭ  حح عاسىردا جازۋعا ىقپالى بولعاندىعىن بايقايمىز. قازىرگى كەزدە جەلباۋ، جۇكاياق  ءسوزى بىرىككەن ءسوز سابىندا قارالادى دا، بىرگە جازىلادى، توسەك اعاش ءسوزى  اعاش  توسەك تۇرىندە، سىن ەسىمى ءبىرىنشى كەلىپ، تىركەستى ءسوز رەتىندە قارالادى. ال، كىسى اتتارىنىڭ  ءبارى دەرلىك بىرگە جازىلادى. حح عاسىردىڭ باسىندا  احمەت بايتۇرسىنۇلى ءوز  ەڭبەگىندە  قازاق تىلىندەگى سوزدەردى جىكتەگەندە اتقاراتىن قىزمەتىن ەسكەرگەندەگى  انىق. ءسوزىمىزدىڭ دالەلى رەتىندە  عالىمنىڭ ەڭبەگىندەگى سان ەسىم تۇرلەرى مەن قازىرگى قازاق گرامماتيكاسىنداعى سان ەسىم تۇرلەرىن  الىپ قاراساق بولادى. بۇگىنگى وقۋلىقتاردا سان ەسىمدى 6 تۇرگە جىكتەسە، احمەت بايتۇرسىنۇلى 4 تۇرگە عانا بولگەن.

ا.بايتۇرسىنۇلى «ءتىل-قۇرال»	«قازاق گرامماتيكاسى»
ەسەپتىك سان ەسىم	ەسەپتىك
ىرەتتىك سان ەسىم	رەتتىك
بولشەك سان ەسىم	بولشەكتىك
جاداعاي ەسەپتىك	جيناقتىق
	توپتاۋ
	بولجالدىق

  قازىرگى كەزدە ايىرماشىلىعى سەزىلمەيتىن، بايقالمايتىن قانشا جانە نەشە سۇراقتارى جونىندە  عالىمنىڭ  ءوز تۇجىرىمى بار. بۇل تۋراسىندا ورىناي جۇباەۆا: «احمەت بايتۇرسىنۇلى ەڭبەكتەرىندە «سان» مەن «شاما»  ونتولوگيالىق كاتەگوريالارى ءوزارا جىكتەلەتىنىن بايقايمىز. وعان عالىمنىڭ مىنا تۇجىرىمدارى دالەل بولا الادى: «نارسەنىڭ  ءدال سانىن بىلۋگە سۇراعاندا  نەشە دەپ سۇرايمىز. ماسەلەن: نەشە كىسى كەلەدى؟-  ءۇش كىسى كەلەدى. نارسەنىڭ ءدال سانىن ءبىلۋ ءۇشىن ەمەس، شاماسىن عانا بىلۋگە سۇراعاندا قانشا؟ دەپ سۇرايمىز. ماسەلەن: قانشا كۇن جۇرەسىڭ؟-ءۇش ءتورت كۇن جۇرەمىن. عالىمنىڭ ويلارى كەيىن م.بالاقاەۆتىڭ ەڭبەكتەرىندە ءىزىن تاپقان [4,10]. سان ەسىمنىڭ  توپتاۋ جانە بولجالدىق  تۇرلەرىنىڭ سىرتقى تۇلعاسى عانا بولماسا، اتقاراتىن قىزمەتى مەن قولدانىلۋى جاعىنان  سان ەسىم بولۋ مۇمكىنشىلىكتەرى  از. قۇرىلىمدىق گرامماتيكاعا نەگىزدەلگەن بۇرىنعى وقۋلىقتاردا سان ەسىمدەرگە   شىعىس سەپتىكتىڭ –دان، -دەن، -تان،  -تەن  جالعاۋلارى  جالعانىپ، توپتاۋ سان ەسىمى بولادى دەپ كورسەتىلىپ ءجۇردى.  دەگەنمەن، سان ەسىم  بۇل جالعاۋلاردى قابىلداعاندا ساندىق ماعىناسىن جوعالتىپ،   قيمىلدىڭ  سىنىن ءبىلدىرىپ، ۇستەۋگە اۋىسادى. سان ەسىمنىڭ وسى ەرەكشەلىگىن ەسكەرىپ، جۇمسالىمدى گرامماتيكا نەگىزدەرىن باسشىلىققا الىپ توپتاعان  احمەت بايتۇرسىنۇلى  مۇنداي تىلدىك بىرلىكتەردى ۇستەۋ  توبىندا  قاراستىرعان.  وسى ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىرعان جالپى ورتا ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتىڭ 6-سىنىبىنا ارنالعان وقۋلىق. 2018 جىلى «اتامۇرا» باسپاسىنان جارىق كورگەن  وقۋلىقتا ۇستەۋدىڭ  7 ءتۇرى بار دەپ كورسەتىلىپ، تۇرلەرىن جەكە قاراستىرعاندا توپتاۋ ۇستەۋىن دە قوسىپ قويعان.[5, 183] ماسەلەن، «ءبىز توپقا بەس-بەستەن بولىندىك» دەگەن سويلەمدى قارار بولساق، بەس-بەستەن  قوس ءسوزى  قالاي دەگەن سۇراققا جاۋاپ بەرىپ، ۇستەۋ ، سينتاكسيستىك تۇرعىدان  پىسىقتاۋىش ەكەندىگى  داۋسىز.  تاعى ءبىر جاعدايات،  «ۇشتەن ءبىردى السا، ەكى قالادى»، «مەن بەستەن ونعا دەيىن ساناي الامىن»، «الما ەكى ءجۇز تەڭگەدەن»  دەگەن سويلەمدەردە   قانشادان  دەگەن  سۇراق  قويىلىپ، سان ەسىم  بولادى.  «ساعات ۇشتەن تورتكە دەيىن»، «بەستەن كەشىكپە»  سويلەمدەرىندە مەزگىلدىك ماعىنا  باسىمداۋ  بولىپ تۇر. سويلەمدە قولدانىلۋ رەتى مەن جۇمسالىمىنا  قاراي  ءارتۇرلى ءسوز تابى بولىپ كەتەتىن تىلدىك بىرلىكتەردى جۇمسالىمدى- ماعىنالى كاتەگوريا قۇرامىندا قاراستىرۋ ابزال. شىعىس سەپتىكپەن قاتار سان ەسىمدەرگە  -نىكى، -داعى/-دەگى،  -داي/-دەي،  -سىز/-ءسىز،  -لى/-ءلى، -لىق/-لىك  ت.س.س قوسىمشالار جالعانا بەرەدى. بىراق، ول قوسىمشالار جالعانعان ءسوزدىڭ ءبارىن سان ەسىمنىڭ ماعىنالىق توپتارىنا قوسا  بەرۋگە  بولمايدى.  سان ەسىم سەپتىك جالعاۋلارىن قابىلداعاندا  زاتتىق ماعىناعا  يە بولادى.  مىسالى، «بەستىڭ ەكى دارەجەسى- جيىرما بەس»، «التىنىڭ ەكىدەن ءبىر بولىگى ءۇش» دەگەن  مىسالداردا  سەپتىك جالعاۋلارى جالعاناعان سوڭ، نەنىڭ؟ دەگەن سۇراققا جاۋاپ بەرىپ، سۋبستانتيۆتەنەدى. سان  ەسىمنەن سىن ەسىم تۋدىراتىن  –لىق، -لىك، -تىق، -تىك  جۇرناقتارى جالعانىپ، ادەكتيۆتەنەدى. «مەن  ساباقتان  بەستىك باعا الدىم»  مىسالىندا  سىن ەسىمگە اينالۋدىڭ انىق كورىنىسى. وسىنداي  سينتەتيكالىق ءتاسىل ارقىلى جاسالعان   تۇبىرى سان ەسىم بولاتىن  سوزدەردى گرامماتيكالىق ماعىناسى  سويلەنىمدە  انىقتالاتىنى ايقىن. قازىرگى  ادامي قاعيدا نەگىزىندە   قالىپتاسىپ، دامىپ كەلە جاتقان  ءتىلدى قاتىپ قالعان دۇنيە ەمەس، قۇبىلىس رەتىندە  ءارى ادامنىڭ  سويلەۋ تالاپتارىنا سايكەس وزگەرەتىن دۇنيە  دەپ قابىلداۋ جانە سول نەگىزىندە ەرەجەلەر مەن  ۇستانىمداردى جاساۋ  قازىرگى ءتىل  ءبىلىمىنىڭ الدىنداعى باستى مىندەت. وسى سالا  جۇمسالىمدى   گرامماتيكا دەپ  اتاۋ الىپ،  حح عاسىردىڭ باس كەزىنەن  باستاۋ  الىپ كەلەدى. احمەت بايتۇرسىنۇلى  ەڭبەكتەرىندە  جاڭا سالاعا قاتىستى تەرميندەر  قولادانىلماسا دا، جىكتەلۋ جۇيەسى وسى  ۇستانىمدارعا  نەگىزدەلگەن.  كورسەتىلگەن دەرەكتەر احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ قازاق ءتىل ءبىلىمىنىڭ  جاساۋشىسى جانە جەتىلدىرۋشىسى  ەكەنىنىڭ تاعى ءبىر ايعاعى. پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:

1. سىزدىقوۆا ر. احمەت بايتۇرسىنوۆ-الماتى: قازاق سسر «ءبىلىم» قوعامى، 1990, 52 بەت.
2. بايتۇرسىنۇلى ا. التى تومدىق شىعارمالار جيناعى. ءتىل –قۇرال (قازاق ءتىلى مەن وقۋ-اعارتۋعا قاتىستى ەڭبەكتەرى).- الماتى: «ەل-شەجىرە»، -2013. -384 ب.
3. بايتۇرسىنۇلى ا.، شونانۇلى ت. باستاۋىشقا ارنالعان وقۋ كىتابى.-الماتى: مەملەكەتتىك  ءتىلدى دامىتۋ ينستيتۋتى. -2019.-144  بەت.
4. جۇباەۆا و. ا.بايتۇرسىنۇلى مۇراسىنداعى فۋنكتسيونالدى گرامماتيكا/ جۇباەۆا و. // جاس قازاق. -2010. –№43.
5. قازاق ءتىلى: جالپى ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتىڭ 6-سىنىبىنا ارنالعان وقۋلىق /ب.ا.ءارىنوۆا، گ.م.راەۆا، گ.س.كارىموۆا، ل.ك.جۇمەكەنوۆا.-الماتى: اتامۇرا،  - 224ب.

ءاليا قىرعىزباي،

"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى