Biyl, 2025 jyldyŋ 19 nauryzynda aiauly Nauryz merekesınıŋ qarsaŋynda ardaqty azamat, qadırlı qalamger, belgılı etnograf-jazuşy, mädeniettanuşy Bolat Bopaiūly baqiǧa attandy. Onyŋ asyl denesı keşe, nauryzdyŋ 20-sy künı qara jer qoinauyna tapsyryldy. Atauly künge bailanysty etnograftyŋ būdan aldyn, 2015 jyly jaryq körgen sūhbatyn qaitara jariialaǧandy jön kördık.
– Bolat aǧa, barşa türkı tıldes halyqtarǧa ortaq mereke Nauryzdy jyldan jylǧa töl jaŋa jylymyz retınde tūraqtandyruǧa talpynyp kelemız. Şükır, nätije de joq emes. Degenmen şyrşa men aiaz ata, aqşaqardyŋ ornyn Qyzyr baba, Nauryz hanym, Aqpan-toqpan tolyq basa almai jatqan sekıldı…
– Nauryz merekesı arǧy tegıne baratyn bolsaq, rauaiat boiynşa Nūh paiǧambardan qalǧan dep aitylady. Adam ata men Haua anadan keiıngı adamdardy topan sudan aman alyp qalǧan Nūh paiǧambardyŋ kemesı bır derekterde Qazyǧūrttyŋ, taǧy bır derekterde Juda tauynyŋ basyna toqtaǧan desedı. Kemede aman qalǧan tırşılık ielerınıŋ jaŋa ömırı osy kün men tünnıŋ teŋelgen Ūlystyŋ ūly künı bastalady. Nūh paiǧambardyŋ kemesınde topan sudan aman qalǧan adamzat kemede qalǧan jetı dännen tılek köje jasap, ainalany balşyqtan tazartyp, būlaq közın aşyp, qisaiyp qalǧan aǧaştardy tüzep, būtaqtaryn köbeitıp, bır-bırımen qūşaqtasyp körısken desedı. Būl barşa türkı halyqtaryna, jalpy mūsylman halyqtaryna ortaq ülken mereke, bızdıŋ töl jaŋa jylymyz.
Hristiandarda ūly merke Rojdestvo, budda dınındegılerde Şaǧan, mūsylmandarda Nauryz bolyp sanalady. Alaida arab elderınde Nauryz mereke dep qabyldanbasa da, būl mūsylmandyqqa tän tazalyq pen ızgılık, meiırım men keşırım merekesı.
Biyl elımızdıŋ oŋtüstıgınde Nauryz merekesı toǧyz kün toilanbaqşy eken. Būl öte jaqsy quanarlyq jaǧdai. Ärbır merekelık kündı taǧzym künı, jülen künı, būlaq közın aşu künı, taiqazan künı dep belgıleptı.
Ūrpaq auysa kele töl jaŋa jylymyz hristiannyŋ jaŋa jylyn ysyryp, öz küntızbemızge de keletın kün alda dep oilaimyn. Öitkenı ūltty ūlt retınde saqtaityn salt-dästürı, ädet-ǧūrpy, tılı men dılı. Al dın imandylyq üşın kerek.
– Bügınde keiıngı ūrpaqqa Nauryz qanşalyqty nasihattaluda dep oilaisyz?
– Osydan jiyrma jyl, on jyl, tıptı 2-3 jyl būrynǧy jaǧdaimen salystyrǧanda Nauryz merekesın atap ötude, nasihattauda bırşama alǧa jyljuşylyq bar. Bız nauryzdy memleket retınde jaŋa jyl dep qabyldauymyz kerek. Mysaly İran memleketı jaŋa jyldy 9 kün, al Qytai 5 kün toilaidy. Bız Nauryz merekesın toilauda keiıngı jastarǧa ülgı bolatyndai äreketter jasauymyz kerek. Öitkenı Nauryz merekesıne qatysty jastarǧa tälım-tärbie, önege bolarlyq myŋǧa tarta ūlttyq dästür men ädet-ǧūryp, nanym-senım, yrym-jyrym, oiyn-sauyq, bata-tılek, sporttyq oiyndar bar. Aitalyq, nauryzda hristiannyŋ jaŋa jylyndaǧydai şyrşa qiylmaidy, qaita aǧaş otyrǧyzylady. Jas buyn nauryz toiynda aqsaqaldardan bata alsa, tazalyqpen ainalyssa, ülkenge qūrmet, kışıge ızet körsetse ǧajap emes pe? Nauryzdy memlekettık tūrǧyda jaŋa jyl merekesı märtebesıne jetkızu üşın ūrpaqtyŋ sanasyna osy Ūlystyŋ ūly künı turaly ızgılıktı qūia beruımız kerek. Barlyq ūlttyq şaralardy, aqyn-jazuşylarymyz, jastarymyzdy, önerpazdarymyzdy marapattau saltanattaryn osy nauryzǧa qarailastyryp ūiymdastyrǧan jön. Öitkenı materialdyq qūndylyq ruhani qūndylyqtyŋ syŋar qanatyndai. Eger halyqty nauryz merekesıne orai yntalandyra bılsek, onda bırte-bırte jastarymyz şyrşa men aiaz atany emes, nauryz merekesın quana kütetın bolady.
– Baiyrǧy qazaq halqynyŋ nauryzdy toilauy turaly aityp berıŋızşı.
– Ata-babalarymyz Nauryzdy Uyz mereke dep ataǧan. Nauryz sözı köp ǧalymdardyŋ aituynşa. parsy tılınen audarǧanda «jaŋa kün», «jaŋa jyl» degen maǧynany bıldıredı dep jürmız ǧoi. Ärine, dūrys, bıraq jattandy sözder.
Baiyrǧy qazaqtar köktemnıŋ osy aiyn uyz aiy dep nege ataǧan? Öitkenı osy aida tört tülık mal töldeidı ǧoi, halyqtyŋ auzy aqqa tiedı, maldyŋ auzy kökke tiedı «Uyz – süt sūltany, aq ūltany», «uyzǧa jarymaǧan ömırı eşteŋege jarymaidy» degen maqal osyndaidan qalǧan.
Ata-babalarymyzdyŋ myna bır öleŋınde osy uyz merekesı tamaşa suretteledı:
Uyz aiy tuǧanda, kökte ai tolǧanda,
Qozy, laqtar maŋyrap, qoi men qozy jamyrap,
Rahattanyp qalasyŋ, uyzǧa qaryn toiǧanda.
Uyz aiy bolǧanda, ai qaraŋǧy solǧanda,
Aq köbeiıp būl maŋda, qyraŋdap bır qalarsyŋ,
Uyz aida uyz bai, uyzǧa keler qonaq sai
Uyz ışıp qydyryp, qonaq bolyp jürdım jai,
Uyz aiym keremet, qadırın mūnyŋ kım bıled?
Uyz aida sary uyz as ornyna sol jüred.
Uyz aiy kelgende qadırın onyŋ bılgende,
Bäibışeler quanyp sylq-sylq külgende
Uyz aiy taŋdaida baldai bolyp qalǧanda
Keler jyly uyz ai qaşan, şırkın, keler dep,
Saryla bır tosqanda
Qozy, laq jamyrap, örısten mal qosqanda,
Sary uyzdai sarǧaiyp qiial kezıp bosqanda
Saǧyndyryp uyz ai kütkızedı sanaŋda
Uyz ai dep qazaǧym mal azabyn ūmytqanda
Qaida qalar azabyŋ mal uyzyn jūtqanda.
– Köz aldyŋa tamaşa körınısterdı elestetın öleŋ eken…
– «İä, merekelı el, berekelı el» dep tegın aitylmaǧan ǧoi. Nauryz deiık, uyz deiık, būl ūlttar men ūlttardy, ūlystardy jaqyndastyratyn – altyn arqau, kümıs tūtqa. Jalpy nauryz merkesıne memleket qairatkerlerınen bastap aqyn-jazuşylar, öner ielerı, änşı-jyraular, küişı-bişıler, barlyǧymyz bır adamdai atsalysuymyz kerek.
– Bır sözıŋızde bolaşaqta töl küntızbemızge köşetın kün de keledı dep qaldyŋyz. Sızdıŋ «Qazaqtyŋ aspan esebı» degen kıtabyŋyzda halqymyzdyŋ jūldyzǧa qarap joramal jasaǧany turaly aitylady. Qazaq jūldyzşylarynyŋ esebınde ǧylymi negız bar ma?
– Bügınde düniejüzı Grigoriian küntızbesı boiynşa jüredı. Sondai-aq Hamaliia jäne Şämsi degen, iaǧni ai esebı, kün esebı degen küntızbeler bar. Mūsylmandar ai esebımen jüredı. Bızdıŋ halqymyz kün esebın dūrys dep sanaǧan. Asqar taudy tūraq ete jürıp, doly özendı qua jürıp, arqyratyp at mınıp, en dala tösınde malyn baǧa jürıp būlttyŋ köşuıne, jūldyzdardyŋ jymyŋdauyna, aŋdardyŋ aǧyluyna qarap aua raiyn boljai bılgen dana halqymyz. Qazaq küntızbesınde 24 amal, on üş toǧyz, tabiǧattaǧy ülken 7 belgısı, 13 müşel jyl, bır ǧasyr degen ūǧymdar bar. Mysaly, bügın aidyŋ on toǧyzy. Bügın keşte äz deitın amal kıredı, aspan küŋırenedı. «Äz bolmai, mäz bolmaidy, şaǧala kelmei, qaz bolmaidy» deidı qazaq mūndaida. Sol siiaqty «tarazy tusa taŋ salqyn, tary bidai pısedı», «sümbıle tusa, su suyr» dep jūldyzdardyŋ ornalasuyna orai künnıŋ jylynatynyn, suytatynyn, jauyn-şaşynnyŋ bolaryn naqty bılıp otyrǧan . 24 amal jiyrma tört jūldyzdyŋ orny. Osy amaldardy zerttep jürgenıme 40 jyl boldy. Halyqtyŋ amalǧa qatysty aitqan boljamdary ainymai keledı. Qazaq halqy qystau, jailau, küzeu sekıldı qonystaryna qaşan köşu kerektıgın, qai uaqytta jolǧa şyǧuǧa bolatyn, bolmaitynyn bılıp otyratyn. «Esepşınıŋ esebı kısesınde, esepsızdıŋ esebı tızesınde» degen söz bar. Kıse degen – esepşınıŋ aua raiyn boljaǧan kıtabyn salyp qoiatyn dorbasy. Qajet uaqytynda osy kısesın aşyp jıberıp, kıtabyna qarap jūldyzdardyŋ amalyn eseptep otyrǧan. Kıse atadan balaǧa mūra bolyp otyrǧan. Sondai-aq adam balasy özı kompiuter siiaqty ǧoi. Aua raiynyŋ būzylatynyn aǧzasy sezedı, ülken kısıler jauyn-şaşyn bolarda aiaq-qolym qaqsaidy dep jatady.
– Dana halqymyz tabiǧi apattardy da aldyn ala boljap bılıp otyrǧan ǧoi?
– Dūrys aitasyŋ. Bügınde damyp ketken Japon elı alapat zılzalany aldyn ala boljai almady ǧoi. Jalpy ata-babalarymyzdyŋ zerdeleuınşe zılzalanyŋ ekı türı bar. Bırı ǧaiyptan bolatyn sılkınıs, ekınşısı jer asty qoparylysy. Aspanda alqa jūldyzdar ainalyp tūrady. Künderdıŋ bır künınde alqadaǧy bır jūldyz tartylyp ketedı. Mäselen, tüielerdı bır-bırıne jalǧap bailap jürgızıp qoisaŋ, bıreuı tartyp qaluy mümkın ǧoi. Iаǧni jerge tartylys küşı berıledı. Būl mıne, ǧaiyptan bolatyn zılzala. Al jer astyndaǧy janartular, mūnai, gazdar qoparylatyn zılzalanyŋ jönı bölek. Osydan keiın qazaqty ǧalym emes dep kım aita alady.
– Sonau erte zamandarda därı-därmek öndırılmegen uaqytta ata-babalarymyz öz densaulyqtaryn qalai saqtaǧan?
– Taiauda menıŋ «Qazaqtyŋ gültanu mädenietı» degen kıtabym şyǧady. Būl kıtap alǧaş Qytai jerınde şyqty. Osy kıtapty jazu barysynda menıŋ bır aŋǧarǧanym halqymyz şöp bıtkennıŋ bärı gül, gül bıtkennıŋ bärı därı dep bılgen. Qai ösımdık qai uaqytta güldeidı, buyny qaşan qatady, qai uaqytta oidyŋ qara oty, qyrdyŋ köksırıgı pısedı, osynyŋ bärın bılıp otyrǧan. Apa-äjelerımız üide otyryp-aq mal soiylǧanda ışegınıŋ ūzyn, qysqalyǧyna, maily, maisyzdyǧyna, qūmalaǧynyŋ qattylyǧyna qarap jailaudaǧy şöptıŋ pısken-pıspegenın bıle qoiady eken. Şöp pısıp, därıge ainalǧan kezde maldy aparyp jaia qoiady. Odan keiın sol maldyŋ etı de, sorpasy da, sütı de, ırımşık, maiy da därı bolyp şyǧa keledı. Mysaly, ürkerge qarap sorpa pıstı dep boljaǧan. Bızdıŋ halqymyz eŋ sanaly, eŋ sūlu, eŋ imandy, eŋ mädeniettı, köregen halyq. Halqymyzdyŋ osy qarapaiym kündelıktı şaruaşylyqta paidalanǧan ädıs-täsılderı bügınde kıtap etıp jazylyp, eŋbekter qorǧalyp, oqulyqtarǧa engızıluı kerek. Kezınde mal ekeş maldyŋ da sapasy keremet edı ǧoi. Qandai tūlparlar boldy qazaq dalasynda. Al qan tazalyǧyn, älemde genetika dep jürgen salany qazaq rulyq jüiesımen saqtai bıldı. Ūrpaǧyn da küşı tolysqan uaqytta düniege äkeluge eseppen qaraǧan halyq.
– Aǧa, özıŋız qazaqtyŋ yrym-tyiymdaryn da jaqsy zerttedıŋız ǧoi. Qazırgı taŋda osy yrymdar bızdıŋ ömırımızge qanşalyqty qajet?
– Qazaqtyŋ yrymy qazaqtyŋ ǧylymy deuge bolady. Būl halyqtyŋ nanym-senımı, tälım-tärbiesı. İslam dınıne deiıngı rulyq, taipalyq kezeŋde halyqty osy yrym-tyiymdar arqyly tärtıpke şaqyryp otyrǧan qazaq. Qazır tabiǧatty qorǧau üşın qat-qat qaǧaz şyǧaryp, şegaramyzdy sym temırmen qorşap, qalyŋ äskermen qorǧaimyz. Al būrynǧy kezde halqymyz balasyna bylai üiretetın.
Torǧai degen atym bar,
Bır japyraq etım bar.
Jūmyrtqamdy şaqsaŋdar,
Äkeŋ jauǧa ketkende
Şeşeŋ ölıp jetım qal, - deitın. Sondai-aq kök şöptı jūlsaŋ köktei solasyŋ deitın. Mūny estıgen bala qiianatqa barmaidy. Menıŋşe, qazaqtyŋ yrymynyŋ jamany joq. Būl qajet dep oilaimyn.
Ainūr Senbaeva, «Alaş ainasy». 2015 jyl.
