Qazaq halqynyŋ jeke ūlt ekenın tanytatyn ejelden kele jatqan ädet-ǧūryptarynyŋ bırı sälem salu turaly jazsam degen oi būrynnan köŋılımde jüretın. Qanşama uaqyt ötse de halqymyzdyŋ bır-bırımen qatynasu mädenietınıŋ osy bır ädemı de maŋyzdy ǧūrpy turaly älı künge deiın türlı pıkırler aitylyp keledı. Jaqynda ǧalamtordan bır zamandasymnyŋ «oŋtüstıkte kelınderdı küŋdei ūstaidy, sälem saldyrady» dep jazǧanyn oqydym. Osy bır jaŋsaq pıkır menıŋ qolyma qalam aldyrdy.
Sälem salu ǧūrpy qalai, qaşan jäne nege paida bolǧany turaly naqty eşkım de döp basyp aita almaidy. Bıraq sälem salu öte erteden kele jatqanyna myna bır oqiǧa dälel bola alady: «Şyŋǧys bökterıne Mūhtar (jazuşy M.Äuezūly – B.O.) esımımen ılese kelgen jaŋalyqtyŋ bırı –«Eŋlık-Kebek» pesasynyŋ qoiyluy boldy. 1917 jyly qoiylǧan būl spektakl auyl-auylǧa mülde aŋyz bop tarap kettı.
Mūhtar ekı üidı tüptestırıp tıktırıp, sahna qūryp, eşkınıŋ qylynan saqal japsyryp Qabekemdı körsetıptı, qolyna qobyz berıp, küi tarttyryp Abyzdy jasapty. Qabekem bolyp Mūhtardyŋ aǧasy Ysmaiyl oinapty. Auyldyŋ kelınderı sahnadan atasyn (Qabekem-Keŋgırbai) körgende, özı eken dep taŋyrqap, ornynan tūryp sälem etıptı». 1976 jyly «Jazuşy» baspasynan jaryq körgen «Bızdıŋ Mūhtar» atty kıtaptyŋ 305-306 betterındegı Mūsatai Bekbolatūly Aqynjannyŋ «Şyŋǧys topyraǧynda» estelıgınde aitylǧandai, qanşama uaqyt būryn dünieden ötken Keŋgırbai bige sälem salynǧany osy ǧūryptyŋ qazaq tūrmysynda öte erteden oryn alǧanyn rastaidy.
Adam adam bolǧaly bükıl tırşılıktıŋ özegı adamnyŋ bırın-bırı syilauynda ekenıne eşkım de dau aitpaidy. Sondyqtan da qazaq eşkımnıŋ köŋılın jyqpai ömır sürudı mūrat tūtady. «Köŋıl syiǧan jerge bärı siiady» degen naqyl da änşeiın aityla salmaǧan.
Qazaq bolmysynda qyz balany erekşe körgen. Sondyqtan da onyŋ bolaşaǧy «jat jūrttyq» ekenı äste esten şyǧarylmaityn bolǧan. Erkeletudei erkelete jürıp, jalǧyz bolsa ūl balaşa kiındırıp erkekşora etıp ösırse de uaqyty kelgende oǧan bolaşaqta basqa elge kelın bolyp baratynyn, ana bolatynyn köbınese köŋılın qaldyrmai ymmen bıldırıp, kerek kezınde auyzba-auyz äŋgıme üstınde dettüsındırıp te otyrǧan.
Ärine, ömır bolǧan soŋ türlı jaǧdailar bolyp jatady. Qazaqtyŋ «Barǧan jerde baǧyŋ aşylsyn» dep tılek aituy da ömırdı tereŋınen bılıp saralaǧanynyŋ bır belgısı. Qazaq analarynyŋ bärı de äuelde basqa äuletke kelın bolyp tüsedı. Keiın ösıp-önıp sol äulettıŋ anasy bolatyndai därejege jetedı. Būl ömırdıŋ zaŋy. Būlai boluy üşın ūzaq jyldar qajet.
Qazaq jaryqtyq, barlyq jaǧdaidy tüsınıktı etıp qysqa da nūsqa sözben naqtylap bolaşaq ūrpaqqa daiyndap berıp qoiǧan ǧoi. Osyndai bır sözderdıŋ bırı: «Üi bolǧan soŋ tabaq-aiaq syldyramai tūrmaidy». İä, jas bolǧan soŋ, türlı jaǧdailar bolyp jatatyny ras. Būl tek jastardyŋ ömırdı az bıluınen ǧana emes, sol jastardyŋ qasynda jürgen ülkenderge de qatysty äŋgıme. Babalarymyz tırşılıktıŋ qym-qiǧaş qaltarystary öte köp ekenın bılgendıkten qoǧamnyŋ är müşesınıŋ ornyn naqty belgılep bergen. Qoǧam müşesı sol erejege säikes jürıp-tūratyn bolǧan. Būlai bolmaǧan künde airandai ūiyp otyrǧan qoǧamnyŋ şyrqy būzylady. Mysaly Ata men Enenıŋ orny, qaiyn aǧa men qaiyn bikenıŋ, qaiyn ınımen men qaiyn sıŋlınıŋ, jeŋgelerdıŋ, abysyndardyŋ basqa da tuǧan-tuysqandardyŋ orny qazaqtyŋ jazylmaǧan jürıs-tūrys zaŋynda anyq belgılengen. Bügınde de qoldanysta köp qoldanylatyn «Ata körgen oq jonar, Ana körgen ton pışer», «Anasyn körıp qyzyn al», «Abysyn tatu bolsa as köp», «Kelın enenıŋ topyraǧynan jaralǧan», «Ekı düniede baja tatu», «Aǧasy bardyŋ jaǧasy bar», «Inısı bardyŋ tynysy bar» syndy naqyl sözder äşeiın aityla salmaǧan, köp jyldyq ömırlık täjıribenıŋ jemısı.
Būl sözder adamnyŋ qoǧamdaǧy mındetın, özın qalai ūstau kerek ekenın aiqyndaityn zaŋdar jobasy. Zaŋdar şyǧarylyp qana qoimaǧan, oryndalatyn da bolǧan. Sol üşın de «Ata», «Ene», «Küieu», «Kelın» t.b. sözder düniege kelgen. Būl ataular olaryŋ kım ekenın ǧana emes, sonymen bırge olardyŋ mındetın de basqalarǧa bıldıru üşın şyǧarylǧan.
«Kelın» degen sözdıŋ tübırı «kel». «Kelın» degen söz «kelgen» degen sözden paida bolǧan. Ūl balasyna ömırlık joldas boluǧa kelgen jas qyz balasyn ata-anasy qoiǧan esımımen atamai «Kelın» dep atau ony kemsıtu üşın emes, qoǧam müşelerıne şekten şyqpaŋdar, äulettıŋ jaŋa müşesı retınde kelgen būl qyzbala özderıŋ siiaqty bır jūrttyŋ mäpelep ösırgen perzentı ekenın ūmytpaŋdar, degen oimen paida bolǧan ūǧym.
Ata-anasyn, bauyr-tuystaryn artqa tastap basqa jerge «sudai sıŋıp, tastai batyp» ketudıŋ oŋai emes ekenın jasy ülken analar ǧana bıledı, jüregımen tüsınedı. Analardyŋ bärı jaqsy, bärı meiırımdı. Bıraq jaŋa tüsken kelındı öz qyzyndai qanşa jaqyn körse de atyn atamai «Kelın» dep atau, künı keşe ǧana ǧana säukele kiıp kelgen jaŋa qoǧam müşesın basqalar baiqamai köŋılın qaldyryp qoimasyn degennen. Jäne jūbailyq tūrmystyŋ tabaldyryǧyn jaŋa ǧana attaǧan jas ömır iesıne «ädepten ozba» degendı esıne salyp tūru üşın aitylatyn söz.
Sälem salu nege paida boldy? Qazaqta «Mal alasy syrtynda, adam alasy ışınde» degen tüsıne bılgen adamǧa köp närsenı ūǧyndyrar söz bar. Şynyn aitu kerek, köp adamdar «Ata», «Ene» bolu mındetın atqara almai jatqany da ras. Osyndaida kelın bala qanşa tyryssa da ata-enesıne jaqpai jatady. Jas küieu sol baiaǧy küiınşe özın erkın jas jıgıt retınde, al keşegı qyzbala bügın oramal tartyp kelın atanǧanynyŋ baiybyna bara almai jatatynyn da körıp jürsızder. «Qyz künınde bärı jaqsy, jaman äiel qaidan şyǧady» siiaqty sözderdıŋ de şyǧatyny osydan. Osylaişa qyzbalalardy kınälauǧa jaqyn tūrǧandar köp ekenın jasyrudyŋ qajetı joq. Bıraq nege ekenı belgısız «Jıgıt künınde bärı jaqsy, jaman küieu qaidan şyǧady» degen söz joq. Tarazynyŋ ekınşı jaǧy bar ekenın ūmytpaǧan abzal.
Baiqap qarasaŋyzdar jaŋa tüsken kelınderdıŋ bärı de jaŋa äuletke kelgen şaǧyn betaşar kezınde bomysyn sälem saludan bastaidy. Jäne jaŋa jerge kelın bolyp baryp betaşar kezınde sälem salmaimyn degen qazaq qyzy bolǧan emes. Jaŋa tüsken kelın älı kımnıŋ-kım ekenın bılmei tūryp äulettıŋ sälem berıluı tiıs müşesınıŋ bärıne sälem salady. Bıraq, keibırde bıraz uaqyt ötken soŋ sälem salu doǧarylyp jatady. Nege? Būl turaly köp sebep aituǧa bolady. Bıraq kımde bolsa «Örttı öşırıp äure bolǧanşa, ony boldyrmaǧan dūrys» degenge toqtaityny anyq.
Turasynda qyzdyŋ jaqsy kelın bolu jauapkerşılıgı eŋ aldymen barǧan jerındegı Atasy men Enesıne, küieuıne, jeŋgelerıne, bır sözben aitqanda kelın bolyp tüsken äuletke bailanysty. Äŋgımenıŋ aşyǧy kelınnıŋ kelın boluy eŋ aldymen şaǧyn memlekettei äulettıŋ basşysyna bailanysty. Eger äulet basşysy jaŋa kelın kelgenşe öz qaramaǧyndaǧylardy tatu-tättı ärı mädeniettı etıp, dūrys basqaryp otyrsa jaŋa tüsken kelınnıŋ osy qoǧam müşesı bolyp sıŋıp ketuı qiynǧa soqpaidy.
Sälem saludy dūrys tüsıngen qyz balasy būl ǧürypty özın kemsıtu üşın emes, qaita özınıŋ kım ekenın ūmyttyrmau üşın jasalynatynyn bılıp tüsınuı şart. Sälem beru arqyly kelın qoǧam müşelerıne menıŋ ornym kelın bolu bolsa, sızder de öz mındetterıŋızdı ūmytpaŋyzdar, men de bır üidıŋ mäpelep ösırgen qyzymyn degendı jūrtqa jaǧar ädeptılıgımen bıldırıp, özın «qanattyǧa qaqtyrmai, tūmsyqtyǧa şoqyttyrmai» qorǧai alatynyn meŋzeidı. Kelınderdıŋ ata-enesıne, jalpy ülkenderge sälem bergenın köru balalardyŋ da ädeptı bolyp ösuıne yqpaly zor.
Kelınnıŋ sälem beruı eŋ aldymen aldyŋdaǧy adamdy qūrmeitteitının bıldıredı. Sol arqyly sälem bergen adamyna jaqsy köŋıl-küi syilaidy. Sondyqtan riza bolǧan adam sälemdı qabyl alyp «baqytty bol», «übırlı-şübırlı bol» t.b. tılek aituy abzal.
Sonymen sälem salu kerek pe, älde kerek emes pe degen sūraqqa men sälem salu kerek, deimın. Sälem salu eskılık emes, ūlttyq erekşelık jäne ruhani qūndylyq. Qazırgı taŋda teledidardan şet elderdıŋ tūrmysy köptep körsetılıp jatyr. Degenmen olarǧa dūrys närse bızge şaq kele qoimasy anyq. Ärine basqa örkeniettıŋ jaqsy jaqtary bar ekenıne dauym joq. Bıraq oilanbai, sarapqa salmai qabyldauǧa bolmaidy. Mysaly körşı Resei memleketınıŋ orys ūlty köz aşqannan äkesı men anasy tügılı atasy men äjesıne de «sen» dep söileidı. Orystarǧa būl dūrys körıngenımen ülkendı syilaudy baqyt sanaityn qazaqqa būl jat.
Būryn osy mäsele turasynda bır dosymmen pıkır almastyrǧanym bar edı. Almatyda joǧary oqu ornyn bıtırıp kelgen dosym «sälem beru eskılıktıŋ qaldyǧy», dese men «sälem beru kerek» dep bıraz pıkırleskenbız. Qazır oilap qarasam, ol kezde ekeumız de öz oiymyzdy anyq aita almappyz.
Menıŋ dosym oqyǧany köp edı, sondyqtan da üige jiı kelıp menıŋ äkem, Qaratau atyrabynyŋ Maily, Mädelı, Qūlynşaq, Ergöbek, Molda Mūsa taǧy basqa da aqyndardyŋ şyǧarmaşylyq jolyn zerttep, 1972 jyly ūlty basqa dep nasihattalyp kelgen Ūly Otan soǧysynyŋ batyry, general Sabyr Omarqūlūly Raqymovtyŋ qazaq ekenın sol kezgı ükımet basşylyǧynan qaimyqpai aşyq jazǧan ǧalym Äsılhan Ospanūlymen türlı taqyryp aiasynda äŋgıme-düken qūratyn. Äkem de ony öz balasyndai jaqsy körıp ketıp edı. Sodan bır künı tüs mezgılınde üige kele jatyp, esık aldynda bızdıŋ üiden şyǧyp kele jatqan dosymdy kezdestırıp qaldym. Üide Kökem de, (dosym menıŋ äkemdı bız siiaqty Köke dep ataityn) sen de joq ekensıŋder, mıne qaityp baramyn, dedı dosym amandasqan soŋ. Men sonda da üige kıruın ötındım. Bıraq dosym köne qoimady. Özıŋ bırtürlı bolyp tūrsyŋ ǧoi, ne boldy? dep sūradym dosymnan. Sonda ol: Üilerıŋe kırıp edım kelınderıŋ maǧan iılıp sälem saldy, bır türlı jaqsy bop kettım, dedı jauap bergen edı. Dosym ekeumızdıŋ sälem salu, iaki salmau turaly pıkırlesuımız osylaişa öz märesıne jetken edı.
Mühtar Äuezūlynyŋ «Abai joly» şyǧarmasy qazaq ömırınıŋ, ädet-ǧūrpynyŋ ainasy ekenı belgılı. Ūltymyzdyŋ ülken ruhani qūndylyǧy tabylatyn osy kıtapta kelın ana bolyp, sodan soŋ äje bolyp özınıŋ jasy kelgenın sezıngen kezde äulettıŋ eŋ ülken üiınıŋ esıgıne tızesın bügıp eŋ soŋǧy ret sälem salatyny jäne sol künnen bastap basqalar onymen bırınşı bolyp sälemdesuı tiıs ekenı jazylǧan.
Qazaq tarihynda kelın boludyŋ ülgısı bolǧan Şoqandai ǧalym tärbielegen Aiǧanym, Abaidai aqyn ösırgen Zere, Mänşüktei batyrdy jetkızgen Ämina analarymyzdyŋ bärı de bır kezderı kelın bolǧanyn ūmytpaǧan jön.
Qazaq jaqsy tılekke bai halyq qoi. Sondai bır jaqsy sözdıŋ bırı de bıregeiı «Sälemıŋ tüzu bolsyn» degen tılek. Qazaq kelınderıne «Sälemderıŋ tüzu bolsa ömırlerıŋ de tüzu bolady» degen nietpen osy maqalamdy joldap otyrmyn. Qūrmettı oqyrman aǧaiyn, būl maqalamen menıŋ aitarym qazaqtyŋ kelınderınıŋ jaqsy boluy ärqaisyŋyzǧa bailanysty ekenın ūmytpaǧaisyzdar degen oi ekenın jaqsy tüsınesızder degen senımdemın.
Berdaly OSPAN,
"ADYRNA" ūlttyq portaly