جەر بەتىندەگى تىرشىلىككە جان ءبىتىرىپ، قايتا تۇلەتەتىن ءتول جاڭا جىلىمىز ناۋرىز دا كەلىپ جەتتى. ۇلتىمىزدىڭ ۇلىق مەركەسىندە جەر انانىڭ توڭى ءجىبىپ، كۇننىڭ كوزى كۇلىمدەپ، اينالا نۇرلانىپ ادامزاتتى ەرەكشە ءبىر كۇيگە بولەيدى. ادامزاتتىڭ اۋزى اققا، مالدىڭ اۋزى كوككە تيەتىن تابيعاتتىڭ ەڭ كوركەم مەرەكەسى ناۋرىزدا قىس بويى ساقتاعان ءسۇرىن قازانعا توعىتىپ، جەتى ءتۇرلى دامنەن ءتىل ۇيىرەر كوجە پىسىرەتىن اجەلەرىمىز وزدەرىنىڭ بالالىق شاقتارىندا وسىناۋ ءاز ناۋرىزدى قالاي تويلايتىندارىن اڭگىمەلەپ وتىراتىن. وسىنداي كونەكوز قاريالاردىڭ كوزىن كورىپ، سولارمەن تىلەدەسىپ، قازاقتىڭ ءتول جاڭا جىلى، سالت-ءداستۇرى، ىرىم-تىيىمدارى تۋرالى زەرتتەپ جۇرگەن جازۋشى-ەتنوگراف بولات بوپايۇلى «الاش ايناسىنىڭ» تىلشىلەرىمەن سۇقباتتاسىپ، ناۋرىز تۋرالى ءبىراز قۇندى دەرەكتەرىمەن بولىسكەن ەدى.
– بولات اعا، بارشا تۇركى تىلدەس حالىقتارعا ورتاق مەرەكە ناۋرىزدى جىلدان جىلعا ءتول جاڭا جىلىمىز رەتىندە تۇراقتاندىرۋعا تالپىنىپ كەلەمىز. شۇكىر، ناتيجە دە جوق ەمەس. دەگەنمەن شىرشا مەن اياز اتا، اقشاقاردىڭ ورنىن قىزىر بابا، ناۋرىز حانىم، اقپان-توقپان تولىق باسا الماي جاتقان سەكىلدى…
– ناۋرىز مەرەكەسى ارعى تەگىنە باراتىن بولساق، راۋايات بويىنشا نۇح پايعامباردان قالعان دەپ ايتىلادى. ادام اتا مەن حاۋا انادان كەيىنگى ادامداردى توپان سۋدان امان الىپ قالعان نۇح پايعامباردىڭ كەمەسى ءبىر دەرەكتەردە قازىعۇرتتىڭ، تاعى ءبىر دەرەكتەردە جۋدا تاۋىنىڭ باسىنا توقتاعان دەسەدى. كەمەدە امان قالعان تىرشىلىك يەلەرىنىڭ جاڭا ءومىرى وسى كۇن مەن ءتۇننىڭ تەڭەلگەن ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى باستالادى. نۇح پايعامباردىڭ كەمەسىندە توپان سۋدان امان قالعان ادامزات كەمەدە قالعان جەتى داننەن تىلەك كوجە جاساپ، اينالانى بالشىقتان تازارتىپ، بۇلاق كوزىن اشىپ، قيسايىپ قالعان اعاشتاردى تۇزەپ، بۇتاقتارىن كوبەيتىپ، ءبىر-بىرىمەن قۇشاقتاسىپ كورىسكەن دەسەدى. بۇل بارشا تۇركى حالىقتارىنا، جالپى مۇسىلمان حالىقتارىنا ورتاق ۇلكەن مەرەكە، ءبىزدىڭ ءتول جاڭا جىلىمىز.
حريستيانداردا ۇلى مەركە روجدەستۆو، بۋددا دىنىندەگىلەردە شاعان، مۇسىلمانداردا ناۋرىز بولىپ سانالادى. الايدا اراب ەلدەرىندە ناۋرىز مەرەكە دەپ قابىلدانباسا دا، بۇل مۇسىلماندىققا ءتان تازالىق پەن ىزگىلىك، مەيىرىم مەن كەشىرىم مەرەكەسى.
بيىل ەلىمىزدىڭ وڭتۇستىگىندە ناۋرىز مەرەكەسى توعىز كۇن تويلانباقشى ەكەن. بۇل وتە جاقسى قۋانارلىق جاعداي. ءاربىر مەرەكەلىك كۇندى تاعزىم كۇنى، جۇلەن كۇنى، بۇلاق كوزىن اشۋ كۇنى، تايقازان كۇنى دەپ بەلگىلەپتى.
ۇرپاق اۋىسا كەلە ءتول جاڭا جىلىمىز حريستياننىڭ جاڭا جىلىن ىسىرىپ، ءوز كۇنتىزبەمىزگە دە كەلەتىن كۇن الدا دەپ ويلايمىن. ويتكەنى ۇلتتى ۇلت رەتىندە ساقتايتىن سالت-ءداستۇرى، ادەت-عۇرپى، ءتىلى مەن ءدىلى. ال ءدىن يماندىلىق ءۇشىن كەرەك.
– بۇگىندە كەيىنگى ۇرپاققا ناۋرىز قانشالىقتى ناسيحاتتالۋدا دەپ ويلايسىز؟
وسىدان جيىرما جىل، ون جىل، ءتىپتى 2-3 جىل بۇرىنعى جاعدايمەن سالىستىرعاندا ناۋرىز مەرەكەسىن اتاپ وتۋدە، ناسيحاتتاۋدا ءبىرشاما العا جىلجۋشىلىق بار. ءبىز ناۋرىزدى مەملەكەت رەتىندە جاڭا جىل دەپ قابىلداۋىمىز كەرەك. مىسالى يران مەملەكەتى جاڭا جىلدى 9 كۇن، ال قىتاي 5 كۇن تويلايدى. ءبىز ناۋرىز مەرەكەسىن تويلاۋدا كەيىنگى جاستارعا ۇلگى بولاتىنداي ارەكەتتەر جاساۋىمىز كەرەك. ويتكەنى ناۋرىز مەرەكەسىنە قاتىستى جاستارعا ءتالىم-تاربيە، ونەگە بولارلىق مىڭعا تارتا ۇلتتىق ءداستۇر مەن ادەت-عۇرىپ، نانىم-سەنىم، ىرىم-جىرىم، ويىن-ساۋىق، باتا-تىلەك، سپورتتىق ويىندار بار. ايتالىق، ناۋرىزدا حريستياننىڭ جاڭا جىلىنداعىداي شىرشا قيىلمايدى، قايتا اعاش وتىرعىزىلادى. جاس بۋىن ناۋرىز تويىندا اقساقالداردان باتا السا، تازالىقپەن اينالىسسا، ۇلكەنگە قۇرمەت، كىشىگە ىزەت كورسەتسە عاجاپ ەمەس پە؟ ناۋرىزدى مەملەكەتتىك تۇرعىدا جاڭا جىل مەرەكەسى مارتەبەسىنە جەتكىزۋ ءۇشىن ۇرپاقتىڭ ساناسىنا وسى ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى تۋرالى ىزگىلىكتى قۇيا بەرۋىمىز كەرەك. بارلىق ۇلتتىق شارالاردى، اقىن-جازۋشىلارىمىز، جاستارىمىزدى، ونەرپازدارىمىزدى ماراپاتتاۋ سالتاناتتارىن وسى ناۋرىزعا قارايلاستىرىپ ۇيىمداستىرعان ءجون. ويتكەنى ماتەريالدىق قۇندىلىق رۋحاني قۇندىلىقتىڭ سىڭار قاناتىنداي. ەگەر حالىقتى ناۋرىز مەرەكەسىنە وراي ىنتالاندىرا بىلسەك، وندا بىرتە-بىرتە جاستارىمىز شىرشا مەن اياز اتانى ەمەس، ناۋرىز مەرەكەسىن قۋانا كۇتەتىن بولادى.
– بايىرعى قازاق حالقىنىڭ ناۋرىزدى تويلاۋى تۋرالى ايتىپ بەرىڭىزشى.
– اتا-بابالارىمىز ناۋرىزدى ۋىز مەرەكە دەپ اتاعان. ناۋرىز ءسوزى كوپ عالىمداردىڭ ايتۋىنشا. پارسى تىلىنەن اۋدارعاندا «جاڭا كۇن»، «جاڭا جىل» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى دەپ ءجۇرمىز عوي. ارينە، دۇرىس، بىراق جاتتاندى سوزدەر.
بايىرعى قازاقتار كوكتەمنىڭ وسى ايىن ۋىز ايى دەپ نەگە اتاعان؟ ويتكەنى وسى ايدا ءتورت تۇلىك مال تولدەيدى عوي، حالىقتىڭ اۋزى اققا تيەدى، مالدىڭ اۋزى كوككە تيەدى «ۋىز – ءسۇت سۇلتانى، اق ۇلتانى»، «ۋىزعا جارىماعان ءومىرى ەشتەڭەگە جارىمايدى» دەگەن ماقال وسىندايدان قالعان.
اتا-بابالارىمىزدىڭ مىنا ءبىر ولەڭىندە وسى ۋىز مەرەكەسى تاماشا سۋرەتتەلەدى:
ۋىز ايى تۋعاندا، كوكتە اي تولعاندا،
قوزى، لاقتار ماڭىراپ، قوي مەن قوزى جامىراپ،
راحاتتانىپ قالاسىڭ، ۋىزعا قارىن تويعاندا.
ۋىز ايى بولعاندا، اي قاراڭعى سولعاندا،
اق كوبەيىپ بۇل ماڭدا، قىراڭداپ ءبىر قالارسىڭ،
ۋىز ايدا ۋىز باي، ۋىزعا كەلەر قوناق ساي
ۋىز ءىشىپ قىدىرىپ، قوناق بولىپ ءجۇردىم جاي،
ۋىز ايىم كەرەمەت، قادىرىن مۇنىڭ كىم بىلەد؟
ۋىز ايدا سارى ۋىز اس ورنىنا سول جۇرەد.
ۋىز ايى كەلگەندە قادىرىن ونىڭ بىلگەندە،
بايبىشەلەر قۋانىپ سىلق-سىلق كۇلگەندە
ۋىز ايى تاڭدايدا بالداي بولىپ قالعاندا
كەلەر جىلى ۋىز اي قاشان، شىركىن، كەلەر دەپ،
سارىلا ءبىر توسقاندا
قوزى، لاق جامىراپ، ورىستەن مال قوسقاندا،
سارى ۋىزداي سارعايىپ قيال كەزىپ بوسقاندا
ساعىندىرىپ ۋىز اي كۇتكىزەدى ساناڭدا
ۋىز اي دەپ قازاعىم مال ازابىن ۇمىتقاندا
قايدا قالار ازابىڭ مال ۋىزىن جۇتقاندا.
– كوز الدىڭا تاماشا كورىنىستەردى ەلەستەتىن ولەڭ ەكەن…
– «ءيا، مەرەكەلى ەل، بەرەكەلى ەل» دەپ تەگىن ايتىلماعان عوي. ناۋرىز دەيىك، ۋىز دەيىك، بۇل ۇلتتار مەن ۇلتتاردى، ۇلىستاردى جاقىنداستىراتىن – التىن ارقاۋ، كۇمىس تۇتقا. جالپى ناۋرىز مەركەسىنە مەملەكەت قايراتكەرلەرىنەن باستاپ اقىن-جازۋشىلار، ونەر يەلەرى، ءانشى-جىراۋلار، كۇيشى-بيشىلەر، بارلىعىمىز ءبىر ادامداي اتسالىسۋىمىز كەرەك.
– ءبىر سوزىڭىزدە بولاشاقتا ءتول كۇنتىزبەمىزگە كوشەتىن كۇن دە كەلەدى دەپ قالدىڭىز. ءسىزدىڭ «قازاقتىڭ اسپان ەسەبى» دەگەن كىتابىڭىزدا حالقىمىزدىڭ جۇلدىزعا قاراپ جورامال جاساعانى تۋرالى ايتىلادى. قازاق جۇلدىزشىلارىنىڭ ەسەبىندە عىلىمي نەگىز بار ما؟
– بۇگىندە دۇنيەجۇزى گريگوريان كۇنتىزبەسى بويىنشا جۇرەدى. سونداي-اق حاماليا جانە ءشامسي دەگەن، ياعني اي ەسەبى، كۇن ەسەبى دەگەن كۇنتىزبەلەر بار. مۇسىلماندار اي ەسەبىمەن جۇرەدى. ءبىزدىڭ حالقىمىز كۇن ەسەبىن دۇرىس دەپ ساناعان. اسقار تاۋدى تۇراق ەتە ءجۇرىپ، دولى وزەندى قۋا ءجۇرىپ، ارقىراتىپ ات ءمىنىپ، ەن دالا توسىندە مالىن باعا ءجۇرىپ بۇلتتىڭ كوشۋىنە، جۇلدىزداردىڭ جىمىڭداۋىنا، اڭداردىڭ اعىلۋىنا قاراپ اۋا رايىن بولجاي بىلگەن دانا حالقىمىز. قازاق كۇنتىزبەسىندە 24 امال، ون ءۇش توعىز، تابيعاتتاعى ۇلكەن 7 بەلگىسى، 13 مۇشەل جىل، ءبىر عاسىر دەگەن ۇعىمدار بار. مىسالى بۇگىن ايدىڭ ون توعىزى. بۇگىن كەشتە ءاز دەيتىن امال كىرەدى، اسپان كۇڭىرەنەدى. «ءاز بولماي، ءماز بولمايدى، شاعالا كەلمەي، قاز بولمايدى» دەيدى قازاق مۇندايدا. سول سياقتى «تارازى تۋسا تاڭ سالقىن، تارى بيداي پىسەدى»، «سۇمبىلە تۋسا، سۋ سۋىر» دەپ جۇلدىزداردىڭ ورنالاسۋىنا وراي كۇننىڭ جىلىناتىنىن، سۋىتاتىنىن، جاۋىن-شاشىننىڭ بولارىن ناقتى ءبىلىپ وتىرعان . 24 امال جيىرما ءتورت جۇلدىزدىڭ ورنى. وسى امالداردى زەرتتەپ جۇرگەنىمە 40 جىل بولدى. حالىقتىڭ امالعا قاتىستى ايتقان بولجامدارى اينىماي كەلەدى. قازاق حالقى قىستاۋ، جايلاۋ، كۇزەۋ سەكىلدى قونىستارىنا قاشان كوشۋ كەرەكتىگىن، قاي ۋاقىتتا جولعا شىعۋعا بولاتىن، بولمايتىنىن ءبىلىپ وتىراتىن. «ەسەپشىنىڭ ەسەبى كىسەسىندە، ەسەپسىزدىڭ ەسەبى تىزەسىندە» دەگەن ءسوز بار. كىسە دەگەن ەسەپشىنىڭ اۋا رايىن بولجاعان كىتابىن سالىپ قوياتىن دورباسى. قاجەت ۋاقىتىندا وسى كىسەسىن اشىپ جىبەرىپ، كىتابىنا قاراپ جۇلدىزداردىڭ امالىن ەسەپتەپ وتىرعان. كىسە اتادان بالاعا مۇرا بولىپ وتىرعان. سونداي-اق ادام بالاسى ءوزى كومپيۋتەر سياقتى عوي. اۋا رايىنىڭ بۇزىلاتىنىن اعزاسى سەزەدى، ۇلكەن كىسىلەر جاۋىن-شاشىن بولاردا اياق-قولىم قاقسايدى دەپ جاتادى.
– دانا حالقىمىز تابيعي اپاتتاردى دا الدىن الا بولجاپ ءبىلىپ وتىرعان عوي؟
– دۇرىس ايتاسىڭ. بۇگىندە دامىپ كەتكەن جاپون ەلى الاپات ءزىلزالانى الدىن الا بولجاي المادى عوي. جالپى اتا-بابالارىمىزدىڭ زەردەلەۋىنشە ءزىلزالانىڭ ەكى ءتۇرى بار. ءبىرى عايىپتان بولاتىن سىلكىنىس، ەكىنشىسى جەر استى قوپارىلىسى. اسپاندا القا جۇلدىزدار اينالىپ تۇرادى. كۇندەردىڭ ءبىر كۇنىندە القاداعى ءبىر جۇلدىز تارتىلىپ كەتەدى. ماسەلەن، تۇيەلەردى ءبىر-بىرىنە جالعاپ بايلاپ جۇرگىزىپ قويساڭ، بىرەۋى تارتىپ قالۋى مۇمكىن عوي. ياعني جەرگە تارتىلىس كۇشى بەرىلەدى. بۇل مىنە، عايىپتان بولاتىن ءزىلزالا. ال جەر استىنداعى جانارتۋلار، مۇناي، گازدار قوپارىلاتىن ءزىلزالانىڭ ءجونى بولەك. وسىدان كەيىن قازاقتى عالىم ەمەس دەپ كىم ايتا الادى.
– سوناۋ ەرتە زامانداردا ءدارى-دارمەك وندىرىلمەگەن ۋاقىتتا اتا-بابالارىمىز ءوز دەنساۋلىقتارىن قالاي ساقتاعان؟
– تاياۋدا مەنىڭ «قازاقتىڭ گۇلتانۋ مادەنيەتى» دەگەن كىتابىم شىعادى. بۇل كىتاپ العاش قىتاي جەرىندە شىقتى. وسى كىتاپتى جازۋ بارىسىندا مەنىڭ ءبىر اڭعارعانىم حالقىمىز ءشوپ بىتكەننىڭ ءبارى گۇل، گۇل بىتكەننىڭ ءبارى ءدارى دەپ بىلگەن. قاي وسىمدىك قاي ۋاقىتتا گۇلدەيدى، بۋىنى قاشان قاتادى، قاي ۋاقىتتا ويدىڭ قارا وتى، قىردىڭ كوكسىرىگى پىسەدى، وسىنىڭ ءبارىن ءبىلىپ وتىرعان. اپا-اجەلەرىمىز ۇيدە وتىرىپ-اق مال سويىلعاندا ىشەگىنىڭ ۇزىن، قىسقالىعىنا، مايلى، مايسىزدىعىنا، قۇمالاعىنىڭ قاتتىلىعىنا قاراپ جايلاۋداعى ءشوپتىڭ پىسكەن-پىسپەگەنىن بىلە قويادى ەكەن. ءشوپ ءپىسىپ، دارىگە اينالعان كەزدە مالدى اپارىپ جايا قويادى. ودان كەيىن سول مالدىڭ ەتى دە، سورپاسى دا، ءسۇتى دە، ىرىمشىك، مايى دا ءدارى بولىپ شىعا كەلەدى. مىسالى، ۇركەرگە قاراپ سورپا ءپىستى دەپ بولجاعان. ءبىزدىڭ حالقىمىز ەڭ سانالى، ەڭ سۇلۋ، ەڭ يماندى، ەڭ مادەنيەتتى، كورەگەن حالىق. حالقىمىزدىڭ وسى قاراپايىم كۇندەلىكتى شارۋاشىلىقتا پايدالانعان ءادىس-تاسىلدەرى بۇگىندە كىتاپ ەتىپ جازىلىپ، ەڭبەكتەر قورعالىپ، وقۋلىقتارعا ەنگىزىلۋى كەرەك. كەزىندە مال ەكەش مالدىڭ دا ساپاسى كەرەمەت ەدى عوي. قانداي تۇلپارلار بولدى قازاق دالاسىندا. ال قان تازالىعىن، الەمدە گەنەتيكا دەپ جۇرگەن سالانى قازاق رۋلىق جۇيەسىمەن ساقتاي ءبىلدى. ۇرپاعىن دا كۇشى تولىسقان ۋاقىتتا دۇنيەگە اكەلۋگە ەسەپپەن قاراعان حالىق.
– اعا، ءوزىڭىز قازاقتىڭ ىرىم-تىيىمدارىن دا جاقسى زەرتتەدىڭىز عوي. قازىرگى تاڭدا وسى ىرىمدار ءبىزدىڭ ومىرىمىزگە قانشالىقتى قاجەت؟
– قازاقتىڭ ىرىمى قازاقتىڭ عىلىمى دەۋگە بولادى. بۇل حالىقتىڭ نانىم-سەنىمى، ءتالىم-تاربيەسى. يسلام دىنىنە دەيىنگى رۋلىق، تايپالىق كەزەڭدە حالىقتى وسى ىرىم-تىيىمدار ارقىلى تارتىپكە شاقىرىپ وتىرعان قازاق. قازىر تابيعاتتى قورعاۋ ءۇشىن قات-قات قاعاز شىعارىپ، شەگارامىزدى سىم تەمىرمەن قورشاپ، قالىڭ اسكەرمەن قورعايمىز. ال بۇرىنعى كەزدە حالقىمىز بالاسىنا بىلاي ۇيرەتەتىن.
«تورعاي دەگەن اتىم بار،
ءبىر جاپىراق ەتىم بار.
جۇمىرتقامدى شاقساڭدار،
اكەڭ جاۋعا كەتكەندە
شەشەڭ ءولىپ جەتىم قال، دەيتىن. سونداي-اق كوك ءشوپتى جۇلساڭ كوكتەي سولاسىڭ دەيتىن. مۇنى ەستىگەن بالا قياناتقا بارمايدى. مەنىڭشە، قازاقتىڭ ىرىمىنىڭ جامانى جوق. بۇل قاجەت دەپ ويلايمىن.
اينۇر سەنباەۆا، «الاش ايناسى».
