Qazaq halqynyń jeke ult ekenin tanytatyn ejelden kele jatqan ádet-ǵuryptarynyń biri sálem salý týraly jazsam degen oı burynnan kóńilimde júretin. Qanshama ýaqyt ótse de halqymyzdyń bir-birimen qatynasý mádenıetiniń osy bir ádemi de mańyzdy ǵurpy týraly áli kúnge deıin túrli pikirler aıtylyp keledi. Jaqynda ǵalamtordan bir zamandasymnyń «ońtústikte kelinderdi kúńdeı ustaıdy, sálem saldyrady» dep jazǵanyn oqydym. Osy bir jańsaq pikir meniń qolyma qalam aldyrdy.
Sálem salý ǵurpy qalaı, qashan jáne nege paıda bolǵany týraly naqty eshkim de dóp basyp aıta almaıdy. Biraq sálem salý óte erteden kele jatqanyna myna bir oqıǵa dálel bola alady: «Shyńǵys bókterine Muhtar (jazýshy M.Áýezuly – B.O.) esimimen ilese kelgen jańalyqtyń biri –«Eńlik-Kebek» pesasynyń qoıylýy boldy. 1917 jyly qoıylǵan bul spektakl aýyl-aýylǵa múlde ańyz bop tarap ketti.
Muhtar eki úıdi túptestirip tiktirip, sahna quryp, eshkiniń qylynan saqal japsyryp Qabekemdi kórsetipti, qolyna qobyz berip, kúı tarttyryp Abyzdy jasapty. Qabekem bolyp Muhtardyń aǵasy Ysmaıyl oınapty. Aýyldyń kelinderi sahnadan atasyn (Qabekem-Keńgirbaı) kórgende, ózi eken dep tańyrqap, ornynan turyp sálem etipti». 1976 jyly «Jazýshy» baspasynan jaryq kórgen «Bizdiń Muhtar» atty kitaptyń 305-306 betterindegi Musataı Bekbolatuly Aqynjannyń «Shyńǵys topyraǵynda» esteliginde aıtylǵandaı, qanshama ýaqyt buryn dúnıeden ótken Keńgirbaı bıge sálem salynǵany osy ǵuryptyń qazaq turmysynda óte erteden oryn alǵanyn rastaıdy.
Adam adam bolǵaly búkil tirshiliktiń ózegi adamnyń birin-biri syılaýynda ekenine eshkim de daý aıtpaıdy. Sondyqtan da qazaq eshkimniń kóńilin jyqpaı ómir súrýdi murat tutady. «Kóńil syıǵan jerge bári sııady» degen naqyl da ánsheıin aıtyla salmaǵan.
Qazaq bolmysynda qyz balany erekshe kórgen. Sondyqtan da onyń bolashaǵy «jat jurttyq» ekeni áste esten shyǵarylmaıtyn bolǵan. Erkeletýdeı erkelete júrip, jalǵyz bolsa ul balasha kıindirip erkekshora etip ósirse de ýaqyty kelgende oǵan bolashaqta basqa elge kelin bolyp baratynyn, ana bolatynyn kóbinese kóńilin qaldyrmaı ymmen bildirip, kerek kezinde aýyzba-aýyz áńgime ústinde dettúsindirip te otyrǵan.
Árıne, ómir bolǵan soń túrli jaǵdaılar bolyp jatady. Qazaqtyń «Barǵan jerde baǵyń ashylsyn» dep tilek aıtýy da ómirdi tereńinen bilip saralaǵanynyń bir belgisi. Qazaq analarynyń bári de áýelde basqa áýletke kelin bolyp túsedi. Keıin ósip-ónip sol áýlettiń anasy bolatyndaı dárejege jetedi. Bul ómirdiń zańy. Bulaı bolýy úshin uzaq jyldar qajet.
Qazaq jaryqtyq, barlyq jaǵdaıdy túsinikti etip qysqa da nusqa sózben naqtylap bolashaq urpaqqa daıyndap berip qoıǵan ǵoı. Osyndaı bir sózderdiń biri: «Úı bolǵan soń tabaq-aıaq syldyramaı turmaıdy». Iá, jas bolǵan soń, túrli jaǵdaılar bolyp jatatyny ras. Bul tek jastardyń ómirdi az bilýinen ǵana emes, sol jastardyń qasynda júrgen úlkenderge de qatysty áńgime. Babalarymyz tirshiliktiń qym-qıǵash qaltarystary óte kóp ekenin bilgendikten qoǵamnyń ár múshesiniń ornyn naqty belgilep bergen. Qoǵam múshesi sol erejege sáıkes júrip-turatyn bolǵan. Bulaı bolmaǵan kúnde aırandaı uıyp otyrǵan qoǵamnyń shyrqy buzylady. Mysaly Ata men Eneniń orny, qaıyn aǵa men qaıyn bıkeniń, qaıyn inimen men qaıyn sińliniń, jeńgelerdiń, abysyndardyń basqa da týǵan-týysqandardyń orny qazaqtyń jazylmaǵan júris-turys zańynda anyq belgilengen. Búginde de qoldanysta kóp qoldanylatyn «Ata kórgen oq jonar, Ana kórgen ton pisher», «Anasyn kórip qyzyn al», «Abysyn tatý bolsa as kóp», «Kelin eneniń topyraǵynan jaralǵan», «Eki dúnıede baja tatý», «Aǵasy bardyń jaǵasy bar», «Inisi bardyń tynysy bar» syndy naqyl sózder ásheıin aıtyla salmaǵan, kóp jyldyq ómirlik tájirıbeniń jemisi.
Bul sózder adamnyń qoǵamdaǵy mindetin, ózin qalaı ustaý kerek ekenin aıqyndaıtyn zańdar jobasy. Zańdar shyǵarylyp qana qoımaǵan, oryndalatyn da bolǵan. Sol úshin de «Ata», «Ene», «Kúıeý», «Kelin» t.b. sózder dúnıege kelgen. Bul ataýlar olaryń kim ekenin ǵana emes, sonymen birge olardyń mindetin de basqalarǵa bildirý úshin shyǵarylǵan.
«Kelin» degen sózdiń túbiri «kel». «Kelin» degen sóz «kelgen» degen sózden paıda bolǵan. Ul balasyna ómirlik joldas bolýǵa kelgen jas qyz balasyn ata-anasy qoıǵan esimimen atamaı «Kelin» dep ataý ony kemsitý úshin emes, qoǵam múshelerine shekten shyqpańdar, áýlettiń jańa múshesi retinde kelgen bul qyzbala ózderiń sııaqty bir jurttyń mápelep ósirgen perzenti ekenin umytpańdar, degen oımen paıda bolǵan uǵym.
Ata-anasyn, baýyr-týystaryn artqa tastap basqa jerge «sýdaı sińip, tastaı batyp» ketýdiń ońaı emes ekenin jasy úlken analar ǵana biledi, júregimen túsinedi. Analardyń bári jaqsy, bári meıirimdi. Biraq jańa túsken kelindi óz qyzyndaı qansha jaqyn kórse de atyn atamaı «Kelin» dep ataý, kúni keshe ǵana ǵana sáýkele kıip kelgen jańa qoǵam múesin basqalar baıqamaı kóńilin qaldyryp qoımasyn degennen. Jáne jubaılyq turmystyń tabaldyryǵyn jańa ǵana attaǵan jas ómir ıesine «ádepten ozba» degendi esine salyp turý úshin aıtylatyn sóz.
Sálem salý nege paıda boldy? Qazaqta «Mal alasy syrtynda, adam alasy ishinde» degen túsine bilgen adamǵa kóp nárseni uǵyndyrar sóz bar. Shynyn aıtý kerek, kóp adamdar «Ata», «Ene» bolý mindetin atqara almaı jatqany da ras. Osyndaıda kelin bala qansha tyryssa da ata-enesine jaqpaı jatady. Jas kúıeý sol baıaǵy kúıinshe ózin erkin jas jigit retinde, al keshegi qyzbala búgin oramal tartyp kelin atanǵanynyń baıybyna bara almaı jatatynyn da kórip júrsizder. «Qyz kúninde bári jaqsy, jaman áıel qaıdan shyǵady» sııaqty sózderdiń de shyǵatyny osydan. Osylaısha qyzbalalardy kinálaýǵa jaqyn turǵandar kóp ekenin jasyrýdyń qajeti joq. Biraq nege ekeni belgisiz «Jigit kúninde bári jaqsy, jaman kúıeý qaıdan shyǵady» degen sóz joq. Tarazynyń ekinshi jaǵy bar ekenin umytpaǵan abzal.
Baıqap qarasańyzdar jańa túsken kelinderdiń bári de jańa áýletke kelgen shaǵyn betashar kezinde bomysyn sálem salýdan bastaıdy. Jáne jańa jerge kelin bolyp baryp betashar kezinde sálem salmaımyn degen qazaq qyzy bolǵan emes. Jańa túsken kelin áli kimniń-kim ekenin bilmeı turyp áýlettiń sálem berilýi tıis múshesiniń bárine sálem salady. Biraq, keıbirde biraz ýaqyt ótken soń sálem salý doǵarylyp jatady. Nege? Bul týraly kóp sebep aıtýǵa bolady. Biraq kimde bolsa «Órtti óshirip áýre bolǵansha, ony boldyrmaǵan durys» degenge toqtaıtyny anyq.
Týrasynda qyzdyń jaqsy kelin bolý jaýapkershiligi eń aldymen barǵan jerindegi Atasy men Enesine, kúıeýine, jeńgelerine, bir sózben aıtqanda kelin bolyp túsken áýletke baılanysty. Áńgimeniń ashyǵy kelinniń kelin bolýy eń aldymen shaǵyn memleketteı áýlettiń basshysyna baılanysty. Eger áýlet basshysy jańa kelin kelgenshe óz qaramaǵyndaǵylardy tatý-tátti ári mádenıetti etip, durys basqaryp otyrsa jańa túsken kelinniń osy qoǵam múshesi bolyp sińip ketýi qıynǵa soqpaıdy.
Sálem salýdy durys túsingen qyz balasy bul ǵúrypty ózin kemsitý úshin emes, qaıta óziniń kim ekenin umyttyrmaý úshin jasalynatynyn bilip túsinýi shart. Sálem berý arqyly kelin qoǵam múshelerine meniń ornym kelin bolý bolsa, sizder de óz mindetterińizdi umytpańyzdar, men de bir úıdiń mápelep ósirgen qyzymyn degendi jurtqa jaǵar ádeptiligimen bildirip, ózin «qanattyǵa qaqtyrmaı, tumsyqtyǵa shoqyttyrmaı» qorǵaı alatynyn meńzeıdi. Kelinderdiń ata-enesine, jalpy úlkenderge sálem bergenin kórý balalardyń da ádepti bolyp ósýine yqpaly zor.
Kelinniń sálem berýi eń aldymen aldyńdaǵy adamdy qurmeıtteıtinin bildiredi. Sol arqyly sálem bergen adamyna jaqsy kóńil-kúı syılaıdy. Sondyqtan rıza bolǵan adam sálemdi qabyl alyp «baqytty bol», «úbirli-shúbirli bol» t.b. tilek aıtýy abzal.
Sonymen sálem salý kerek pe, álde kerek emes pe degen suraqqa men sálem salý kerek, deımin. Sálem salý eskilik emes, ulttyq erekshelik jáne rýhanı qundylyq. Qazirgi tańda teledıdardan shet elderdiń turmysy kóptep kórsetilip jatyr. Degenmen olarǵa durys nárse bizge shaq kele qoımasy anyq. Árıne basqa órkenıettiń jaqsy jaqtary bar ekenine daýym joq. Biraq oılanbaı, sarapqa salmaı qabyldaýǵa bolmaıdy. Mysaly kórshi Reseı memleketiniń orys ulty kóz ashqannan ákesi men anasy túgili atasy men ájesine de «sen» dep sóıleıdi. Orystarǵa bul durys kóringenimen úlkendi syılaýdy baqyt sanaıtyn qazaqqa bul jat.
Buryn osy másele týrasynda bir dosymmen pikir almastyrǵanym bar edi. Almatyda joǵary oqý ornyn bitirip kelgen dosym «sálem berý eskiliktiń qaldyǵy», dese men «sálem berý kerek» dep biraz pikirleskenbiz. Qazir oılap qarasam, ol kezde ekeýmiz de óz oıymyzdy anyq aıta almappyz.
Meniń dosym oqyǵany kóp edi, sondyqtan da úıge jıi kelip meniń ákem, Qarataý atyrabynyń Maıly, Mádeli, Qulynshaq, Ergóbek, Molda Musa taǵy basqa da aqyndardyń shyǵarmashylyq jolyn zerttep, 1972 jyly ulty basqa dep nasıhattalyp kelgen Uly Otan soǵysynyń batyry, general Sabyr Omarqululy Raqymovtyń qazaq ekenin sol kezgi úkimet basshylyǵynan qaımyqpaı ashyq jazǵan ǵalym Ásilhan Ospanulymen túrli taqyryp aıasynda áńgime-dúken quratyn. Ákem de ony óz balasyndaı jaqsy kórip ketip edi. Sodan bir kúni tús mezgilinde úıge kele jatyp, esik aldynda bizdiń úıden shyǵyp kele jatqan dosymdy kezdestirip qaldym. Úıde Kókem de, (dosym meniń ákemdi biz sııaqty Kóke dep ataıtyn) sen de joq ekensińder, mine qaıtyp baramyn, dedi dosym amandasqan soń. Men sonda da úıge kirýin ótindim. Biraq dosym kóne qoımady. Óziń birtúrli bolyp tursyń ǵoı, ne boldy? dep suradym dosymnan. Sonda ol: Úılerińe kirip edim kelinderiń maǵan ıilip sálem saldy, bir túrli jaqsy bop kettim, dedi jaýap bergen edi. Dosym ekeýmizdiń sálem salý, ıakı salmaý týraly pikirlesýimiz osylaısha óz máresine jetken edi.
Múhtar Áýezulynyń «Abaı joly» shyǵarmasy qazaq ómiriniń, ádet-ǵurpynyń aınasy ekeni belgili. Ultymyzdyń úlken rýhanı qundylyǵy tabylatyn osy kitapta kelin ana bolyp, sodan soń áje bolyp óziniń jasy kelgenin sezingen kezde áýlettiń eń úlken úıiniń esigine tizesin búgip eń sońǵy ret sálem salatyny jáne sol kúnnen bastap basqalar onymen birinshi bolyp sálemdesýi tıis ekeni jazylǵan.
Qazaq tarıhynda kelin bolýdyń úlgisi bolǵan Shoqandaı ǵalym tárbıelegen Aıǵanym, Abaıdaı aqyn ósirgen Zere, Mánshúkteı batyrdy jetkizgen Ámına analarymyzdyń bári de bir kezderi kelin bolǵanyn umytpaǵan jón.
Qazaq jaqsy tilekke baı halyq qoı. Sondaı bir jaqsy sózdiń biri de biregeıi «Sálemiń túzý bolsyn» degen tilek. Qazaq kelinderine «Sálemderiń túzý bolsa ómirleriń de túzý bolady» degen nıetpen osy maqalamdy joldap otyrmyn. Qurmetti oqyrman aǵaıyn, bul maqalamen meniń aıtarym qazaqtyń kelinderiniń jaqsy bolýy árqaısyńyzǵa baılanysty ekenin umytpaǵaısyzdar degen oı ekenin jaqsy túsinesizder degen senimdemin.
Berdaly OSPAN,
"ADYRNA" ulttyq portaly
