قازاق داستۇرگە باي حالىق. سونىڭ ءبىرى «باتا بەرۋ». باتا - باسى تىلەك. باتا بەرۋ يسلام كەلمەي تۇرىپ قالىپتاسقان سالت.
جالپى قازاقتىڭ تۇرمىس-سالتىنىڭ قاي جاعى بولماسىن باتاسىز بولمايدى. قازاقتار باتادان تەك جاقسىلىق كۇتەدى.باتانى ادەتتە ۇلكەن كىسىلەر بەرەدى. ەر ادامدار مەن قاتار ايەل ادامدار دا باتا بەرەدى. باتا نارەستە دۇنيەگە كەلگەندە، وعان ەسىم تاڭدالعاندا، بالا ءتاي-ءتاي ءجۇرىپ تۇساۋىن كەسكەندە، بالانى اشاماي ەرگە وتىرعىزعاندا، بالا مەكتەپكە بارعاندا، جاستار وتاۋ قۇرعاندا، قۇدالىقتا، كەلىن تۇسكەن كەزدە بەتاشاردا، قوناعاسى كەزىندە، ەگىن جينالىپ بىتكەندە، توي-تومالاقتاردا، حالىق مەرەكەلەرىندە، ساربازدار جاۋعا قارسى شايقاسقا شىعار الدىندا بەرىلەدى. اقىن، شەبەرلەر ۇستازىنان باتا الادى، باتىرلار دا ۇلكەن اۋليە كىسىلەردەن، بيلەردەن باتا الادى. باتا بەرۋ جاعدايلارى دا تۇرلەرى دە وتە كوپ. باتالاردىڭ كولەمى مەن مازمۇنى دا ءتۇرلى-ءتۇرلى بولىپ كەلەدى.
باتا قالاي بەرىلەدى؟ باتا بەرەتىن كىسى ەكى الاقانىن الدىنا كەۋدە تۇسىندا جايىپ ۇستاپ تۇرىپ باتا بەرەدى. باسقالاردا وسىلايشا قولىن جايىپ تۇرادى. باتا بەرلىپ بولعان سوڭ كوپشىلىك بەتىن سيپايدى. باتا تۇرەگەپ تۇرىپ تا وتىرىپ تا بەرىلەدى. باتا كۇن-ءتۇن دەمەي جاعدايعا بايلانىستى قاي مەزگىل بولسا دا بەرىلەتىن بولعان. مىسالى شايقاسقا بارا جاتقان باتىر رايىمبەك حانكەلدىۇلىنا اناسى باتانى تۇندە بەرگەن.
قازاق تاريحى باتالار تاريحى دەسە دە بولادى. سەبەبى تاريحي تۇلعالارعا بەرىلگەن باتالار ءماتىنى كوپتەپ ساقتالعان. «اباي» ەنتسيكلوپەدياسىندا مىناداي مالىمەت كەلتىرىلگەن: «جانىبەك قوشقارۇلى (1693-1752). حالىق اراسىندا شاقشاق جانىبەك اتانعان – شاقشاق ءۇشىنشى اتاسى. 126 جاستاعى قاراكەرەي سارى ابىزدان، 90 جاستاعى تويعان قاريادان باتا العان. 17 جاستا جاسىندا جەكپە-جەكتە قالماقتىڭ باس باتىرىن ولتىرەدى».
اتاقتى اڭىراقاي شايقاسىندا ەرلىگىمەن اتى شىققان قويگەلدى باتىرعا تولە بي بىلاي دەپ باتا بەرگەن ەكەن:
اتالى ۇلدىڭ ءسوزى بايان-دى،
اتاسىز ۇلدىڭ ءسوزى شايان-دى.
اتالى ۇل قويگەلدىم،
ەل ءۇشىن نەدەن اياندى؟!
جەلكەسىن ءۇزدى سۇم جاۋدىڭ،
دەگەندە قاتەر تاياندى.
ولجا اپەرگەن ەرىڭە
سايالات ەلىم ساياڭدى!
قويگەلدىم، جاي قولىڭدى،
اللا وڭعارسىن جولىڭدى!…
اتا جولىن قۋعان ۇل
الاشقا امسە پانا بول!
ۇلدارىنا اعا بول!
قىزدارىنا پانا بول!
قويگەلدىم امسە قىران بول،
ەل-جۇرتىڭا ۇران بول!
حالىق جادىندا ساقتالعان باتالاردى ءتۇرلى ادەبيەت كوزدەرىنەن جيناپ قۇراستىرىپ كىتاپ شىعارعان ك.ج.ورازاليننىڭ جيناعىندا باسقا دا باتالار كەلتىرىلگەن. سولاردىڭ ءبىرى جوڭعارلارعا قارسى جورىققا اتتانباق بولعان رايىمبەككە اناسىنىڭ بەرگەن باتاسى:
قولىڭدى جاي قۇلىنىم،
جاردەم بولسىن قۇدايىم.
مەدەت تىلەپ پىرلەردەن،
جاراتقانعا جىلايىن.
عايىپ ەرەن، قىرىق شىلتەن،
اداسسا جولعا سالىپ ءجۇر،
سىرتىڭنان قورعاپ باعىپ ءجۇر…
جاۋعا اتتانىپ باراسىڭ،
اناڭنىڭ قۇرتتىڭ شاراسىن.
قالماقتان كەكتى الدىرىپ،
جازعايسىڭ كوڭىل جاراسىن.
سەسكەنبەي ءجۇر شىراعىم،
اتاڭا جەتىپ باراسىڭ.
جاراتقان يە قولداسىن،
جولبارىس بولسىن جولداسىڭ!
قازاق باسقا حالىق وكىلدەرىنە دە، ءتىپتى قاراقشىلارعا دا باتا بەرەتىن بولعان. مىسالى دومالاق انا اۋليە اتانعان نۇريلا ماقتىماعزامقىزى ءوز اۋىلىنا كەلە جاتقان قاراقشىلاردى كورىپ كەمپىردىڭ كيىمىن كيىپ وتىرا قالادى. ءجون سۇراعان قاراقشىلارعا جىلقىعا دا جىلقىشىلارعا دا تيمەۋىن ەسكەرتەدى. بىراق ولار دومالاق انانىڭ ايتقانىن تىڭداماي جىلقىنى قۋىپ كەتەدى دە تاسىپ جاتقان بورالداي وزەنىنىڭ تايازداۋ جەرىنەن وتپەك بولعاندا سۋعا كەتىپ قالا جازداپ ارەڭ دەگەندە جاعاعا شىعادى. سودان سوڭ دومالاق انانىڭ تەگىن ادام ەمەستىگىن سەزىپ قايتىپ بارىپ كەشىرىم سۇرايدى. سوندا دومالاق انا:
– ەندەشە قولدارىڭدى جايىڭدار!
قۇداي وڭداسىن، ارۋاق قولداسىن!
ادال ءجۇرىپ، ادال تۇرىڭدار
الدارىڭنان جارىلقاسىن! –
دەپ باتا بەرىپتى.
قازاقتىڭ بەلگىلى ءجازۋشىسابيت مۇقانۇلى «ءومىر مەكتەبى» اتتى ومىرباياندىق شىعارماسىندا حالىققا كەڭ تانىمال «گاككۋ» ءانىن شىعارعان ءانشى-كومپوزيتور ۇكىلى ىبىرايعا قاتىستى مىناداي قىزىقتى دەرەك كەلتىرگەن:
«بۇرىن اتىن دا ەستيتىن، ولەڭدەرى مەن اندەرىن دە ەستيتىن تايجان، اتاقتى ىبىراي اقىن ساندىبايۇلىنىڭ تۋعان جيەنى بوپ شىقتى. ونىڭ – شەشەسى بوپىش ىبىرايدىڭ ءبىر اكە، ءبىر شەشەدەن تۋعان اپاسى ەكەن. تايجاننىڭ ءتۇر-تۇلعاسى دا، بەت بەينەسى دە اۋماعان – ىبىراي… ىبىراي جەڭىلتەك، وينارقى، قالجىڭباس نە ايتسا دا ولەڭدەتىپ ۇيقاستىرا سويلەيتىن ساۋىققوي، كۇلەگەش. تايجاننىڭ دا مىنەز-قۇلقى سونداي…
تايجان كىشكەنە كۇنىنەن سايقى-مازاق، جىندىلاۋ بوپ وسكەن، اركىمدى ولەڭمەن سىقاقتاپ مازا بەرمەيتىن بولادى. ون بەس، ون التى جاسقا جەتكەن شامادا ول ءتىپتى قۇتىرىنىپ، ماڭايداعى ەلدىڭ مازاسىن الادى. جۇرت ونى «جىنداندى» دەپ بايلاپ تاستايدى. ءبىراز ۋاقىت جاتقاندا ۇيىنە ءسوزى تىڭداۋلى الدەكىم كەپ تۇسەدى دە:
– بۇنىكى جىن بولماۋ كەرەك، ناعاشىسى ىبىراي اقىننىڭ ارۋاعى
قونعان بولۋى كەرەك. ىبىرايدان باتا السا، جىنى جازىلادى، بۇنى سوعان جىبەرۋ كەرەك، – دەيدى.
مەزگىل قىس باستالعان شاق ەكەن… ىبىرايدىڭ مەكەنى «جامان جالعىزتاۋ» وسى جولدىڭ ۇستىندە بولادى. اكەسى تايجاننىڭ «بارمايمىن» دەپ بايبالام سالۋىنا قاراماستان، كيىزگە بولەيدى دە، كىرەشىگە قوسىپ ىبىرايعا جىبەرەدى.
ىبىرايدان «باتا العاننان» كەيىن تايجاننىڭ «جىنى» جازىلىپ اقىن بولادى. الداعى جىلدىڭ جازىندا ىبىراي ونى ۇيىرىنە قوسپاق بوپ كوشكەن ەلمەن الىپ جۇرەدى. ناعاشىسى اتالعان قاراۋىل رۋىنان دا، تۋعان ناعاشىسى ىبىرايدان دا زور سىي-قۇرمەت كورگەن تايجان، راحمەت رەتىندە:
– حالقىم ءسۇيىپ اتىمدى قويعان تايجان،
ەگىز تۋعان انادان ارعىن، نايمان.
وسى ارادان بوتەن ەش جۇمىسىم جوق،
باتا العالى كەلىپ ەم ىبىرايدان.
ءبىرىڭ ەمەس، ءبارىڭ دە ناعاشىمسىڭ،
سازداي جەرگە وربىگەن اعاشىمسىڭ.
وسى جولى تايجاندى سىيلاپ جىبەر،
بۇدان بىلاي تايجاننىڭ باعى اشىلسىن.
حالقىم ءسۇيىپ اتىمدى قويعان تايجان،
ەگىز تۋعان انادان ارعىن، نايمان.
ون ەكى اتا – قاراۋىل، – سەگىز اتا – ءداۋىت،
جيەنگە ۇمىتپايتىن ءتيدى پايداڭ.
دەپ العىس ايتادى».
حالىقتىق مەرەكەلەردە بەرىلەتىن باتالار دا بار. مىسالى «ناۋرىز» مەرەكەسىندە باتا بىلايشا بەرىلەدى:
نيەتتەرىڭ اق بولسىن،
ناۋرىزدىڭ اقشا قارىنداي.
باستارىڭا باق قونسىن،
شاشتارىڭنىڭ بارلىق تالىنداي!
ساناسى اسىل ادامنىڭ،
كوڭىلدە كىرى قالماسىن.
قۇتى قاشىپ جاماننىڭ،
جاقسى تاپسىن جالعاسىن!
تىنىش بولسىن دالامىز،
تۇگەل بولسىن نۋىمىز.
تازا بولسىن اۋامىز،
تۇنىق بولسىن سۋىمىز.
قايعى-ۋايىم جوق بولسىن،
ورالماسىن كەز وگەي.
ىرىسىمىز كوپ بولسىن
بۇگىنگى ناۋرىز كوجەدەي.
ۇلكەندەر ناۋرىز مەرەكەسى كەزىندە ناۋرىز كوجە پىسىرگەن كەلىنشەكتەرگە ريزاشىلىق باتاسىن بەرەتىن بولعان:
كوجە ىستەگەن كەلىندەر،
كوپكە جاقىن ەلشى بول،
بوزتورعايداي ءتولشىل بول،
ور قويانداي كوزدى بول،
ادام تاپپاس ءسوزدى بول!
قازاق جاڭا ايعا دا باتا بەرگەن:
وتكەن اي وزىمەن كەتسىن،
تۋعان اي جارىلقاسىن،
اياز ءالىن ءبىلىپ،
كۇنەكەي كۇن جارلىقاسىن!
ۇلى سۋرەتشى ءابىلحان قاستەيۇلىنىڭ شاڭىراعىندا قوناقتا بولىپ جۇبايى ساقىش اپانىڭ قولىنان شاي ىشكەنىم بار. تاڭعى شايدەن سوڭ اپامىز بىلاي دەپ باتا جاسادى:
قۇداي جولدى وڭداسىن،
ەش جاماندىق بولماسىن.
دەنساۋلىعىمىز زور بولسىن،
داستارحانىمىز مول بولسىن!
كەيبىردە جاسى كىشى سىيلى ادامدار ۇلكەندەرگە باتا ايتاتىن بولعان.
اقىن فاريزا وڭعارسىنقىزى قاريالارعا بىلاي دەپ باتا بەرگەنى بەلگىلى:
تۇندەرىڭ تىنىش بولسىن،
ۇيلەرىڭە ىرىس تولسىن.
كەلىندەرىڭ ەستى بولسىن،
ۇلدارىڭ سەستى بولسىن.
بالالارىڭ قۋانىش اكەلسىن،
نەمەرەلەر جۇبانىش اكەلسىن.
ورىندارىڭ ءتور بولسىن،
داستارقاندارىڭ مول بولسىن.
قاتارلارىڭ كوپ بولسىن،
ۋايىم قايعىلارىڭ جوق بولسىن.
جاستاردىڭ قازاسىن كورمەڭدەر،
زۇلىمداردىڭ جازاسىن كورمەڭدەر!
ەلىڭدە بىرلىك بولسىن،
جاراستى تىرلىك بولسىن!
باتا ارقاشان ادامنىڭ جانىنان تابىلادى. ۇلكەن ادامدار كوڭىلى تۇسسە بەيتانىس كىسىلەرگە دە باتا بەرەدى. بىردە اۆتوبۋس ايالداماسىندا جالعىز وتىرعان ءبىر اقساقالمەن امانداستىم. قاسىمدا كىشكەنتاي ۇلىم بار ەدى. الگى قاريا ماعان قاراپ:
– مەن تۇركىستان قالاسىندا تۇرامىن، قازىر زەينەتكەرمىن. بالاڭا باتا بەرەيىن، – دەدى.
ۇلىمدى الدىما الىپ قاريانىڭ قاسىنا وتىرىپ الاقانىمدى جايدىم. ول كىسى ۇلىما كوپتەگەن جاقسى تىلەكتەر ايتىپ باتاسىن بەردى. ۇيگە كەلگەن سوڭ كۇندەلىگىمە بولعان جاعدايدى جازىپ قويدىم. قازىر ۇلىم جيىرما تورتتە، ءوز ورنىن تاۋىپ قوعامعا پايداسىن كەلتىرىپ ءجۇر. ونىڭ وسىنداي بولىپ جۇرگەنىنە سول ءبىر اقساقالدىڭ بەرگەن باتاسىنىڭ دا وڭ اسەرى بولعانىنا سەنىمدىمىن.
قازاق باتاسى قوعامنىڭ دۇرىس دامۋىنا، سول قوعام مۇشەلەرىنىڭ دۇرىس جۇرۋىنە اسەرى وتە زور. باتالاردى ۇلكەن كىسىلەر شىعارادى. باتا بەرۋشى ۇلكەندەردىڭ باتالارىندا ءوز زامانىنىڭ ءومىر تىنىسى كورىنىس تاۋىپ وتىرعان. بۇل ءۇردىس بۇگىندە دە ءوز جالعاستىعىن تابۋدا. وسىدان ءبىراز ۋاقىت بۇرىن ءبىر جيىندا بەلگىلى اقىن ورازاقىن اسقار قاريانىڭ باتاسىن ەستىدىم:
ەلباسىمىز الىستى كورسىن،
ەل-جۇرتىمىز تابىستى بولسىن.
قىزدارىمىز سۇلۋ،
ۇلدارىمىز نامىستى بولسىن!
كورشىلەرىمىز تىنىش بولسىن،
تاڭداعانىمىز جۇمىس بولسىن.
مالىمىز تولدەپ، ەگىنىمىز كوكتەپ،
داستارحانىمىزعا ىرىس تولسىن!
نارىق قالتانى قاقپايتىن بولسىن،
تەڭگەمىز تەڭدىك ساقتايتىن بولسىن.
قازاقستاننىڭ بارلىق ازاماتتارى
قازاقشا سويلەپ، العا اتتايتىن بولسىن!
سوعىستىڭ بەتى بولسىنشى ءارى،
رەنجىمەسىن ومىرىنە كارى.
باۋىر ەتىمىز بالالار تۇگىل،
ساتىلماسىن قۇس بالاپاندارى!
مادەنيەتىمىز ءماندى بولسىن،
تۇرمىسىز ءساندى بولسىن.
ءبارىن ايت تا، ءبىرىن ايت،
دەربەستىگىمىز ماڭگى بولسىن!
قازاق حالقى ءوز ادەت-عۇرىپتارىن سيلايتىن حالىق. جاس ۇرپاقتى تاربيەلەۋدە ۇلكەن ماڭىزدى ورىن الاتىن باتالار ۇرپاقتان ۇرپاققا جالعاسا بەرمەك.
بەردالى وسپان،
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
