Jer betindegi tirshilikke jan bitirip, qaıta túletetin tól jańa jylymyz Naýryz da kelip jetti. Ultymyzdyń Ulyq merkesinde Jer Ananyń tońy jibip, kúnniń kózi kúlimdep, aınala nurlanyp adamzatty erekshe bir kúıge bóleıdi. Adamzattyń aýzy aqqa, maldyń aýzy kókke tıetin tabıǵattyń eń kórkem merekesi Naýryzda qys boıy saqtaǵan súrin qazanǵa toǵytyp, jeti túrli dámnen til úıirer kóje pisiretin ájelerimiz ózderiniń balalyq shaqtarynda osynaý áz Naýryzdy qalaı toılaıtyndaryn áńgimelep otyratyn. Osyndaı kónekóz qarııalardyń kózin kórip, solarmen tiledesip, qazaqtyń tól jańa jyly, salt-dástúri, yrym-tyıymdary týraly zerttep júrgen jazýshy-etnograf Bolat Bopaıuly «Alash aınasynyń» tilshilerimen suqbattasyp, Naýryz týraly biraz qundy derekterimen bólisken edi.
– Bolat aǵa, barsha túrki tildes halyqtarǵa ortaq mereke Naýryzdy jyldan jylǵa tól jańa jylymyz retinde turaqtandyrýǵa talpynyp kelemiz. Shúkir, nátıje de joq emes. Degenmen shyrsha men aıaz ata, aqshaqardyń ornyn Qyzyr baba, Naýryz hanym, Aqpan-toqpan tolyq basa almaı jatqan sekildi…
– Naýryz merekesi arǵy tegine baratyn bolsaq, raýaıat boıynsha Nuh paıǵambardan qalǵan dep aıtylady. Adam ata men Haýa anadan keıingi adamdardy topan sýdan aman alyp qalǵan Nuh paıǵambardyń kemesi bir derekterde Qazyǵurttyń, taǵy bir derekterde Jýda taýynyń basyna toqtaǵan desedi. Kemede aman qalǵan tirshilik ıeleriniń jańa ómiri osy kún men túnniń teńelgen Ulystyń uly kúni bastalady. Nuh paıǵambardyń kemesinde topan sýdan aman qalǵan adamzat kemede qalǵan jeti dánnen tilek kóje jasap, aınalany balshyqtan tazartyp, bulaq kózin ashyp, qısaıyp qalǵan aǵashtardy túzep, butaqtaryn kóbeıtip, bir-birimen qushaqtasyp kórisken desedi. Bul barsha túrki halyqtaryna, jalpy musylman halyqtaryna ortaq úlken mereke, bizdiń tól jańa jylymyz.
Hrıstıandarda uly merke Rojdestvo, býdda dinindegilerde Shaǵan, musylmandarda Naýryz bolyp sanalady. Alaıda arab elderinde Naýryz mereke dep qabyldanbasa da, bul musylmandyqqa tán tazalyq pen izgilik, meıirim men keshirim merekesi.
Bıyl elimizdiń ońtústiginde Naýryz merekesi toǵyz kún toılanbaqshy eken. Bul óte jaqsy qýanarlyq jaǵdaı. Árbir merekelik kúndi taǵzym kúni, júlen kúni, bulaq kózin ashý kúni, taıqazan kúni dep belgilepti.
Urpaq aýysa kele tól jańa jylymyz hrıstıannyń jańa jylyn ysyryp, óz kúntizbemizge de keletin kún alda dep oılaımyn. Óıtkeni ultty ult retinde saqtaıtyn salt-dástúri, ádet-ǵurpy, tili men dili. Al din ımandylyq úshin kerek.
– Búginde keıingi urpaqqa Naýryz qanshalyqty nasıhattalýda dep oılaısyz?
Osydan jıyrma jyl, on jyl, tipti 2-3 jyl burynǵy jaǵdaımen salystyrǵanda Naýryz merekesin atap ótýde, nasıhattaýda birshama alǵa jyljýshylyq bar. Biz naýryzdy memleket retinde jańa jyl dep qabyldaýymyz kerek. Mysaly Iran memleketi jańa jyldy 9 kún, al Qytaı 5 kún toılaıdy. Biz Naýryz merekesin toılaýda keıingi jastarǵa úlgi bolatyndaı áreketter jasaýymyz kerek. Óıtkeni Naýryz merekesine qatysty jastarǵa tálim-tárbıe, ónege bolarlyq myńǵa tarta ulttyq dástúr men ádet-ǵuryp, nanym-senim, yrym-jyrym, oıyn-saýyq, bata-tilek, sporttyq oıyndar bar. Aıtalyq, naýryzda hrıstıannyń jańa jylyndaǵydaı shyrsha qıylmaıdy, qaıta aǵash otyrǵyzylady. Jas býyn naýryz toıynda aqsaqaldardan bata alsa, tazalyqpen aınalyssa, úlkenge qurmet, kishige izet kórsetse ǵajap emes pe? Naýryzdy memlekettik turǵyda jańa jyl merekesi mártebesine jetkizý úshin urpaqtyń sanasyna osy Ulystyń uly kúni týraly izgilikti quıa berýimiz kerek. Barlyq ulttyq sharalardy, aqyn-jazýshylarymyz, jastarymyzdy, ónerpazdarymyzdy marapattaý saltanattaryn osy naýryzǵa qaraılastyryp uıymdastyrǵan jón. Óıtkeni materıaldyq qundylyq rýhanı qundylyqtyń syńar qanatyndaı. Eger halyqty naýryz merekesine oraı yntalandyra bilsek, onda birte-birte jastarymyz shyrsha men aıaz atany emes, naýryz merekesin qýana kútetin bolady.
– Baıyrǵy qazaq halqynyń naýryzdy toılaýy týraly aıtyp berińizshi.
– Ata-babalarymyz Naýryzdy ýyz mereke dep ataǵan. Naýryz sózi kóp ǵalymdardyń aıtýynsha. parsy tilinen aýdarǵanda «jańa kún», «jańa jyl» degen maǵynany bildiredi dep júrmiz ǵoı. Árıne, durys, biraq jattandy sózder.
Baıyrǵy qazaqtar kóktemniń osy aıyn ýyz aıy dep nege ataǵan? Óıtkeni osy aıda tórt túlik mal tóldeıdi ǵoı, halyqtyń aýzy aqqa tıedi, maldyń aýzy kókke tıedi «Ýyz – sút sultany, aq ultany», «ýyzǵa jarymaǵan ómiri eshteńege jarymaıdy» degen maqal osyndaıdan qalǵan.
Ata-babalarymyzdyń myna bir óleńinde osy ýyz merekesi tamasha sýretteledi:
Ýyz aıy týǵanda, kókte aı tolǵanda,
Qozy, laqtar mańyrap, qoı men qozy jamyrap,
Rahattanyp qalasyń, ýyzǵa qaryn toıǵanda.
Ýyz aıy bolǵanda, aı qarańǵy solǵanda,
Aq kóbeıip bul mańda, qyrańdap bir qalarsyń,
Ýyz aıda ýyz baı, ýyzǵa keler qonaq saı
Ýyz iship qydyryp, qonaq bolyp júrdim jaı,
Ýyz aıym keremet, qadirin munyń kim biled?
Ýyz aıda sary ýyz as ornyna sol júred.
Ýyz aıy kelgende qadirin onyń bilgende,
Báıbisheler qýanyp sylq-sylq kúlgende
Ýyz aıy tańdaıda baldaı bolyp qalǵanda
Keler jyly ýyz aı qashan, shirkin, keler dep,
Saryla bir tosqanda
Qozy, laq jamyrap, óristen mal qosqanda,
Sary ýyzdaı sarǵaıyp qııal kezip bosqanda
Saǵyndyryp ýyz aı kútkizedi sanańda
Ýyz aı dep qazaǵym mal azabyn umytqanda
Qaıda qalar azabyń mal ýyzyn jutqanda.
– Kóz aldyńa tamasha kórinisterdi elestetin óleń eken…
– «Iá, merekeli el, berekeli el» dep tegin aıtylmaǵan ǵoı. Naýryz deıik, ýyz deıik, bul ulttar men ulttardy, ulystardy jaqyndastyratyn – altyn arqaý, kúmis tutqa. Jalpy naýryz merkesine memleket qaıratkerlerinen bastap aqyn-jazýshylar, óner ıeleri, ánshi-jyraýlar, kúıshi-bıshiler, barlyǵymyz bir adamdaı atsalysýymyz kerek.
– Bir sózińizde bolashaqta tól kúntizbemizge kóshetin kún de keledi dep qaldyńyz. Sizdiń «Qazaqtyń aspan esebi» degen kitabyńyzda halqymyzdyń juldyzǵa qarap joramal jasaǵany týraly aıtylady. Qazaq juldyzshylarynyń esebinde ǵylymı negiz bar ma?
– Búginde dúnıejúzi Grıgorııan kúntizbesi boıynsha júredi. Sondaı-aq Hamalııa jáne Shámsı degen, ıaǵnı aı esebi, kún esebi degen kúntizbeler bar. Musylmandar aı esebimen júredi. Bizdiń halqymyz kún esebin durys dep sanaǵan. Asqar taýdy turaq ete júrip, doly ózendi qýa júrip, arqyratyp at minip, en dala tósinde malyn baǵa júrip bulttyń kóshýine, juldyzdardyń jymyńdaýyna, ańdardyń aǵylýyna qarap aýa raıyn boljaı bilgen dana halqymyz. Qazaq kúntizbesinde 24 amal, on úsh toǵyz, tabıǵattaǵy úlken 7 belgisi, 13 múshel jyl, bir ǵasyr degen uǵymdar bar. Mysaly búgin aıdyń on toǵyzy. Búgin keshte áz deıtin amal kiredi, aspan kúńirenedi. «Áz bolmaı, máz bolmaıdy, shaǵala kelmeı, qaz bolmaıdy» deıdi qazaq mundaıda. Sol sııaqty «tarazy týsa tań salqyn, tary bıdaı pisedi», «súmbile týsa, sý sýyr» dep juldyzdardyń ornalasýyna oraı kúnniń jylynatynyn, sýytatynyn, jaýyn-shashynnyń bolaryn naqty bilip otyrǵan . 24 amal jıyrma tórt juldyzdyń orny. Osy amaldardy zerttep júrgenime 40 jyl boldy. Halyqtyń amalǵa qatysty aıtqan boljamdary aınymaı keledi. Qazaq halqy qystaý, jaılaý, kúzeý sekildi qonystaryna qashan kóshý kerektigin, qaı ýaqytta jolǵa shyǵýǵa bolatyn, bolmaıtynyn bilip otyratyn. «Esepshiniń esebi kisesinde, esepsizdiń esebi tizesinde» degen sóz bar. Kise degen esepshiniń aýa raıyn boljaǵan kitabyn salyp qoıatyn dorbasy. Qajet ýaqytynda osy kisesin ashyp jiberip, kitabyna qarap juldyzdardyń amalyn eseptep otyrǵan. Kise atadan balaǵa mura bolyp otyrǵan. Sondaı-aq adam balasy ózi kompıýter sııaqty ǵoı. Aýa raıynyń buzylatynyn aǵzasy sezedi, úlken kisiler jaýyn-shashyn bolarda aıaq-qolym qaqsaıdy dep jatady.
– Dana halqymyz tabıǵı apattardy da aldyn ala boljap bilip otyrǵan ǵoı?
– Durys aıtasyń. Búginde damyp ketken Japon eli alapat zilzalany aldyn ala boljaı almady ǵoı. Jalpy ata-babalarymyzdyń zerdeleýinshe zilzalanyń eki túri bar. Biri ǵaıyptan bolatyn silkinis, ekinshisi jer asty qoparylysy. Aspanda alqa juldyzdar aınalyp turady. Kúnderdiń bir kúninde alqadaǵy bir juldyz tartylyp ketedi. Máselen, túıelerdi bir-birine jalǵap baılap júrgizip qoısań, bireýi tartyp qalýy múmkin ǵoı. Iaǵnı jerge tartylys kúshi beriledi. Bul mine, ǵaıyptan bolatyn zilzala. Al jer astyndaǵy janartýlar, munaı, gazdar qoparylatyn zilzalanyń jóni bólek. Osydan keıin qazaqty ǵalym emes dep kim aıta alady.
– Sonaý erte zamandarda dári-dármek óndirilmegen ýaqytta ata-babalarymyz óz densaýlyqtaryn qalaı saqtaǵan?
– Taıaýda meniń «Qazaqtyń gúltaný mádenıeti» degen kitabym shyǵady. Bul kitap alǵash Qytaı jerinde shyqty. Osy kitapty jazý barysynda meniń bir ańǵarǵanym halqymyz shóp bitkenniń bári gúl, gúl bitkenniń bári dári dep bilgen. Qaı ósimdik qaı ýaqytta gúldeıdi, býyny qashan qatady, qaı ýaqytta oıdyń qara oty, qyrdyń kóksirigi pisedi, osynyń bárin bilip otyrǵan. Apa-ájelerimiz úıde otyryp-aq mal soıylǵanda isheginiń uzyn, qysqalyǵyna, maıly, maısyzdyǵyna, qumalaǵynyń qattylyǵyna qarap jaılaýdaǵy shóptiń pisken-pispegenin bile qoıady eken. Shóp pisip, dárige aınalǵan kezde maldy aparyp jaıa qoıady. Odan keıin sol maldyń eti de, sorpasy da, súti de, irimshik, maıy da dári bolyp shyǵa keledi. Mysaly, úrkerge qarap sorpa pisti dep boljaǵan. Bizdiń halqymyz eń sanaly, eń sulý, eń ımandy, eń mádenıetti, kóregen halyq. Halqymyzdyń osy qarapaıym kúndelikti sharýashylyqta paıdalanǵan ádis-tásilderi búginde kitap etip jazylyp, eńbekter qorǵalyp, oqýlyqtarǵa engizilýi kerek. Kezinde mal ekesh maldyń da sapasy keremet edi ǵoı. Qandaı tulparlar boldy qazaq dalasynda. Al qan tazalyǵyn, álemde genetıka dep júrgen salany qazaq rýlyq júıesimen saqtaı bildi. Urpaǵyn da kúshi tolysqan ýaqytta dúnıege ákelýge eseppen qaraǵan halyq.
– Aǵa, ózińiz qazaqtyń yrym-tyıymdaryn da jaqsy zerttedińiz ǵoı. Qazirgi tańda osy yrymdar bizdiń ómirimizge qanshalyqty qajet?
– Qazaqtyń yrymy qazaqtyń ǵylymy deýge bolady. Bul halyqtyń nanym-senimi, tálim-tárbıesi. Islam dinine deıingi rýlyq, taıpalyq kezeńde halyqty osy yrym-tyıymdar arqyly tártipke shaqyryp otyrǵan qazaq. Qazir tabıǵatty qorǵaý úshin qat-qat qaǵaz shyǵaryp, shegaramyzdy sym temirmen qorshap, qalyń áskermen qorǵaımyz. Al burynǵy kezde halqymyz balasyna bylaı úıretetin.
«Torǵaı degen atym bar,
Bir japyraq etim bar.
Jumyrtqamdy shaqsańdar,
Ákeń jaýǵa ketkende
Shesheń ólip jetim qal, deıtin. Sondaı-aq kók shópti julsań kókteı solasyń deıtin. Muny estigen bala qııanatqa barmaıdy. Menińshe, qazaqtyń yrymynyń jamany joq. Bul qajet dep oılaımyn.
Aınur Senbaeva, «Alash aınasy».
