Aqmola öŋırı qazaq jıgıtı Düisen men orys qyzy Märiianyŋ arasyndaǧy mahabbat tarihyn mäŋgı baqi esterıne alyp otyrady. Qazaqtar orys qyzyn Märiiam Jagorqyzy (Mariia Egorovna) ataǧan
Mariia Rekinanyŋ balalyq şaǧy.
Mūraǧat derekterı boiynşa, Mariianyŋ ata-anasy Aqmola öŋırıne Reseiden HIH ǧasyrdyŋ 70-jyldary Egor Rekin (basqa mälımetterde – Rykin, Rekin – avt.) otbasymen Nūra özenınıŋ boiyna köşıp kelgen. Egor men onyŋ otbasyna Nūra özenınıŋ jaǧasy qatty ūnap qalady. Nūranyŋ oŋtüstıgıne qarai jaǧalai otyryp, olar Qazoty kölıne kelıp toqtaidy. Kölınde balyǧy tulap, jaǧasynda qyr qūstary jöŋkıle qalyqtaǧan köldıŋ jaǧasy erekşe sūlu edı.
Būl köldıŋ jaǧasynda olar qamystan kürke tıgedı. Köldıŋ arǧy betınde arǧyn taipasynyŋ quandyq ruy köşıp qonyp jürgen bolatyn. Jergılıktı tūrǧyndar beitanys adamdardy körıp erulıkke qonaqqa kele bastady. Jergılıktı tūrǧyndarmen sözderı jarasyp, ol tanystyqtary dostyqqa ūlasa bastady. Qazaqtar olarǧa jaǧdai jasap, auyldaryna şaqyryp būryn-soŋdy tūrmysta paidalanyp körmegen kiız üi men mal berdı. (Bügıngı künı Astanaǧa jaqyn maŋdaǧy Qorǧaljyn audanynda ornalasqan).
Qazaqtarmen qarym-qatynastyŋ qajettılıgı jäne olardyŋ şyn adal nietterı olarǧa jergılıktı halyqtyŋ tılın, ädet-ǧūrpy men salt dästürın tez sıŋdırıp aluǧa jaǧdai tuǧyzdy. Tıptı olar qazaqşany tez-aq meŋgerıp qana qoiǧan joq, maqal-mätelderdı aitatyn bolǧan.
Aqmola jerınde bırtındep tūrmystary tüzelıp, Egordyŋ äielı Elizaveta 4 ūldy (Pavel, Maksim, Fiodor jäne Aleksei) düniege äkeldı. Jergılıktı qazaqtar balalaryn özderınşe atap kettı. Mäselen, Paveldy – Paşke, Maksimdy – Maksum, Fiodordy – Şiodor, Mariiany – Mariiam jäne t.b.
Balalar jergılıktı qazaq balalarymen erteden keşke deiın oinady, qazaq kiımderın kidı, at üstınde jürdı. Qazaq oiyndary men saiystaryna qatysty. Qazaq balalarymen qazaqşa erkın söilesıp kettı. Qymyz, airan ışıp, jylqy men qoi etın jegendı jaqsy kördı. Bırazdan soŋ qazaqşa ändı de täp-täuır aitatyn boldy.
Äsırese, 1895 jyly tuǧan Egordyŋ kenje qyzy Märiiam erekşe közge tüsken. Ony auyldyŋ jäne jaqyn eldı mekenınıŋ barlyq tūrǧyndary jaqsy körıp ketken bolatyn. Äsırese ol qazaqtyŋ halyq änderın oryndaǧandaǧy kümıs kömei dauysy bärın taŋǧaldyratyn. Köp keşıkpei, Märiiam qazaq änderın özı de şyǧara bastaidy.
Qazaq jıgıtı men orys qyzynyŋ mahabbaty. Daryndy, ärı sūlu «Märiiam» qyzdy köruge uezdegı şalǧai auyldardan jas jıgıtter kele bastaidy. Orys qyzyna qazaq jıgıtı Düisen Ükenūly ǧaşyq bolady. Qazaq salty boiynşa jeŋgelerı esımın tıkelei atamai Düisendı erkeletıp Dudarai atap ketken. Dudarai auyly Aşyköl kölıne jaqyn maŋda bolǧan eken.
Orys qyzy da qazaq jıgıtın bırden ūnatyp, jastardyŋ bır otyrysynan keiın olar qol ūstasyp, jürek tükpırındegı mahabbattaryn bır-bırıne jetkızdı. Ändı bırge şyrqaǧan kezderı az bolmaǧan. Olardyŋ arasyndaǧy dostyq keremet mahabbatqa ūlasqan.
Äigılı «Dudarai» änınıŋ ömırge keluı. Qazaq halqynyŋ salty boiynşa, basqa ūlttyŋ qyzyna üilenuge tyiym salynǧan. Şariǧat ondai qadamdy qūptamaidy. Mūndai jaǧdailar qoǧamda būryn-soŋdy oryn almaǧan. Jergılıktı dın qyzmetşılerı – moldalar mūndai tosyn taŋdauǧa üzıldı-kesıldı qarsy boldy. Osylai ekı jyldai uaqyt öttı. Köktem men jaz jäne küzgı uaqyttarda Dudarai auyly Märiianyŋ üiınen öte alys qaşyqtyqqa köşıp ketkennen keiın jaǧdai odan da beter qiyndai tüsken. Jastar bırın-bırı ailap körmedı. Köp ūzamai qyz ǧaşyǧyna arnap än şyǧardy:
Mariiam Jagor degen orys qyzy,
On alty, on jetıge – kelgen kezı,
Qazaqqa Dudar degen ǧaşyq bolyp
Sondaǧy Mariiamnyŋ aitqan sözı:
Dudarari-dudym Bır sen üşın tudym!
Şırkın-ai, Dudaraiym, dudym-ai!
Söitıp, «Dudarai» änı ömırge keledı, būl şyǧarmany halyq Märiiam şyǧardy dep esepteidı. Dudarai Düisennıŋ erkeletken esımı («dudar» - būira şaşty). Märiiamnyŋ ömırı men qyzmetın zertteuşı ǧalymdar ännıŋ sözın jazǧan negızgı avtor, jas aqyn – Düisennıŋ dosy Ülebai bolsa, al änın jazǧan äigılı kompozitor Satmaǧanbet Ahmetov degen derek keltıredı. Belgılı etnograf, qazaq änderın jinaqtauşy A. Zataevich būl ändı Märiiam jazdy degen mälımet keltıredı.
Aitpaqşy būl ändı, 1927 jyly Parijde ötken EKSPO-da äigılı qazaq änşısı Ämıre Qaşaubaev oryndap, fransuz tyŋdarmandaryn baurap alǧan bolatyn.
Bırtındep būl öleŋ qazaqtar tūratyn barlyq öŋırde Reseide, Moŋǧoliiada, Qytaida aityla bastady. Būl ändı jiı-jiı Egor Rekinnıŋ asyrandy ūly, kezınde keŋes ökımetı tūsynda Aqmola oblysy, «Qyzyl Tu» kolhozynyŋ töraǧasy bolǧan Akymjan Nazarov jiı oryndaǧan.
Qos ǧaşyqtyŋ şielenıske toly ömır synaqtary jäne ǧaşyqtardyŋ bas qosuy. Märiianyŋ ata-anasy qyzyn körşı orys selosyndaǧy bai adamǧa tūrmysqa bermekşı bolyp, qūdalyqty kütıp otyrǧan. Özınıŋ teŋı emes, özıne ūnamaǧan adamǧa tūrmysqa şyqqysy kelmegen ol Dudaraimen-Düisenmen bırge dalaǧa qaşyp ketedı. Olar köptegen qiynşylyq pen tauqymettı bastarynan ötkeredı. Bıraz uaqyt boiy özen boiyn, qamys tüpterın tasalap, ekı jaqtan da kelgen quǧynşylardan qaşyp jüredı. Ekı jastyŋ bır-bırınsız ömır süre almaitynyn közben körgen ata-analar qol ūstasyp bırge ömır keşuge rūqsattaryn beredı. Zamandastarynyŋ aituynşa, ol auyldaǧy eŋ jaqsy kelınderdıŋ bırı bolǧan. Auyl aqsaqaldarynyŋ batasyn alyp otyrǧan. Märiia islam dının qabyldap, naǧyz qazaq qyzy atandy. Qazaqtyŋ dästürlı kiımın – aq kimeşek pen kamzol kidı. Öleŋ şyǧaryp, dombyrada erkın oinap, än aitqan.
Keiınırek ol öte saliqaly parasatty äielderdıŋ bırı bolǧan. Oǧan ülken kışı alys jol jürerde aqyl-keŋes sūrai kelgen. Jastar Märiianyŋ batasyn da alǧan. Aita keter jait – orys otbasynda Märiiadan keiıngı basqa balalar da qazaqtarmen otbasy qūrǧan.
Ǧaşyq adamynan aiyrylu. 1914 jyly Mariianyŋ tört bauyryn äskerge alyp ketedı. Ol endı ūzaq tünderdı küieuı men maidanger bauyrlaryna arnap jaŋa «Aisäulem» änın şyrqaumen ötkızedı. Düisen özı tärızdı myŋdaǧan otandastarymen tyl jūmystaryna ketedı. Köp ūzamai ol ökpe auyruyna ūşyrap, qaitys bolady.
1916 jylǧy ūlt-azattyq köterılısı jyldarynda ainalada soǧys jürıp, qan tögıs qyrǧyn üstı-üstıne kelıp jatqan oqiǧalardyŋ arasynda ol bıraz uaqyt boiy än aitudy toqtatqan. Keiınırek ol ekınşı ret tūrmysqa şyqty. Saparbek, Sailaubek, Rysaldy jäne Müslima degen balalary düniege kelgen.
Ekınşı düniejüzılık soǧys uaqytynda ärbır ekınşı şaŋyraqqa qara qaǧaz kelıp jatqanda, ol özınıŋ änı «Dudarai» änın qaita şyrqap, qaiǧyly jandaryn bır serpıltıp tastap otyrǧan desedı.
Märiiam Jagorqyzynyŋ şyǧarmaşylyǧyna joǧary baǧa beru. Qazaq mädenietınıŋ ırı ökılderı M. Äuezov, S. Mūqanov, K. Bekhojin Märiiamnyŋ darynyn joǧary baǧalap, Almatyǧa şaqyrady. Joǧary oryndauşylyq şeberlıgı men äigılı jazuşylardyŋ qoldauymen ol «Qazaqstannyŋ eŋbek sıŋırgen ärtısı» atanady.
Äigılı sazger-etnograf A. Zataevich 1920 jyly «Dudarai» änınıŋ ondaǧan nūsqasyn köşırıp jazyp, osynyŋ negızınde keiınırek äigılı E.Brusilovskiidıŋ «Dudarai» operasynyŋ tuuyna negız bolady. Aqyn ärı folklorşy H. Bekhojin Märiiamnyŋ közı tırısınde Märiia men Düisenge «Mariiam Jagorqyzy» atty poemasyn arnaǧan.
1952 jyly Tyŋ igeru bastalar aldynda Märiiam düniden ozdy. Ony mäŋgılık mekenge şyǧaryp saluǧa bükıl aimaqtan adamdar aǧylyp jatty. Ol nebärı 58-aq jasta edı. Ol Astanadan 80 şaqyrym jerdegı, Sabyndyǧa jaqyn, Myŋşūŋqyr degen jerge qoiyldy. Bükıl ömırın ol mahabbatyna arnaǧan. 1980 jyly jerlesterı folklorlyq «Dudarai» ansamblın qūryp, Qazaqstannan tys aimaqtarǧa önerlerın körsetıp otyrǧan. 1962 jyly Märiiamnyŋ qūlpytasy qaita jaŋartyldy. 2011 jyly jergılıktı käsıpker Serık Rahymbekov märmär tastan jasalynǧan qūlpytas qoidy. 2013 jyly jas änşı Tasqyn «Dudarai» änın Qytaida ötken konkursta oryndap halyqty taŋqaldyrǧan bolatyn. Äsırese Aqmola öŋırınde ötetın toilarda «Dudarai» änı mındettı türde oryndalady.
Bırtındep būl öleŋ qazaqtar tūratyn barlyq öŋırde Reseide, Moŋǧoliiada, Qytaida aityla bastady. Būl ändı jiı-jiı Egor Rekinnıŋ asyrandy ūly, kezınde keŋes ökımetı tūsynda Aqmola oblysy, «Qyzyl Tu» kolhozynyŋ töraǧasy bolǧan Akymjan Nazarov jiı oryndaǧan.
Qos ǧaşyqtyŋ şielenıske toly ömır synaqtary jäne ǧaşyqtardyŋ bas qosuy. Märiianyŋ ata-anasy qyzyn körşı orys selosyndaǧy bai adamǧa tūrmysqa bermekşı bolyp, qūdalyqty kütıp otyrǧan. Özınıŋ teŋı emes, özıne ūnamaǧan adamǧa tūrmysqa şyqqysy kelmegen ol Dudaraimen-Düisenmen bırge dalaǧa qaşyp ketedı. Olar köptegen qiynşylyq pen tauqymettı bastarynan ötkeredı. Bıraz uaqyt boiy özen boiyn, qamys tüpterın tasalap, ekı jaqtan da kelgen quǧynşylardan qaşyp jüredı. Ekı jastyŋ bır-bırınsız ömır süre almaitynyn közben körgen ata-analar qol ūstasyp bırge ömır keşuge rūqsattaryn beredı. Zamandastarynyŋ aituynşa, ol auyldaǧy eŋ jaqsy kelınderdıŋ bırı bolǧan. Auyl aqsaqaldarynyŋ batasyn alyp otyrǧan. Märiia islam dının qabyldap, naǧyz qazaq qyzy atandy. Qazaqtyŋ dästürlı kiımın – aq kimeşek pen kamzol kidı. Öleŋ şyǧaryp, dombyrada erkın oinap, än aitqan.
Keiınırek ol öte saliqaly parasatty äielderdıŋ bırı bolǧan. Oǧan ülken kışı alys jol jürerde aqyl-keŋes sūrai kelgen. Jastar Märiianyŋ batasyn da alǧan. Aita keter jait – orys otbasynda Märiiadan keiıngı basqa balalar da qazaqtarmen otbasy qūrǧan.
Ǧaşyq adamynan aiyrylu. 1914 jyly Mariianyŋ tört bauyryn äskerge alyp ketedı. Ol endı ūzaq tünderdı küieuı men maidanger bauyrlaryna arnap jaŋa «Aisäulem» änın şyrqaumen ötkızedı. Düisen özı tärızdı myŋdaǧan otandastarymen tyl jūmystaryna ketedı. Köp ūzamai ol ökpe auyruyna ūşyrap, qaitys bolady.
1916 jylǧy ūlt-azattyq köterılısı jyldarynda ainalada soǧys jürıp, qan tögıs qyrǧyn üstı-üstıne kelıp jatqan oqiǧalardyŋ arasynda ol bıraz uaqyt boiy än aitudy toqtatqan. Keiınırek ol ekınşı ret tūrmysqa şyqty. Saparbek, Sailaubek, Rysaldy jäne Müslima degen balalary düniege kelgen.
Ekınşı düniejüzılık soǧys uaqytynda ärbır ekınşı şaŋyraqqa qara qaǧaz kelıp jatqanda, ol özınıŋ änı «Dudarai» änın qaita şyrqap, qaiǧyly jandaryn bır serpıltıp tastap otyrǧan desedı.
Märiiam Jagorqyzynyŋ şyǧarmaşylyǧyna joǧary baǧa beru. Qazaq mädenietınıŋ ırı ökılderı M. Äuezov, S. Mūqanov, K. Bekhojin Märiiamnyŋ darynyn joǧary baǧalap, Almatyǧa şaqyrady. Joǧary oryndauşylyq şeberlıgı men äigılı jazuşylardyŋ qoldauymen ol «Qazaqstannyŋ eŋbek sıŋırgen ärtısı» atanady.
Äigılı sazger-etnograf A. Zataevich 1920 jyly «Dudarai» änınıŋ ondaǧan nūsqasyn köşırıp jazyp, osynyŋ negızınde keiınırek äigılı E.Brusilovskiidıŋ «Dudarai» operasynyŋ tuuyna negız bolady. Aqyn ärı folklorşy H. Bekhojin Märiiamnyŋ közı tırısınde Märiia men Düisenge «Mariiam Jagorqyzy» atty poemasyn arnaǧan.
1952 jyly Tyŋ igeru bastalar aldynda Märiiam düniden ozdy. Ony mäŋgılık mekenge şyǧaryp saluǧa bükıl aimaqtan adamdar aǧylyp jatty. Ol nebärı 58-aq jasta edı. Ol Astanadan 80 şaqyrym jerdegı, Sabyndyǧa jaqyn, Myŋşūŋqyr degen jerge qoiyldy. Bükıl ömırın ol mahabbatyna arnaǧan. 1980 jyly jerlesterı folklorlyq «Dudarai» ansamblın qūryp, Qazaqstannan tys aimaqtarǧa önerlerın körsetıp otyrǧan. 1962 jyly Märiiamnyŋ qūlpytasy qaita jaŋartyldy. 2011 jyly jergılıktı käsıpker Serık Rahymbekov märmär tastan jasalynǧan qūlpytas qoidy. 2013 jyly jas änşı Tasqyn «Dudarai» änın Qytaida ötken konkursta oryndap halyqty taŋqaldyrǧan bolatyn. Äsırese Aqmola öŋırınde ötetın toilarda «Dudarai» änı mındettı türde oryndalady.
Ziiabek QABYLDİNOV
e-history.kz
