Aqmola óńiri qazaq jigiti Dúısen men orys qyzy Márııanyń arasyndaǵy mahabbat tarıhyn máńgi baqı esterine alyp otyrady. Qazaqtar orys qyzyn Márııam Jagorqyzy (Marııa Egorovna) ataǵan
Marııa Rekınanyń balalyq shaǵy.
Muraǵat derekteri boıynsha, Marııanyń ata-anasy Aqmola óńirine Reseıden HIH ǵasyrdyń 70-jyldary Egor Rekın (basqa málimetterde – Rykın, Rekın – avt.) otbasymen Nura ózeniniń boıyna kóship kelgen. Egor men onyń otbasyna Nura ózeniniń jaǵasy qatty unap qalady. Nuranyń ońtústigine qaraı jaǵalaı otyryp, olar Qazoty kóline kelip toqtaıdy. Kólinde balyǵy týlap, jaǵasynda qyr qustary jóńkile qalyqtaǵan kóldiń jaǵasy erekshe sulý edi.
Bul kóldiń jaǵasynda olar qamystan kúrke tigedi. Kóldiń arǵy betinde arǵyn taıpasynyń qýandyq rýy kóship qonyp júrgen bolatyn. Jergilikti turǵyndar beıtanys adamdardy kórip erýlikke qonaqqa kele bastady. Jergilikti turǵyndarmen sózderi jarasyp, ol tanystyqtary dostyqqa ulasa bastady. Qazaqtar olarǵa jaǵdaı jasap, aýyldaryna shaqyryp buryn-sońdy turmysta paıdalanyp kórmegen kıiz úı men mal berdi. (Búgingi kúni Astanaǵa jaqyn mańdaǵy Qorǵaljyn aýdanynda ornalasqan).
Qazaqtarmen qarym-qatynastyń qajettiligi jáne olardyń shyn adal nıetteri olarǵa jergilikti halyqtyń tilin, ádet-ǵurpy men salt dástúrin tez sińdirip alýǵa jaǵdaı týǵyzdy. Tipti olar qazaqshany tez-aq meńgerip qana qoıǵan joq, maqal-mátelderdi aıtatyn bolǵan.
Aqmola jerinde birtindep turmystary túzelip, Egordyń áıeli Elızaveta 4 uldy (Pavel, Maksım, Fıodor jáne Alekseı) dúnıege ákeldi. Jergilikti qazaqtar balalaryn ózderinshe atap ketti. Máselen, Paveldy – Pashke, Maksımdy – Maksým, Fıodordy – ıodor, Marııany – Marııam jáne t.b.
Balalar jergilikti qazaq balalarymen erteden keshke deıin oınady, qazaq kıimderin kıdi, at ústinde júrdi. Qazaq oıyndary men saıystaryna qatysty. Qazaq balalarymen qazaqsha erkin sóılesip ketti. Qymyz, aıran iship, jylqy men qoı etin jegendi jaqsy kórdi. Birazdan soń qazaqsha ándi de táp-táýir aıtatyn boldy.
Ásirese, 1895 jyly týǵan Egordyń kenje qyzy Márııam erekshe kózge túsken. Ony aýyldyń jáne jaqyn eldi mekeniniń barlyq turǵyndary jaqsy kórip ketken bolatyn. Ásirese ol qazaqtyń halyq ánderin oryndaǵandaǵy kúmis kómeı daýysy bárin tańǵaldyratyn. Kóp keshikpeı, Márııam qazaq ánderin ózi de shyǵara bastaıdy.
Qazaq jigiti men orys qyzynyń mahabbaty. Daryndy, ári sulý «Márııam» qyzdy kórýge ýezdegi shalǵaı aýyldardan jas jigitter kele bastaıdy. Orys qyzyna qazaq jigiti Dúısen Úkenuly ǵashyq bolady. Qazaq salty boıynsha jeńgeleri esimin tikeleı atamaı Dúısendi erkeletip Dýdaraı atap ketken. Dýdaraı aýyly Ashykól kóline jaqyn mańda bolǵan eken.
Orys qyzy da qazaq jigitin birden unatyp, jastardyń bir otyrysynan keıin olar qol ustasyp, júrek túkpirindegi mahabbattaryn bir-birine jetkizdi. Ándi birge shyrqaǵan kezderi az bolmaǵan. Olardyń arasyndaǵy dostyq keremet mahabbatqa ulasqan.
Áıgili «Dýdaraı» ániniń ómirge kelýi. Qazaq halqynyń salty boıynsha, basqa ulttyń qyzyna úılenýge tyıym salynǵan. Sharıǵat ondaı qadamdy quptamaıdy. Mundaı jaǵdaılar qoǵamda buryn-sońdy oryn almaǵan. Jergilikti din qyzmetshileri – moldalar mundaı tosyn tańdaýǵa úzildi-kesildi qarsy boldy. Osylaı eki jyldaı ýaqyt ótti. Kóktem men jaz jáne kúzgi ýaqyttarda Dýdaraı aýyly Márııanyń úıinen óte alys qashyqtyqqa kóship ketkennen keıin jaǵdaı odan da beter qıyndaı túsken. Jastar birin-biri aılap kórmedi. Kóp uzamaı qyz ǵashyǵyna arnap án shyǵardy:
Marııam Jagor degen orys qyzy,
On alty, on jetige – kelgen kezi,
Qazaqqa Dýdar degen ǵashyq bolyp
Sondaǵy Marııamnyń aıtqan sózi:
Dýdararı-dýdym Bir sen úshin týdym!
Shirkin-aı, Dýdaraıym, dýdym-aı!
Sóıtip, «Dýdaraı» áni ómirge keledi, bul shyǵarmany halyq Márııam shyǵardy dep esepteıdi. Dýdaraı Dúısenniń erkeletken esimi («dýdar» - buıra shashty). Márııamnyń ómiri men qyzmetin zertteýshi ǵalymdar ánniń sózin jazǵan negizgi avtor, jas aqyn – Dúısenniń dosy Úlebaı bolsa, al ánin jazǵan áıgili kompozıtor Satmaǵanbet Ahmetov degen derek keltiredi. Belgili etnograf, qazaq ánderin jınaqtaýshy A. Zataevıch bul ándi Márııam jazdy degen málimet keltiredi.
Aıtpaqshy bul ándi, 1927 jyly Parıjde ótken EKSPO-da áıgili qazaq ánshisi Ámire Qashaýbaev oryndap, franýz tyńdarmandaryn baýrap alǵan bolatyn.
Birtindep bul óleń qazaqtar turatyn barlyq óńirde Reseıde, Mońǵolııada, Qytaıda aıtyla bastady. Bul ándi jıi-jıi Egor Rekınniń asyrandy uly, kezinde keńes ókimeti tusynda Aqmola oblysy, «Qyzyl Tý» kolhozynyń tóraǵasy bolǵan Akymjan Nazarov jıi oryndaǵan.
Qos ǵashyqtyń shıeleniske toly ómir synaqtary jáne ǵashyqtardyń bas qosýy. Márııanyń ata-anasy qyzyn kórshi orys selosyndaǵy baı adamǵa turmysqa bermekshi bolyp, qudalyqty kútip otyrǵan. Óziniń teńi emes, ózine unamaǵan adamǵa turmysqa shyqqysy kelmegen ol Dýdaraımen-Dúısenmen birge dalaǵa qashyp ketedi. Olar kóptegen qıynshylyq pen taýqymetti bastarynan ótkeredi. Biraz ýaqyt boıy ózen boıyn, qamys túpterin tasalap, eki jaqtan da kelgen qýǵynshylardan qashyp júredi. Eki jastyń bir-birinsiz ómir súre almaıtynyn kózben kórgen ata-analar qol ustasyp birge ómir keshýge ruqsattaryn beredi. Zamandastarynyń aıtýynsha, ol aýyldaǵy eń jaqsy kelinderdiń biri bolǵan. Aýyl aqsaqaldarynyń batasyn alyp otyrǵan. Márııa ıslam dinin qabyldap, naǵyz qazaq qyzy atandy. Qazaqtyń dástúrli kıimin – aq kımeshek pen kamzol kıdi. Óleń shyǵaryp, dombyrada erkin oınap, án aıtqan.
Keıinirek ol óte salıqaly parasatty áıelderdiń biri bolǵan. Oǵan úlken kishi alys jol júrerde aqyl-keńes suraı kelgen. Jastar Márııanyń batasyn da alǵan. Aıta keter jaıt – orys otbasynda Márııadan keıingi basqa balalar da qazaqtarmen otbasy qurǵan.
Ǵashyq adamynan aıyrylý. 1914 jyly Marııanyń tórt baýyryn áskerge alyp ketedi. Ol endi uzaq túnderdi kúıeýi men maıdanger baýyrlaryna arnap jańa «Aısáýlem» ánin shyrqaýmen ótkizedi. Dúısen ózi tárizdi myńdaǵan otandastarymen tyl jumystaryna ketedi. Kóp uzamaı ol ókpe aýyrýyna ushyrap, qaıtys bolady.
1916 jylǵy ult-azattyq kóterilisi jyldarynda aınalada soǵys júrip, qan tógis qyrǵyn ústi-ústine kelip jatqan oqıǵalardyń arasynda ol biraz ýaqyt boıy án aıtýdy toqtatqan. Keıinirek ol ekinshi ret turmysqa shyqty. Saparbek, Saılaýbek, Rysaldy jáne Múslıma degen balalary dúnıege kelgen.
Ekinshi dúnıejúzilik soǵys ýaqytynda árbir ekinshi shańyraqqa qara qaǵaz kelip jatqanda, ol óziniń áni «Dýdaraı» ánin qaıta shyrqap, qaıǵyly jandaryn bir serpiltip tastap otyrǵan desedi.
Márııam Jagorqyzynyń shyǵarmashylyǵyna joǵary baǵa berý. Qazaq mádenıetiniń iri ókilderi M. Áýezov, S. Muqanov, K. Bekhojın Márııamnyń darynyn joǵary baǵalap, Almatyǵa shaqyrady. Joǵary oryndaýshylyq sheberligi men áıgili jazýshylardyń qoldaýymen ol «Qazaqstannyń eńbek sińirgen ártisi» atanady.
Áıgili sazger-etnograf A. Zataevıch 1920 jyly «Dýdaraı» ániniń ondaǵan nusqasyn kóshirip jazyp, osynyń negizinde keıinirek áıgili E.Brýsılovskııdiń «Dýdaraı» operasynyń týýyna negiz bolady. Aqyn ári folklorshy H. Bekhojın Márııamnyń kózi tirisinde Márııa men Dúısenge «Marııam Jagorqyzy» atty poemasyn arnaǵan.
1952 jyly Tyń ıgerý bastalar aldynda Márııam dúnıden ozdy. Ony máńgilik mekenge shyǵaryp salýǵa búkil aımaqtan adamdar aǵylyp jatty. Ol nebári 58-aq jasta edi. Ol Astanadan 80 shaqyrym jerdegi, Sabyndyǵa jaqyn, Myńshuńqyr degen jerge qoıyldy. Búkil ómirin ol mahabbatyna arnaǵan. 1980 jyly jerlesteri folklorlyq «Dýdaraı» ansamblin quryp, Qazaqstannan tys aımaqtarǵa ónerlerin kórsetip otyrǵan. 1962 jyly Márııamnyń qulpytasy qaıta jańartyldy. 2011 jyly jergilikti kásipker Serik Rahymbekov mármár tastan jasalynǵan qulpytas qoıdy. 2013 jyly jas ánshi Tasqyn «Dýdaraı» ánin Qytaıda ótken konkýrsta oryndap halyqty tańqaldyrǵan bolatyn. Ásirese Aqmola óńirinde ótetin toılarda «Dýdaraı» áni mindetti túrde oryndalady.
Zııabek QABYLDINOV
e-history.kz
