Qazirgi qazaq til bilimi dástúrli grammatıkadan aýylyn alys salyp, jumsalymdy grammatıka qaǵıdalaryn zerttep, osy baǵytqa oıysý ústinde. Osy oraıda qazaq tiliniń jumsalymdy grammatıkasyn qalyptastyryp, damytý úshin ustanymdar men qaǵıdattardy HH ǵasyrdyń basy men orta sheninde jazylǵan eńbekterden de qarastyrýǵa ábden bolady.
Tilimizdi tildik birlikterdi tulǵasyna qarap emes, maǵynasy men tildik jaǵdaıattarǵa qarap oqytý teorııasyn meńgerýde Ahmet Baıtursynulynyń eńbekterine júginýge bolady. Qurylymdyq grammatıka qalyptaspaı turyp, jazylǵan Baıtursynulynyń eńbekterinde qandaı jumsalymdy grammatıka bolýy múmkin? Qazaq tiliniń qurylymdyq grammatıkasy men Baıtursynulynyń grammatıkasynyń arasyndaǵy alshaqtyq ǵalymnyń grammatıkasyna jumsalymdyq negiz bolǵandyǵyn kórsetedi. Qazaq tili jumsalymdyq grammatıkaǵa bet burǵan shaqta ustanymdardyń negizgi súıeneri ǵalymnyń jasaǵan grammatıkasy bolmaq.
Baıtursynulynyń til bilimine arnalǵan irgeli eńbegi, álbette «Til-qural». 1912 jyly mektep balalaryn qazaqsha saýattandyrý úshin «Oqý quralyn» jazǵannan keıin, kóp uzamaı mektepte qazaq tilin oqytý úshin oqýlyq esebindegi kitap jazýǵa kirisedi. «Til-quraldyń» fonetıkaǵa arnalǵan I bólimi alǵash ret 1915 jyly baspa betin kórip, onan soń óńdelip, tolyqtyrylǵan nusqasy 1927 jyly Qyzylordada 7-inshi basylym bolyp jaryq kórgen.
«Til-qural» - qazaq mádenıetinde buran bolmaǵan sony qubylys. Onyń jalǵyz til emes, ózge de pánderden oıyp úırenetin qazaqsha jazylǵan kitap, qural degenderdi bilmeı kórmeı kele jatqan qazaq jurtshylyǵy úshin múlde tyń dúnıe ekendigin avtor ózi eskertedi. «til-qural» qazaq tiliniń tuńǵysh oqýlyǵy. Bul oqýlyqtar «qazaq til bilimi» atalatyn ǵylym salasynyń ana tilimizdegi bastamasy jáne durys, jaqsy bastamasy [1,32].
Tilimizdegi tildik birlikterdiń tulǵasyna emes, qoldanylýyna kóp kóńil bóle otyryp jasalǵan erejeler A. Baıtursynuly jáne onyń izbasarlary T.Shonanov, Q.Kemeńgeruly, E.Omarov, Q.Jubanuly eńbekterinde baıqalady.
«Til-quraldyń» «sóz tulǵalary» taraýynan bastap, Ahmet Baıtursynuly eńbekterindegi jumsalymdy grammatıka nyshandaryn baıqaımyz. Ǵalym sózdi tulǵasyna qaraı bylaısha bóledi:
- Túbir sóz
- Týyndy sóz
- Qos sóz
- Qosalqy sóz
- Qosymshalar [2, 76]
Jumsalymdy grammatıkanyń zertteý nysanyna jatpasa da, sóz tulǵasy qarastyrylǵan bul taraýda da sózderdi toptastyrýda qoldanylý erekshelikteri esepke alynǵandyǵy kórinip tur. Qazirgi tańda mektep oqýlyqtarynda sózdi quramyna qaraı toptaýda dara sóz jáne kúrdeli sóz dep jiktep, sonan soń kúrdeli sózdiń ózin qos sóz, qysqarǵan sóz, tirkesti sóz, birikken sóz dep bóledi. Ahmet Baıtursynuly qos sóz degen ataýdy qazirgi kúrdeli sóz degen ataýdyń ornyna qoldanady. Ony ishten taǵy jikteıdi. «Qos sóz degenimiz- qosarynan aıtylatyn bir óńkeı esimdi sózder. Qos sóz eki túrli bolady, bireýi nárseniń kóbin qamtı ataıdy. Ekinshileri nárselerdi aıyra ataıdy»[2,76].
Nárseniń kóbin qamtıtyn qos sózdi jalpylaǵysh qos sóz dep, aıyra ataıtyndy jalqylaǵysh qos sóz dep qarastyrady. Tildegi eń basty uǵymdardyń biri zattardyń kóptik jáne jekelik sıpaty. Osy tusta Baıtursynulynyń qazaqsha termın jasaýdaǵy sheberligin atamasqa bolmas. Qazirgi tilimizde qoldanyp júrgen «jalpy, jalqy zat esimder» termındik ataýy da ult ustazynyń termınderi.
Qazaq tiliniń qazirgi oqýlyqtarynda oqytylyp júrgen dástúrli grammatıka ustanymdary negizinde qos sózderdi syrtqy tulǵasyna qaraı: qaıtalama qos sózder, qosarlama qos sózder dep jikteıdi. Qaıtalama qos sózder bir sózdiń qaıtalanýynan jasalady. Mysaly: maıa-maıa, jıi-jıi, úı-úıdi, at-mat, jarq-jurq, shaı-paı, túıe-múıe.
Eki túbirdiń qosarlanýy arqyly jasalǵan sózderdi qosarlama qos sóz dep ataıdy. Mysaly, baqa-shaıan, aǵaıyn-týys, qazan-oshaq, qyz-kelinshek. Atalmysh qos sózder «Til-quralda» jalpylaǵysh qos sózder qatarynda qaralatyny da, jalqylaǵysh qos sóz dep sanalatyny da bar. Máselen, túıe-múıe, buzaý-muzaý sózderi elikteý arqyly jasalǵan qaıtalama qos sóz dep emes, jalpy nárseni bildirgeni úshin qoldanylatyn jalpylaǵysh qos sóz deıdi. Baqa-shaıan qos sózin Ahmet Baıtursynuly jándik ataýynyń ornyna qoldanǵan. «Baqa-shaıan dep ústinde túgi de joq, qanaty da joq, qur terisi bar maqulyqtardy aıtamyz»[3, 8]. Rasynda da, qazaq tilindegi saýyt-saıman, er-turman, qyz-kelinshek, bala-shaǵa, ata-ana adamnyń ne zattyń kóp ekendigin bildirip, kóptik jáne jalpylaǵyshtyq maǵyna ústeıdi. Sondaı-aq atalmysh qos sózderge kóptik jalǵaý jalǵaýdyń esh qajettiligi joq. Jalpylaǵysh qos sózderge jatatyn sózderge qatysty emle engizgende de, olar árqashan syzyqsha arqyly jazylatynyn kórsetedi.
Ǵalym jalqylaǵysh qos sózderge jel-baý, tósek-aǵash, júk-aıaq, pispek-sap, qaýǵa- shelek, asyl-bek, tóre-taı, esen-aman sózderin jatqyzady[2,76]. Qazirgi kezde tilimizde kisi attaryn, tirkesti sózder, birikken sózder dep qaraıtyn sózderdiń bárin ǵalym qos sóz dep syzyqshamen jazý kerek deıdi. Biraq, arasyna syzyqsha qoımaı jazýǵa da bolatyn sózder bar ekenin eskertedi. Eger qos sózde eki sóz biryńǵaı bolsa, máselen, ekeýi birdeı jýan ıa jińishke aıtylatyn bolsa, onda ekeýi aıyrylmaı, tutas jazylady (basqur, qolqap, Baljan, jelkeser, Altynbaı, Tasbolat ). Al, qos sózde eki sóz biryńǵaı bolmasa, onda aralary syzyqshamen aıyrylyp jazylady (jel-baý, tósek-aǵash, júk-aıaq, Jan-temir, Murat-bek) [2, 78]. Bul tusta biz qazaq tilindegi býyn úndestigi zańdylyǵynyń HH ǵasyrda jazýǵa yqpaly bolǵandyǵyn baıqaımyz.
Qazirgi kezde jelbaý, júkaıaq sózi birikken sóz sabynda qaralady da, birge jazylady, tósek aǵash sózi aǵash tósek túrinde, syn esimi birinshi kelip, tirkesti sóz retinde qaralady. Al, kisi attarynyń bári derlik birge jazylady.
HH ǵasyrdyń basynda Ahmet Baıtursynuly óz eńbeginde qazaq tilindegi sózderdi jiktegende atqaratyn qyzmetin eskergendegi anyq. Sózimizdiń dáleli retinde ǵalymnyń eńbegindegi san esim túrleri men qazirgi qazaq grammatıkasyndaǵy san esim túrlerin alyp qarasaq bolady. Búgingi oqýlyqtarda san esimdi 6 túrge jiktese, Ahmet Baıtursynuly 4 túrge ǵana bólgen.
| A.Baıtursynuly «Til-qural» | «Qazaq grammatıkasy» |
| Eseptik san esim | Eseptik |
| Irettik san esim | Rettik |
| Bólshek san esim | Bólshektik |
| Jadaǵaı eseptik | Jınaqtyq |
| Toptaý | |
| Boljaldyq |
Qazirgi kezde aıyrmashylyǵy sezilmeıtin, baıqalmaıtyn qansha jáne neshe suraqtary jóninde ǵalymnyń óz tujyrymy bar. Bul týrasynda Orynaı Jubaeva: «Ahmet Baıtursynuly eńbekterinde «san» men «shama» ontologııalyq kategorııalary ózara jikteletinin baıqaımyz. Oǵan ǵalymnyń myna tujyrymdary dálel bola alady: «nárseniń dál sanyn bilýge suraǵanda neshe dep suraımyz. Máselen: Neshe kisi keledi?- Úsh kisi keledi. Nárseniń dál sanyn bilý úshin emes, shamasyn ǵana bilýge suraǵanda qansha? dep suraımyz. Máselen: Qansha kún júresiń?-Úsh tórt kún júremin. Ǵalymnyń oılary keıin M.Balaqaevtyń eńbekterinde izin tapqan [4,10].
San esimniń toptaý jáne boljaldyq túrleriniń syrtqy tulǵasy ǵana bolmasa, atqaratyn qyzmeti men qoldanylýy jaǵynan san esim bolý múmkinshilikteri az. Qurylymdyq grammatıkaǵa negizdelgen burynǵy oqýlyqtarda san esimderge shyǵys septiktiń –dan, -den, -tan, -ten jalǵaýlary jalǵanyp, toptaý san esimi bolady dep kórsetilip júrdi. Degenmen, san esim bul jalǵaýlardy qabyldaǵanda sandyq maǵynasyn joǵaltyp, qımyldyń synyn bildirip, ústeýge aýysady. San esimniń osy ereksheligin eskerip, jumsalymdy grammatıka negizderin basshylyqqa alyp toptaǵan Ahmet Baıtursynuly mundaı tildik birlikterdi ústeý tobynda qarastyrǵan. Osy olqylyqtyń ornyn toltyrǵan jalpy orta bilim beretin mekteptiń 6-synybyna arnalǵan oqýlyq. 2018 jyly «Atamura» baspasynan jaryq kórgen oqýlyqta ústeýdiń 7 túri bar dep kórsetilip, túrlerin jeke qarastyrǵanda toptaý ústeýin de qosyp qoıǵan.[5, 183]
Máselen, «biz topqa bes-besten bólindik» degen sóılemdi qarar bolsaq, bes-besten qos sózi qalaı degen suraqqa jaýap berip, ústeý , sıntaksıstik turǵydan pysyqtaýysh ekendigi daýsyz. Taǵy bir jaǵdaıat, «úshten birdi alsa, eki qalady», «men besten onǵa deıin sanaı alamyn», «alma eki júz teńgeden» degen sóılemderde qanshadan degen suraq qoıylyp, san esim bolady. «Saǵat úshten tórtke deıin», «besten keshikpe» sóılemderinde mezgildik maǵyna basymdaý bolyp tur. Sóılemde qoldanylý reti men jumsalymyna qaraı ártúrli sóz taby bolyp ketetin tildik birlikterdi jumsalymdy- maǵynaly kategorııa quramynda qarastyrý abzal.
Shyǵys septikpen qatar san esimderge -niki, -daǵy/-degi, -daı/-deı, -syz/-siz, -ly/-li, -lyq/-lik t.s.s qosymshalar jalǵana beredi. Biraq, ol qosymshalar jalǵanǵan sózdiń bárin san esimniń maǵynalyq toptaryna qosa berýge bolmaıdy. San esim septik jalǵaýlaryn qabyldaǵanda zattyq maǵynaǵa ıe bolady. Mysaly, «bestiń eki dárejesi- jıyrma bes», «altynyń ekiden bir bóligi úsh» degen mysaldarda septik jalǵaýlary jalǵanaǵan soń, neniń? degen suraqqa jaýap berip, sýbstantıvtenedi.
San esimnen syn esim týdyratyn –lyq, -lik, -tyq, -tik jurnaqtary jalǵanyp, adektıvtenedi. «Men sabaqtan bestik baǵa aldym» mysalynda syn esimge aınalýdyń anyq kórinisi. Osyndaı sıntetıkalyq tásil arqyly jasalǵan túbiri san esim bolatyn sózderdi grammatıkalyq maǵynasy sóılenimde anyqtalatyny aıqyn.
Qazirgi adamı qaǵıda negizinde qalyptasyp, damyp kele jatqan tildi qatyp qalǵan dúnıe emes, qubylys retinde ári adamnyń sóıleý talaptaryna sáıkes ózgeretin dúnıe dep qabyldaý jáne sol negizinde erejeler men ustanymdardy jasaý qazirgi til biliminiń aldyndaǵy basty mindet. Osy sala jumsalymdy grammatıka dep ataý alyp, HH ǵasyrdyń bas kezinen bastaý alyp keledi. Ahmet Baıtursynuly eńbekterinde jańa salaǵa qatysty termınder qoladanylmasa da, jiktelý júıesi osy ustanymdarǵa negizdelgen. Kórsetilgen derekter Ahmet Baıtursynulynyń qazaq til biliminiń jasaýshysy jáne jetildirýshisi ekeniniń taǵy bir aıǵaǵy.
PAIDALANYLǴAN ÁDEBIETTER:
- Syzdyqova R. Ahmet Baıtursynov-Almaty: Qazaq SSR «Bilim» qoǵamy, 1990, 52 bet.
- Baıtursynuly A. Alty tomdyq shyǵarmalar jınaǵy. Til –qural (qazaq tili men oqý-aǵartýǵa qatysty eńbekteri).- Almaty: «El-shejire», -2013. -384 b.
- Baıtursynuly A., Shonanuly T. Bastaýyshqa arnalǵan oqý kitaby.-Almaty: Memlekettik tildi damytý ınstıtýty. -2019.-144 bet.
- Jubaeva O. A.Baıtursynuly murasyndaǵy fýnkıonaldy grammatıka/ Jubaeva O. // Jas qazaq. -2010. –№43.
- Qazaq tili: Jalpy bilim beretin mekteptiń 6-synybyna arnalǵan oqýlyq /B.A.Árinova, G.M.Raeva, G.S.Kárimova, L.K.Jumekenova.-Almaty: Atamura, - 224b.
Álııa QYRǴYZBAI,
"Adyrna" ulttyq portaly
