اقمولا ءوڭىرى قازاق جىگىتى دۇيسەن مەن ورىس قىزى ءماريانىڭ اراسىنداعى ماحاببات تاريحىن ماڭگى باقي ەستەرىنە الىپ وتىرادى. قازاقتار ورىس قىزىن ءماريام جاگورقىزى (ماريا ەگوروۆنا) اتاعان
ماريا رەكينانىڭ بالالىق شاعى.
مۇراعات دەرەكتەرى بويىنشا، ماريانىڭ اتا-اناسى اقمولا وڭىرىنە رەسەيدەن ءحىح عاسىردىڭ 70-جىلدارى ەگور رەكين (باسقا مالىمەتتەردە – رىكين، رەكين – اۆت.) وتباسىمەن نۇرا وزەنىنىڭ بويىنا كوشىپ كەلگەن. ەگور مەن ونىڭ وتباسىنا نۇرا وزەنىنىڭ جاعاسى قاتتى ۇناپ قالادى. نۇرانىڭ وڭتۇستىگىنە قاراي جاعالاي وتىرىپ، ولار قازوتى كولىنە كەلىپ توقتايدى. كولىندە بالىعى تۋلاپ، جاعاسىندا قىر قۇستارى جوڭكىلە قالىقتاعان كولدىڭ جاعاسى ەرەكشە سۇلۋ ەدى.
بۇل كولدىڭ جاعاسىندا ولار قامىستان كۇركە تىگەدى. كولدىڭ ارعى بەتىندە ارعىن تايپاسىنىڭ قۋاندىق رۋى كوشىپ قونىپ جۇرگەن بولاتىن. جەرگىلىكتى تۇرعىندار بەيتانىس ادامداردى كورىپ ەرۋلىككە قوناققا كەلە باستادى. جەرگىلىكتى تۇرعىندارمەن سوزدەرى جاراسىپ، ول تانىستىقتارى دوستىققا ۇلاسا باستادى. قازاقتار ولارعا جاعداي جاساپ، اۋىلدارىنا شاقىرىپ بۇرىن-سوڭدى تۇرمىستا پايدالانىپ كورمەگەن كيىز ءۇي مەن مال بەردى. (بۇگىنگى كۇنى استاناعا جاقىن ماڭداعى قورعالجىن اۋدانىندا ورنالاسقان).
قازاقتارمەن قارىم-قاتىناستىڭ قاجەتتىلىگى جانە ولاردىڭ شىن ادال نيەتتەرى ولارعا جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ءتىلىن، ادەت-عۇرپى مەن سالت ءداستۇرىن تەز ءسىڭدىرىپ الۋعا جاعداي تۋعىزدى. ءتىپتى ولار قازاقشانى تەز-اق مەڭگەرىپ قانا قويعان جوق، ماقال-ماتەلدەردى ايتاتىن بولعان.
اقمولا جەرىندە بىرتىندەپ تۇرمىستارى تۇزەلىپ، ەگوردىڭ ايەلى ەليزاۆەتا 4 ۇلدى (پاۆەل، ماكسيم، فيودور جانە الەكسەي) دۇنيەگە اكەلدى. جەرگىلىكتى قازاقتار بالالارىن وزدەرىنشە اتاپ كەتتى. ماسەلەن، پاۆەلدى – پاشكە، ماكسيمدى – ماكسۋم، فيودوردى – ششيودور، ماريانى – ماريام جانە ت.ب.
بالالار جەرگىلىكتى قازاق بالالارىمەن ەرتەدەن كەشكە دەيىن وينادى، قازاق كيىمدەرىن كيدى، ات ۇستىندە ءجۇردى. قازاق ويىندارى مەن سايىستارىنا قاتىستى. قازاق بالالارىمەن قازاقشا ەركىن سويلەسىپ كەتتى. قىمىز، ايران ءىشىپ، جىلقى مەن قوي ەتىن جەگەندى جاقسى كوردى. ءبىرازدان سوڭ قازاقشا ءاندى دە ءتاپ-ءتاۋىر ايتاتىن بولدى.
اسىرەسە، 1895 جىلى تۋعان ەگوردىڭ كەنجە قىزى ءماريام ەرەكشە كوزگە تۇسكەن. ونى اۋىلدىڭ جانە جاقىن ەلدى مەكەنىنىڭ بارلىق تۇرعىندارى جاقسى كورىپ كەتكەن بولاتىن. اسىرەسە ول قازاقتىڭ حالىق اندەرىن ورىنداعانداعى كۇمىس كومەي داۋىسى ءبارىن تاڭعالدىراتىن. كوپ كەشىكپەي، ءماريام قازاق اندەرىن ءوزى دە شىعارا باستايدى.
قازاق جىگىتى مەن ورىس قىزىنىڭ ماحابباتى. دارىندى، ءارى سۇلۋ «ءماريام» قىزدى كورۋگە ۋەزدەگى شالعاي اۋىلداردان جاس جىگىتتەر كەلە باستايدى. ورىس قىزىنا قازاق جىگىتى دۇيسەن ۇكەنۇلى عاشىق بولادى. قازاق سالتى بويىنشا جەڭگەلەرى ەسىمىن تىكەلەي اتاماي دۇيسەندى ەركەلەتىپ دۋداراي اتاپ كەتكەن. دۋداراي اۋىلى اشىكول كولىنە جاقىن ماڭدا بولعان ەكەن.
ورىس قىزى دا قازاق جىگىتىن بىردەن ۇناتىپ، جاستاردىڭ ءبىر وتىرىسىنان كەيىن ولار قول ۇستاسىپ، جۇرەك تۇكپىرىندەگى ماحابباتتارىن ءبىر-بىرىنە جەتكىزدى. ءاندى بىرگە شىرقاعان كەزدەرى از بولماعان. ولاردىڭ اراسىنداعى دوستىق كەرەمەت ماحابباتقا ۇلاسقان.
ايگىلى «دۋداراي» ءانىنىڭ ومىرگە كەلۋى. قازاق حالقىنىڭ سالتى بويىنشا، باسقا ۇلتتىڭ قىزىنا ۇيلەنۋگە تىيىم سالىنعان. شاريعات ونداي قادامدى قۇپتامايدى. مۇنداي جاعدايلار قوعامدا بۇرىن-سوڭدى ورىن الماعان. جەرگىلىكتى ءدىن قىزمەتشىلەرى – مولدالار مۇنداي توسىن تاڭداۋعا ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسى بولدى. وسىلاي ەكى جىلداي ۋاقىت ءوتتى. كوكتەم مەن جاز جانە كۇزگى ۋاقىتتاردا دۋداراي اۋىلى ءماريانىڭ ۇيىنەن وتە الىس قاشىقتىققا كوشىپ كەتكەننەن كەيىن جاعداي ودان دا بەتەر قيىنداي تۇسكەن. جاستار ءبىرىن-ءبىرى ايلاپ كورمەدى. كوپ ۇزاماي قىز عاشىعىنا ارناپ ءان شىعاردى:
ماريام جاگور دەگەن ورىس قىزى،
ون التى، ون جەتىگە – كەلگەن كەزى،
قازاققا دۋدار دەگەن عاشىق بولىپ
سونداعى ماريامنىڭ ايتقان ءسوزى:
دۋداراري-دۋدىم ءبىر سەن ءۇشىن تۋدىم!
شىركىن-اي، دۋدارايىم، دۋدىم-اي!
ءسويتىپ، «دۋداراي» ءانى ومىرگە كەلەدى، بۇل شىعارمانى حالىق ءماريام شىعاردى دەپ ەسەپتەيدى. دۋداراي دۇيسەننىڭ ەركەلەتكەن ەسىمى («دۋدار» - بۇيرا شاشتى). ءماريامنىڭ ءومىرى مەن قىزمەتىن زەرتتەۋشى عالىمدار ءاننىڭ ءسوزىن جازعان نەگىزگى اۆتور، جاس اقىن – دۇيسەننىڭ دوسى ۇلەباي بولسا، ال ءانىن جازعان ايگىلى كومپوزيتور ساتماعانبەت احمەتوۆ دەگەن دەرەك كەلتىرەدى. بەلگىلى ەتنوگراف، قازاق اندەرىن جيناقتاۋشى ا. زاتاەۆيچ بۇل ءاندى ءماريام جازدى دەگەن مالىمەت كەلتىرەدى.
ايتپاقشى بۇل ءاندى، 1927 جىلى پاريجدە وتكەن ەكسپو-دا ايگىلى قازاق ءانشىسى امىرە قاشاۋباەۆ ورىنداپ، فرانتسۋز تىڭدارماندارىن باۋراپ العان بولاتىن.
بىرتىندەپ بۇل ولەڭ قازاقتار تۇراتىن بارلىق وڭىردە رەسەيدە، موڭعوليادا، قىتايدا ايتىلا باستادى. بۇل ءاندى ءجيى-ءجيى ەگور رەكيننىڭ اسىراندى ۇلى، كەزىندە كەڭەس وكىمەتى تۇسىندا اقمولا وبلىسى، «قىزىل تۋ» كولحوزىنىڭ توراعاسى بولعان اكىمجان نازاروۆ ءجيى ورىنداعان.
قوس عاشىقتىڭ شيەلەنىسكە تولى ءومىر سىناقتارى جانە عاشىقتاردىڭ باس قوسۋى. ءماريانىڭ اتا-اناسى قىزىن كورشى ورىس سەلوسىنداعى باي ادامعا تۇرمىسقا بەرمەكشى بولىپ، قۇدالىقتى كۇتىپ وتىرعان. ءوزىنىڭ تەڭى ەمەس، وزىنە ۇناماعان ادامعا تۇرمىسقا شىققىسى كەلمەگەن ول دۋدارايمەن-دۇيسەنمەن بىرگە دالاعا قاشىپ كەتەدى. ولار كوپتەگەن قيىنشىلىق پەن تاۋقىمەتتى باستارىنان وتكەرەدى. ءبىراز ۋاقىت بويى وزەن بويىن، قامىس تۇپتەرىن تاسالاپ، ەكى جاقتان دا كەلگەن قۋعىنشىلاردان قاشىپ جۇرەدى. ەكى جاستىڭ ءبىر-ءبىرىنسىز ءومىر سۇرە المايتىنىن كوزبەن كورگەن اتا-انالار قول ۇستاسىپ بىرگە ءومىر كەشۋگە رۇقساتتارىن بەرەدى. زامانداستارىنىڭ ايتۋىنشا، ول اۋىلداعى ەڭ جاقسى كەلىندەردىڭ ءبىرى بولعان. اۋىل اقساقالدارىنىڭ باتاسىن الىپ وتىرعان. ءماريا يسلام ءدىنىن قابىلداپ، ناعىز قازاق قىزى اتاندى. قازاقتىڭ ءداستۇرلى كيىمىن – اق كيمەشەك پەن كامزول كيدى. ولەڭ شىعارىپ، دومبىرادا ەركىن ويناپ، ءان ايتقان.
كەيىنىرەك ول وتە ساليقالى پاراساتتى ايەلدەردىڭ ءبىرى بولعان. وعان ۇلكەن كىشى الىس جول جۇرەردە اقىل-كەڭەس سۇراي كەلگەن. جاستار ءماريانىڭ باتاسىن دا العان. ايتا كەتەر جايت – ورىس وتباسىندا ءماريادان كەيىنگى باسقا بالالار دا قازاقتارمەن وتباسى قۇرعان.
عاشىق ادامىنان ايىرىلۋ. 1914 جىلى ماريانىڭ ءتورت باۋىرىن اسكەرگە الىپ كەتەدى. ول ەندى ۇزاق تۇندەردى كۇيەۋى مەن مايدانگەر باۋىرلارىنا ارناپ جاڭا «ايساۋلەم» ءانىن شىرقاۋمەن وتكىزەدى. دۇيسەن ءوزى ءتارىزدى مىڭداعان وتانداستارىمەن تىل جۇمىستارىنا كەتەدى. كوپ ۇزاماي ول وكپە اۋىرۋىنا ۇشىراپ، قايتىس بولادى.
1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسى جىلدارىندا اينالادا سوعىس ءجۇرىپ، قان توگىس قىرعىن ءۇستى-ۇستىنە كەلىپ جاتقان وقيعالاردىڭ اراسىندا ول ءبىراز ۋاقىت بويى ءان ايتۋدى توقتاتقان. كەيىنىرەك ول ەكىنشى رەت تۇرمىسقا شىقتى. ساپاربەك، سايلاۋبەك، رىسالدى جانە ءمۇسليما دەگەن بالالارى دۇنيەگە كەلگەن.
ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس ۋاقىتىندا ءاربىر ەكىنشى شاڭىراققا قارا قاعاز كەلىپ جاتقاندا، ول ءوزىنىڭ ءانى «دۋداراي» ءانىن قايتا شىرقاپ، قايعىلى جاندارىن ءبىر سەرپىلتىپ تاستاپ وتىرعان دەسەدى.
ءماريام جاگورقىزىنىڭ شىعارماشىلىعىنا جوعارى باعا بەرۋ. قازاق مادەنيەتىنىڭ ءىرى وكىلدەرى م. اۋەزوۆ، س. مۇقانوۆ، ك. بەكحوجين ءماريامنىڭ دارىنىن جوعارى باعالاپ، الماتىعا شاقىرادى. جوعارى ورىنداۋشىلىق شەبەرلىگى مەن ايگىلى جازۋشىلاردىڭ قولداۋىمەن ول «قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن ءارتىسى» اتانادى.
ايگىلى سازگەر-ەتنوگراف ا. زاتاەۆيچ 1920 جىلى «دۋداراي» ءانىنىڭ ونداعان نۇسقاسىن كوشىرىپ جازىپ، وسىنىڭ نەگىزىندە كەيىنىرەك ايگىلى ە.برۋسيلوۆسكيدىڭ «دۋداراي» وپەراسىنىڭ تۋىنا نەگىز بولادى. اقىن ءارى فولكلورشى ح. بەكحوجين ءماريامنىڭ كوزى تىرىسىندە ءماريا مەن دۇيسەنگە «ماريام جاگورقىزى» اتتى پوەماسىن ارناعان.
1952 جىلى تىڭ يگەرۋ باستالار الدىندا ءماريام دۇنيدەن وزدى. ونى ماڭگىلىك مەكەنگە شىعارىپ سالۋعا بۇكىل ايماقتان ادامدار اعىلىپ جاتتى. ول نەبارى 58-اق جاستا ەدى. ول استانادان 80 شاقىرىم جەردەگى، سابىندىعا جاقىن، مىڭشۇڭقىر دەگەن جەرگە قويىلدى. بۇكىل ءومىرىن ول ماحابباتىنا ارناعان. 1980 جىلى جەرلەستەرى فولكلورلىق «دۋداراي» ءانسامبلىن قۇرىپ، قازاقستاننان تىس ايماقتارعا ونەرلەرىن كورسەتىپ وتىرعان. 1962 جىلى ءماريامنىڭ قۇلپىتاسى قايتا جاڭارتىلدى. 2011 جىلى جەرگىلىكتى كاسىپكەر سەرىك راحىمبەكوۆ ءمارمار تاستان جاسالىنعان قۇلپىتاس قويدى. 2013 جىلى جاس ءانشى تاسقىن «دۋداراي» ءانىن قىتايدا وتكەن كونكۋرستا ورىنداپ حالىقتى تاڭقالدىرعان بولاتىن. اسىرەسە اقمولا وڭىرىندە وتەتىن تويلاردا «دۋداراي» ءانى مىندەتتى تۇردە ورىندالادى.
زيابەك قابىلدينوۆ
e-history.kz
