Nauryz merekesın atap ötude folklor jaǧynan nenı eskeru kerek, meiramnyŋ bügınge ūlasqan tarihi kelbetın saqtauda taǧy ne ısteuge bolady? Folklortanuşy ǧalym sūhbatynda osy mäselelerge toqtalyp, öz ūsynystaryn aitady.
Nauryz – köktemgı jaŋaru men jaŋa jyldyŋ bastaluyn bıldıretın ejelgı mereke. Ol myŋdaǧan jyldar boiy Ortalyq Aziia, Taiau Şyǧys, Orta Şyǧys, Oŋtüstık Aziia jäne Kavkaz aimaqtarynda toilanyp keledı.
Qazır erkın toilap jürgen būl merekenı Keŋes Odaǧy tūsynda 1926 jyldan bastap toilauǧa tyiym salyndy. Sebebı būl meiramdy dınge qatysy bar dep eseptedı. Tek 1988 jyly Nauryz Qazaqstanda qaita jaŋǧyrdy. Al, Nauryz 1991 jyly tūŋǧyş Prezident Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ qaulysymen memlekettık märtebege ie boldy. 2024 jyldan bastap, Memleket basşysy Qasym-Jomart Toqaevtyŋ tapsyrmasyna säikes elımızde Nauryznama tūjyrymdamasy bekıtılıp, Ūlystyŋ ūly künı on kündık merekelık keşenge ainaldy.
San ǧasyrlyq tarihy bar merekenıŋ qazır būrynǧymen salystyrǧanda qandai özgerıster bar, jetıldıru üşın ne ıstei kerek – folklortanuşy ǧalym Aqedıl Toişanūlynan sūrap kördık.
- Bügıngı jalpyhalyqtyŋ merekege ainalǧan Nauryz ejelgı folklorda qalai sipattalǧan?
- Qystyŋ sary aiazyn külımdegen köktemnıŋ şuaǧy jeŋgen kezdegı Nauryz merekesı – bükıl adamzatqa ortaq tabiǧattyŋ merekesı. Būl äu basta köptegen düniejüzı halyqtaryna ortaq bolǧan. Qysta qysyradyq, endı jazda jadyraiyq dep tılek-bata aitysyp, körısıp, jüzdesıp, bır jasyŋmen dep qūttyqtaityn bolǧan. Erte kezde «qūl qūtylar qūryqtan» degen söz bolǧan. Qūl patşanyŋ taǧyna otyryp bır kün el bileigen degen aŋyz bar. Ülken taiqazandarǧa köje asatyn bolǧan. Saqtardyŋ aŋyzynda qazan eldıŋ berekesı, kiesı sanalyp, nauryzdyŋ ülken narqazandaryn jasaǧany aitylady. Ol narqazandy jasau üşın saq taipa kösemderı bır taldan jebe tastaǧan. Tastaǧan jebeler taudai üilıp qalatyn bolǧan eken. Sodan taudai ülken narqazan qūiyp, eldıŋ bırlıgın, küş-quatyn körsetu üşın nauryzda köje qainatyp, saq patşasy elıne ūsynǧan. Būryn merekede künge tabynu, otqa tabynu, törge jūp şyraq jaǧu dästürlerı oryndalǧan.
- Bügıngı nauryz ben erterektegı nauryzdyŋ basty aiyrmaşylyqtaryn aityp bere alasyz ba?
- Būryn auylda toilanatyn, iaǧni şynaiylyq sipaty basym bolatyn. Qazır qazaqtyŋ köbı qalada, būnda ssenarii, şou, körınıs türınde jasandylyq boi aldy. Deitūrǧanmen atauly künder arqyly naqtyly tetık ene bastady, būl dūrys. Aldaǧy uaqytta jetıle tüsedı dep senemın.
Qazır nege «Qazaqstan barysy» siiaqty ūlttyq qazaq küresı jarystaryn osy künı ūiymdastyrmaimyz? Nege «Nauryz aitysyn» jasamaimyz? Osyndai ıs-şaralardy ūiymdastarsa, onda jaŋa jyl kelgenın tereŋırek sezınetın edık. Naqty dästür men follordan bastau alatyn Nauryzdyŋ osy tūsy aqsap jatyr dep oilaimyn.
- Nauryzdyŋ özgerıske tüsuınıŋ qazırgı kezde ärqandai bır saldary baiqala ma?
- Nauryz qaita oralǧannan berı merekenı älı de bolsa etek-jeŋı jinaqtalǧan türde ūsyna almai kele jatqan siiaqtymyz. Būl – eldık meiram.
Jasyratyny joq, Nauryzdy dūrys qarsy almai jürmız. Jyl saiyn aitamyz, bıraq aitylǧan qalpynda qalyp ketedı. Älı de keş emes. Mäselen, qazır är künı atap jürgen halyqtardyŋ bırlıgı künın, alǧys aitu künın däl osy Nauryzda laiyqty deŋgeide toilau kerek. Būl – türkı halyqtarynyŋ berekesın arttyratyn, erkındıktıŋ, eldıktıŋ, syilastyqtyŋ merekesı. Mereke bolǧandyqtan syi-syiapaty, marapaty, halyqqa şarapaty boluy kerek. Qazır toilau jaǧy ǧana qalyptasyp keledı, deitūrǧanmen Ūlystyŋ ūly künı retınde qalyptastyra almai otyrmyz. Qaita tületu kerek, älı de er - tūrmanyn tügendei tüsuımız kerek.
Oŋtüstıkte kün jylynyp, dihanşylyq bastalyp ketse, soltüstıkte mūz älı sıresıp jatyr. Sondyqtan merekenı bır ai toilaǧanymyz dūrys. Şeruler, arbaly köş ūiymdastyruymyz qajet. Mūnyŋ bärı – jastarǧa tärbie. Kökpar tartyp, jamby atyp, qazaqşa küres ūiymdastyryp, aitys jasalsa jäne osynyŋ bärın keşendı türde jyl saiyn ötkızıp otyrsa, «Nauryzdyŋ sūrmergenı», «Nauryzdyŋ bas aityskerı» syndy jüldeler taǧaiyndalsa, qūba qūp bolar edı.
- Sūhbatyŋyzǧa raqmet!
Ūqsas jaŋalyqtar
