قازاق حالقىنىڭ جەكە ۇلت ەكەنىن تانىتاتىن ەجەلدەن كەلە جاتقان ادەت-عۇرىپتارىنىڭ ءبىرى سالەم سالۋ تۋرالى جازسام دەگەن وي بۇرىننان كوڭىلىمدە جۇرەتىن. قانشاما ۋاقىت وتسە دە حالقىمىزدىڭ ءبىر-بىرىمەن قاتىناسۋ مادەنيەتىنىڭ وسى ءبىر ادەمى دە ماڭىزدى عۇرپى تۋرالى ءالى كۇنگە دەيىن ءتۇرلى پىكىرلەر ايتىلىپ كەلەدى. جاقىندا عالامتوردان ءبىر زامانداسىمنىڭ «وڭتۇستىكتە كەلىندەردى كۇڭدەي ۇستايدى، سالەم سالدىرادى» دەپ جازعانىن وقىدىم. وسى ءبىر جاڭساق پىكىر مەنىڭ قولىما قالام الدىردى.
سالەم سالۋ عۇرپى قالاي، قاشان جانە نەگە پايدا بولعانى تۋرالى ناقتى ەشكىم دە ءدوپ باسىپ ايتا المايدى. بىراق سالەم سالۋ وتە ەرتەدەن كەلە جاتقانىنا مىنا ءبىر وقيعا دالەل بولا الادى: «شىڭعىس بوكتەرىنە مۇحتار (جازۋشى م.اۋەزۇلى – ب.و.) ەسىمىمەن ىلەسە كەلگەن جاڭالىقتىڭ ءبىرى –«ەڭلىك-كەبەك» پەساسىنىڭ قويىلۋى بولدى. 1917 جىلى قويىلعان بۇل سپەكتاكل اۋىل-اۋىلعا مۇلدە اڭىز بوپ تاراپ كەتتى.
مۇحتار ەكى ءۇيدى تۇپتەستىرىپ تىكتىرىپ، ساحنا قۇرىپ، ەشكىنىڭ قىلىنان ساقال جاپسىرىپ قابەكەمدى كورسەتىپتى، قولىنا قوبىز بەرىپ، كۇي تارتتىرىپ ابىزدى جاساپتى. قابەكەم بولىپ مۇحتاردىڭ اعاسى ىسمايىل ويناپتى. اۋىلدىڭ كەلىندەرى ساحنادان اتاسىن (قابەكەم-كەڭگىرباي) كورگەندە، ءوزى ەكەن دەپ تاڭىرقاپ، ورنىنان تۇرىپ سالەم ەتىپتى». 1976 جىلى «جازۋشى» باسپاسىنان جارىق كورگەن «ءبىزدىڭ مۇحتار» اتتى كىتاپتىڭ 305-306 بەتتەرىندەگى مۇساتاي بەكبولاتۇلى اقىنجاننىڭ «شىڭعىس توپىراعىندا» ەستەلىگىندە ايتىلعانداي، قانشاما ۋاقىت بۇرىن دۇنيەدەن وتكەن كەڭگىرباي بيگە سالەم سالىنعانى وسى عۇرىپتىڭ قازاق تۇرمىسىندا وتە ەرتەدەن ورىن العانىن راستايدى.
ادام ادام بولعالى بۇكىل تىرشىلىكتىڭ وزەگى ادامنىڭ ءبىرىن-ءبىرى سىيلاۋىندا ەكەنىنە ەشكىم دە داۋ ايتپايدى. سوندىقتان دا قازاق ەشكىمنىڭ كوڭىلىن جىقپاي ءومىر ءسۇرۋدى مۇرات تۇتادى. «كوڭىل سىيعان جەرگە ءبارى سيادى» دەگەن ناقىل دا انشەيىن ايتىلا سالماعان.
قازاق بولمىسىندا قىز بالانى ەرەكشە كورگەن. سوندىقتان دا ونىڭ بولاشاعى «جات جۇرتتىق» ەكەنى استە ەستەن شىعارىلمايتىن بولعان. ەركەلەتۋدەي ەركەلەتە ءجۇرىپ، جالعىز بولسا ۇل بالاشا كيىندىرىپ ەركەكشورا ەتىپ وسىرسە دە ۋاقىتى كەلگەندە وعان بولاشاقتا باسقا ەلگە كەلىن بولىپ باراتىنىن، انا بولاتىنىن كوبىنەسە كوڭىلىن قالدىرماي ىممەن ءبىلدىرىپ، كەرەك كەزىندە اۋىزبا-اۋىز اڭگىمە ۇستىندە دەتتۇسىندىرىپ تە وتىرعان.
ارينە، ءومىر بولعان سوڭ ءتۇرلى جاعدايلار بولىپ جاتادى. قازاقتىڭ «بارعان جەردە باعىڭ اشىلسىن» دەپ تىلەك ايتۋى دا ءومىردى تەرەڭىنەن ءبىلىپ سارالاعانىنىڭ ءبىر بەلگىسى. قازاق انالارىنىڭ ءبارى دە اۋەلدە باسقا اۋلەتكە كەلىن بولىپ تۇسەدى. كەيىن ءوسىپ-ءونىپ سول اۋلەتتىڭ اناسى بولاتىنداي دارەجەگە جەتەدى. بۇل ءومىردىڭ زاڭى. بۇلاي بولۋى ءۇشىن ۇزاق جىلدار قاجەت.
قازاق جارىقتىق، بارلىق جاعدايدى تۇسىنىكتى ەتىپ قىسقا دا نۇسقا سوزبەن ناقتىلاپ بولاشاق ۇرپاققا دايىنداپ بەرىپ قويعان عوي. وسىنداي ءبىر سوزدەردىڭ ءبىرى: «ءۇي بولعان سوڭ تاباق-اياق سىلدىراماي تۇرمايدى». ءيا، جاس بولعان سوڭ، ءتۇرلى جاعدايلار بولىپ جاتاتىنى راس. بۇل تەك جاستاردىڭ ءومىردى از بىلۋىنەن عانا ەمەس، سول جاستاردىڭ قاسىندا جۇرگەن ۇلكەندەرگە دە قاتىستى اڭگىمە. بابالارىمىز تىرشىلىكتىڭ قىم-قيعاش قالتارىستارى وتە كوپ ەكەنىن بىلگەندىكتەن قوعامنىڭ ءار مۇشەسىنىڭ ورنىن ناقتى بەلگىلەپ بەرگەن. قوعام مۇشەسى سول ەرەجەگە سايكەس ءجۇرىپ-تۇراتىن بولعان. بۇلاي بولماعان كۇندە ايرانداي ۇيىپ وتىرعان قوعامنىڭ شىرقى بۇزىلادى. مىسالى اتا مەن ەنەنىڭ ورنى، قايىن اعا مەن قايىن بيكەنىڭ، قايىن ىنىمەن مەن قايىن ءسىڭلىنىڭ، جەڭگەلەردىڭ، ابىسىنداردىڭ باسقا دا تۋعان-تۋىسقانداردىڭ ورنى قازاقتىڭ جازىلماعان ءجۇرىس-تۇرىس زاڭىندا انىق بەلگىلەنگەن. بۇگىندە دە قولدانىستا كوپ قولدانىلاتىن «اتا كورگەن وق جونار، انا كورگەن تون پىشەر»، «اناسىن كورىپ قىزىن ال»، «ابىسىن تاتۋ بولسا اس كوپ»، «كەلىن ەنەنىڭ توپىراعىنان جارالعان»، «ەكى دۇنيەدە باجا تاتۋ»، «اعاسى باردىڭ جاعاسى بار»، «ءىنىسى باردىڭ تىنىسى بار» سىندى ناقىل سوزدەر اشەيىن ايتىلا سالماعان، كوپ جىلدىق ومىرلىك تاجىريبەنىڭ جەمىسى.
بۇل سوزدەر ادامنىڭ قوعامداعى مىندەتىن، ءوزىن قالاي ۇستاۋ كەرەك ەكەنىن ايقىندايتىن زاڭدار جوباسى. زاڭدار شىعارىلىپ قانا قويماعان، ورىندالاتىن دا بولعان. سول ءۇشىن دە «اتا»، «ەنە»، «كۇيەۋ»، «كەلىن» ت.ب. سوزدەر دۇنيەگە كەلگەن. بۇل اتاۋلار ولارىڭ كىم ەكەنىن عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە ولاردىڭ مىندەتىن دە باسقالارعا ءبىلدىرۋ ءۇشىن شىعارىلعان.
«كەلىن» دەگەن ءسوزدىڭ ءتۇبىرى «كەل». «كەلىن» دەگەن ءسوز «كەلگەن» دەگەن سوزدەن پايدا بولعان. ۇل بالاسىنا ومىرلىك جولداس بولۋعا كەلگەن جاس قىز بالاسىن اتا-اناسى قويعان ەسىمىمەن اتاماي «كەلىن» دەپ اتاۋ ونى كەمسىتۋ ءۇشىن ەمەس، قوعام مۇشەلەرىنە شەكتەن شىقپاڭدار، اۋلەتتىڭ جاڭا مۇشەسى رەتىندە كەلگەن بۇل قىزبالا وزدەرىڭ سياقتى ءبىر جۇرتتىڭ ماپەلەپ وسىرگەن پەرزەنتى ەكەنىن ۇمىتپاڭدار، دەگەن ويمەن پايدا بولعان ۇعىم.
اتا-اناسىن، باۋىر-تۋىستارىن ارتقا تاستاپ باسقا جەرگە «سۋداي ءسىڭىپ، تاستاي باتىپ» كەتۋدىڭ وڭاي ەمەس ەكەنىن جاسى ۇلكەن انالار عانا بىلەدى، جۇرەگىمەن تۇسىنەدى. انالاردىڭ ءبارى جاقسى، ءبارى مەيىرىمدى. بىراق جاڭا تۇسكەن كەلىندى ءوز قىزىنداي قانشا جاقىن كورسە دە اتىن اتاماي «كەلىن» دەپ اتاۋ، كۇنى كەشە عانا عانا ساۋكەلە كيىپ كەلگەن جاڭا قوعام مۇششەسىن باسقالار بايقاماي كوڭىلىن قالدىرىپ قويماسىن دەگەننەن. جانە جۇبايلىق تۇرمىستىڭ تابالدىرىعىن جاڭا عانا اتتاعان جاس ءومىر يەسىنە «ادەپتەن وزبا» دەگەندى ەسىنە سالىپ تۇرۋ ءۇشىن ايتىلاتىن ءسوز.
سالەم سالۋ نەگە پايدا بولدى؟ قازاقتا «مال الاسى سىرتىندا، ادام الاسى ىشىندە» دەگەن تۇسىنە بىلگەن ادامعا كوپ نارسەنى ۇعىندىرار ءسوز بار. شىنىن ايتۋ كەرەك، كوپ ادامدار «اتا»، «ەنە» بولۋ مىندەتىن اتقارا الماي جاتقانى دا راس. وسىندايدا كەلىن بالا قانشا تىرىسسا دا اتا-ەنەسىنە جاقپاي جاتادى. جاس كۇيەۋ سول باياعى كۇيىنشە ءوزىن ەركىن جاس جىگىت رەتىندە، ال كەشەگى قىزبالا بۇگىن ورامال تارتىپ كەلىن اتانعانىنىڭ بايىبىنا بارا الماي جاتاتىنىن دا كورىپ جۇرسىزدەر. «قىز كۇنىندە ءبارى جاقسى، جامان ايەل قايدان شىعادى» سياقتى سوزدەردىڭ دە شىعاتىنى وسىدان. وسىلايشا قىزبالالاردى كىنالاۋعا جاقىن تۇرعاندار كوپ ەكەنىن جاسىرۋدىڭ قاجەتى جوق. بىراق نەگە ەكەنى بەلگىسىز «جىگىت كۇنىندە ءبارى جاقسى، جامان كۇيەۋ قايدان شىعادى» دەگەن ءسوز جوق. تارازىنىڭ ەكىنشى جاعى بار ەكەنىن ۇمىتپاعان ابزال.
بايقاپ قاراساڭىزدار جاڭا تۇسكەن كەلىندەردىڭ ءبارى دە جاڭا اۋلەتكە كەلگەن شاعىن بەتاشار كەزىندە بومىسىن سالەم سالۋدان باستايدى. جانە جاڭا جەرگە كەلىن بولىپ بارىپ بەتاشار كەزىندە سالەم سالمايمىن دەگەن قازاق قىزى بولعان ەمەس. جاڭا تۇسكەن كەلىن ءالى كىمنىڭ-كىم ەكەنىن بىلمەي تۇرىپ اۋلەتتىڭ سالەم بەرىلۋى ءتيىس مۇشەسىنىڭ بارىنە سالەم سالادى. بىراق، كەيبىردە ءبىراز ۋاقىت وتكەن سوڭ سالەم سالۋ دوعارىلىپ جاتادى. نەگە؟ بۇل تۋرالى كوپ سەبەپ ايتۋعا بولادى. بىراق كىمدە بولسا «ءورتتى ءوشىرىپ اۋرە بولعانشا، ونى بولدىرماعان دۇرىس» دەگەنگە توقتايتىنى انىق.
تۋراسىندا قىزدىڭ جاقسى كەلىن بولۋ جاۋاپكەرشىلىگى ەڭ الدىمەن بارعان جەرىندەگى اتاسى مەن ەنەسىنە، كۇيەۋىنە، جەڭگەلەرىنە، ءبىر سوزبەن ايتقاندا كەلىن بولىپ تۇسكەن اۋلەتكە بايلانىستى. اڭگىمەنىڭ اشىعى كەلىننىڭ كەلىن بولۋى ەڭ الدىمەن شاعىن مەملەكەتتەي اۋلەتتىڭ باسشىسىنا بايلانىستى. ەگەر اۋلەت باسشىسى جاڭا كەلىن كەلگەنشە ءوز قاراماعىنداعىلاردى تاتۋ-ءتاتتى ءارى مادەنيەتتى ەتىپ، دۇرىس باسقارىپ وتىرسا جاڭا تۇسكەن كەلىننىڭ وسى قوعام مۇشەسى بولىپ ءسىڭىپ كەتۋى قيىنعا سوقپايدى.
سالەم سالۋدى دۇرىس تۇسىنگەن قىز بالاسى بۇل عۇرىپتى ءوزىن كەمسىتۋ ءۇشىن ەمەس، قايتا ءوزىنىڭ كىم ەكەنىن ۇمىتتىرماۋ ءۇشىن جاسالىناتىنىن ءبىلىپ ءتۇسىنۋى شارت. سالەم بەرۋ ارقىلى كەلىن قوعام مۇشەلەرىنە مەنىڭ ورنىم كەلىن بولۋ بولسا، سىزدەر دە ءوز مىندەتتەرىڭىزدى ۇمىتپاڭىزدار، مەن دە ءبىر ءۇيدىڭ ماپەلەپ وسىرگەن قىزىمىن دەگەندى جۇرتقا جاعار ادەپتىلىگىمەن ءبىلدىرىپ، ءوزىن «قاناتتىعا قاقتىرماي، تۇمسىقتىعا شوقىتتىرماي» قورعاي الاتىنىن مەڭزەيدى. كەلىندەردىڭ اتا-ەنەسىنە، جالپى ۇلكەندەرگە سالەم بەرگەنىن كورۋ بالالاردىڭ دا ادەپتى بولىپ وسۋىنە ىقپالى زور.
كەلىننىڭ سالەم بەرۋى ەڭ الدىمەن الدىڭداعى ادامدى قۇرمەيتتەيتىنىن بىلدىرەدى. سول ارقىلى سالەم بەرگەن ادامىنا جاقسى كوڭىل-كۇي سىيلايدى. سوندىقتان ريزا بولعان ادام سالەمدى قابىل الىپ «باقىتتى بول»، «ءۇبىرلى-ءشۇبىرلى بول» ت.ب. تىلەك ايتۋى ابزال.
سونىمەن سالەم سالۋ كەرەك پە، الدە كەرەك ەمەس پە دەگەن سۇراققا مەن سالەم سالۋ كەرەك، دەيمىن. سالەم سالۋ ەسكىلىك ەمەس، ۇلتتىق ەرەكشەلىك جانە رۋحاني قۇندىلىق. قازىرگى تاڭدا تەلەديداردان شەت ەلدەردىڭ تۇرمىسى كوپتەپ كورسەتىلىپ جاتىر. دەگەنمەن ولارعا دۇرىس نارسە بىزگە شاق كەلە قويماسى انىق. ارينە باسقا وركەنيەتتىڭ جاقسى جاقتارى بار ەكەنىنە داۋىم جوق. بىراق ويلانباي، ساراپقا سالماي قابىلداۋعا بولمايدى. مىسالى كورشى رەسەي مەملەكەتىنىڭ ورىس ۇلتى كوز اشقاننان اكەسى مەن اناسى تۇگىلى اتاسى مەن اجەسىنە دە «سەن» دەپ سويلەيدى. ورىستارعا بۇل دۇرىس كورىنگەنىمەن ۇلكەندى سىيلاۋدى باقىت سانايتىن قازاققا بۇل جات.
بۇرىن وسى ماسەلە تۋراسىندا ءبىر دوسىممەن پىكىر الماستىرعانىم بار ەدى. الماتىدا جوعارى وقۋ ورنىن ءبىتىرىپ كەلگەن دوسىم «سالەم بەرۋ ەسكىلىكتىڭ قالدىعى»، دەسە مەن «سالەم بەرۋ كەرەك» دەپ ءبىراز پىكىرلەسكەنبىز. قازىر ويلاپ قاراسام، ول كەزدە ەكەۋمىز دە ءوز ويىمىزدى انىق ايتا الماپپىز.
مەنىڭ دوسىم وقىعانى كوپ ەدى، سوندىقتان دا ۇيگە ءجيى كەلىپ مەنىڭ اكەم، قاراتاۋ اتىرابىنىڭ مايلى، مادەلى، قۇلىنشاق، ەرگوبەك، مولدا مۇسا تاعى باسقا دا اقىنداردىڭ شىعارماشىلىق جولىن زەرتتەپ، 1972 جىلى ۇلتى باسقا دەپ ناسيحاتتالىپ كەلگەن ۇلى وتان سوعىسىنىڭ باتىرى، گەنەرال سابىر ومارقۇلۇلى راقىموۆتىڭ قازاق ەكەنىن سول كەزگى ۇكىمەت باسشىلىعىنان قايمىقپاي اشىق جازعان عالىم ءاسىلحان وسپانۇلىمەن ءتۇرلى تاقىرىپ اياسىندا اڭگىمە-دۇكەن قۇراتىن. اكەم دە ونى ءوز بالاسىنداي جاقسى كورىپ كەتىپ ەدى. سودان ءبىر كۇنى ءتۇس مەزگىلىندە ۇيگە كەلە جاتىپ، ەسىك الدىندا ءبىزدىڭ ۇيدەن شىعىپ كەلە جاتقان دوسىمدى كەزدەستىرىپ قالدىم. ۇيدە كوكەم دە، (دوسىم مەنىڭ اكەمدى ءبىز سياقتى كوكە دەپ اتايتىن) سەن دە جوق ەكەنسىڭدەر، مىنە قايتىپ بارامىن، دەدى دوسىم امانداسقان سوڭ. مەن سوندا دا ۇيگە كىرۋىن ءوتىندىم. بىراق دوسىم كونە قويمادى. ءوزىڭ ءبىرتۇرلى بولىپ تۇرسىڭ عوي، نە بولدى؟ دەپ سۇرادىم دوسىمنان. سوندا ول: ۇيلەرىڭە كىرىپ ەدىم كەلىندەرىڭ ماعان ءيىلىپ سالەم سالدى، ءبىر ءتۇرلى جاقسى بوپ كەتتىم، دەدى جاۋاپ بەرگەن ەدى. دوسىم ەكەۋمىزدىڭ سالەم سالۋ، ياكي سالماۋ تۋرالى پىكىرلەسۋىمىز وسىلايشا ءوز مارەسىنە جەتكەن ەدى.
ءمۇحتار اۋەزۇلىنىڭ «اباي جولى» شىعارماسى قازاق ءومىرىنىڭ، ادەت-عۇرپىنىڭ ايناسى ەكەنى بەلگىلى. ۇلتىمىزدىڭ ۇلكەن رۋحاني قۇندىلىعى تابىلاتىن وسى كىتاپتا كەلىن انا بولىپ، سودان سوڭ اجە بولىپ ءوزىنىڭ جاسى كەلگەنىن سەزىنگەن كەزدە اۋلەتتىڭ ەڭ ۇلكەن ءۇيىنىڭ ەسىگىنە تىزەسىن بۇگىپ ەڭ سوڭعى رەت سالەم سالاتىنى جانە سول كۇننەن باستاپ باسقالار ونىمەن ءبىرىنشى بولىپ سالەمدەسۋى ءتيىس ەكەنى جازىلعان.
قازاق تاريحىندا كەلىن بولۋدىڭ ۇلگىسى بولعان شوقانداي عالىم تاربيەلەگەن ايعانىم، ابايداي اقىن وسىرگەن زەرە، مانشۇكتەي باتىردى جەتكىزگەن ءامينا انالارىمىزدىڭ ءبارى دە ءبىر كەزدەرى كەلىن بولعانىن ۇمىتپاعان ءجون.
قازاق جاقسى تىلەككە باي حالىق قوي. سونداي ءبىر جاقسى ءسوزدىڭ ءبىرى دە بىرەگەيى «سالەمىڭ ءتۇزۋ بولسىن» دەگەن تىلەك. قازاق كەلىندەرىنە «سالەمدەرىڭ ءتۇزۋ بولسا ومىرلەرىڭ دە ءتۇزۋ بولادى» دەگەن نيەتپەن وسى ماقالامدى جولداپ وتىرمىن. قۇرمەتتى وقىرمان اعايىن، بۇل ماقالامەن مەنىڭ ايتارىم قازاقتىڭ كەلىندەرىنىڭ جاقسى بولۋى ارقايسىڭىزعا بايلانىستى ەكەنىن ۇمىتپاعايسىزدار دەگەن وي ەكەنىن جاقسى تۇسىنەسىزدەر دەگەن سەنىمدەمىن.
بەردالى وسپان،
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
