Qazaq dästürge bai halyq. Sonyŋ bırı «Bata beru». Bata - basy tılek. Bata beru islam kelmei tūryp qalyptasqan salt.
Jalpy qazaqtyŋ tūrmys-saltynyŋ qai jaǧy bolmasyn batasyz bolmaidy. Qazaqtar batadan tek jaqsylyq kütedı.Batany ädette ülken kısıler beredı. Er adamdar men qatar äiel adamdar da bata beredı. Bata näreste düniege kelgende, oǧan esım taŋdalǧanda, bala täi-täi jürıp tūsauyn keskende, balany aşamai erge otyrǧyzǧanda, bala mektepke barǧanda, jastar otau qūrǧanda, qūdalyqta, kelın tüsken kezde betaşarda, qonaǧasy kezınde, egın jinalyp bıtkende, toi-tomalaqtarda, halyq merekelerınde, sarbazdar jauǧa qarsy şaiqasqa şyǧar aldynda berıledı. Aqyn, şeberler ūstazynan bata alady, batyrlar da ülken äulie kısılerden, bilerden bata alady. Bata beru jaǧdailary da türlerı de öte köp. Batalardyŋ kölemı men mazmūny da türlı-türlı bolyp keledı.
Bata qalai berıledı? Bata beretın kısı ekı alaqanyn aldyna keude tūsynda jaiyp ūstap tūryp bata beredı. Basqalarda osylaişa qolyn jaiyp tūrady. Bata berlıp bolǧan soŋ köpşılık betın sipaidy. Bata türegep tūryp ta otyryp ta berıledı. Bata kün-tün demei jaǧdaiǧa bailanysty qai mezgıl bolsa da berıletın bolǧan. Mysaly şaiqasqa bara jatqan batyr Raiymbek Hankeldıūlyna anasy batany tünde bergen.
Qazaq tarihy batalar tarihy dese de bolady. Sebebı tarihi tūlǧalarǧa berılgen batalar mätını köptep saqtalǧan. «Abai» ensiklopediiasynda mynadai mälımet keltırılgen: «Jänıbek Qoşqarūly (1693-1752). Halyq arasynda Şaqşaq Jänıbek atanǧan – Şaqşaq üşınşı atasy. 126 jastaǧy Qarakerei Sary abyzdan, 90 jastaǧy Toiǧan qariiadan bata alǧan. 17 jasta jasynda jekpe-jekte qalmaqtyŋ bas batyryn öltıredı».
Ataqty Aŋyraqai şaiqasynda erlıgımen aty şyqqan Qoigeldı batyrǧa Töle bi bylai dep bata bergen eken:
Ataly ūldyŋ sözı baian-dy,
Atasyz ūldyŋ sözı şaian-dy.
Ataly ūl Qoigeldım,
El üşın neden aiandy?!
Jelkesın üzdı sūm jaudyŋ,
Degende qater taiandy.
Olja äpergen erıŋe
Saialat elım saiaŋdy!
Qoigeldım, jai qolyŋdy,
Alla oŋǧarsyn jolyŋdy!…
Ata jolyn quǧan ūl
Alaşqa ämse pana bol!
Ūldaryna aǧa bol!
Qyzdaryna pana bol!
Qoigeldım ämse qyran bol,
El-jūrtyŋa ūran bol!
Halyq jadynda saqtalǧan batalardy türlı ädebiet közderınen jinap qūrastyryp kıtap şyǧarǧan K.J.Orazalinnyŋ jinaǧynda basqa da batalar keltırılgen. Solardyŋ bırı joŋǧarlarǧa qarsy joryqqa attanbaq bolǧan Raiymbekke anasynyŋ bergen batasy:
Qolyŋdy jai qūlynym,
Järdem bolsyn qūdaiym.
Medet tılep pırlerden,
Jaratqanǧa jylaiyn.
Ǧaiyp eren, qyryq şılten,
Adassa jolǧa salyp jür,
Syrtyŋnan qorǧap baǧyp jür…
Jauǧa attanyp barasyŋ,
Anaŋnyŋ qūrttyŋ şarasyn.
Qalmaqtan kektı aldyryp,
Jazǧaisyŋ köŋıl jarasyn.
Seskenbei jür şyraǧym,
Ataŋa jetıp barasyŋ.
Jaratqan ie qoldasyn,
Jolbarys bolsyn joldasyŋ!
Qazaq basqa halyq ökılderıne de, tıptı qaraqşylarǧa da bata beretın bolǧan. Mysaly Domalaq Ana äulie atanǧan Nūrila Maqtymaǧzamqyzy öz auylyna kele jatqan qaraqşylardy körıp kempırdıŋ kiımın kiıp otyra qalady. Jön sūraǧan qaraqşylarǧa jylqyǧa da jylqyşylarǧa da timeuın eskertedı. Bıraq olar Domalaq Ananyŋ aitqanyn tyŋdamai jylqyny quyp ketedı de tasyp jatqan Boraldai özenınıŋ taiazdau jerınen ötpek bolǧanda suǧa ketıp qala jazdap äreŋ degende jaǧaǧa şyǧady. Sodan soŋ Domalaq ananyŋ tegın adam emestıgın sezıp qaityp baryp keşırım sūraidy. Sonda Domalaq ana:
– Endeşe qoldaryŋdy jaiyŋdar!
Qūdai oŋdasyn, aruaq qoldasyn!
Adal jürıp, adal tūryŋdar
Aldaryŋnan jarylqasyn! –
dep bata berıptı.
Qazaqtyŋ belgılı jazuşySäbit Mūqanūly «Ömır mektebı» atty ömırbaiandyq şyǧarmasynda halyqqa keŋ tanymal «Gäkku» änın şyǧarǧan änşı-kompozitor Ükılı Ybyraiǧa qatysty mynadai qyzyqty derek keltırgen:
«Būryn atyn da estitın, öleŋderı men änderın de estitın Taijan, ataqty Ybyrai aqyn Sandybaiūlynyŋ tuǧan jienı bop şyqty. Onyŋ – şeşesı Bopyş Ybyraidyŋ bır äke, bır şeşeden tuǧan apasy eken. Taijannyŋ tür-tūlǧasy da, bet beinesı de aumaǧan – Ybyrai… Ybyrai jeŋıltek, oinarqy, qaljyŋbas ne aitsa da öleŋdetıp ūiqastyra söileitın sauyqqoi, külegeş. Taijannyŋ da mınez-qūlqy sondai…
Taijan kışkene künınen saiqy-mazaq, jyndylau bop ösken, ärkımdı öleŋmen syqaqtap maza bermeitın bolady. On bes, on alty jasqa jetken şamada ol tıptı qūtyrynyp, maŋaidaǧy eldıŋ mazasyn alady. Jūrt ony «jyndandy» dep bailap tastaidy. Bıraz uaqyt jatqanda üiıne sözı tyŋdauly äldekım kep tüsedı de:
– Būnykı jyn bolmau kerek, naǧaşysy Ybyrai aqynnyŋ aruaǧy
qonǧan boluy kerek. Ybyraidan bata alsa, jyny jazylady, būny soǧan jıberu kerek, – deidı.
Mezgıl qys bastalǧan şaq eken… Ybyraidyŋ mekenı «Jaman jalǧyztau» osy joldyŋ üstınde bolady. Äkesı Taijannyŋ «barmaimyn» dep baibalam saluyna qaramastan, kiızge böleidı de, kıreşıge qosyp Ybyraiǧa jıberedı.
Ybyraidan «bata alǧannan» keiın Taijannyŋ «jyny» jazylyp aqyn bolady. Aldaǧy jyldyŋ jazynda Ybyrai ony üiırıne qospaq bop köşken elmen alyp jüredı. Naǧaşysy atalǧan Qarauyl ruynan da, tuǧan naǧaşysy Ybyraidan da zor syi-qūrmet körgen Taijan, rahmet retınde:
– Halqym süiıp atymdy qoiǧan Taijan,
Egız tuǧan anadan Arǧyn, Naiman.
Osy aradan böten eş jūmysym joq,
Bata alǧaly kelıp em Ybyraidan.
Bırıŋ emes, bärıŋ de naǧaşymsyŋ,
Sazdai jerge örbıgen aǧaşymsyŋ.
Osy joly Taijandy syilap jıber,
Būdan bylai Taijannyŋ baǧy aşylsyn.
Halqym süiıp atymdy qoiǧan Taijan,
Egız tuǧan anadan Arǧyn, Naiman.
On ekı ata – Qarauyl, – segız ata – Däuıt,
Jienge ūmytpaityn tidı paidaŋ.
dep alǧys aitady».
Halyqtyq merekelerde berıletın batalar da bar. Mysaly «Nauryz» merekesınde bata bylaişa berıledı:
Nietterıŋ aq bolsyn,
Nauryzdyŋ aqşa qaryndai.
Bastaryŋa baq qonsyn,
Şaştaryŋnyŋ barlyq talyndai!
Sanasy asyl adamnyŋ,
Köŋılde kırı qalmasyn.
Qūty qaşyp jamannyŋ,
Jaqsy tapsyn jalǧasyn!
Tynyş bolsyn dalamyz,
Tügel bolsyn nuymyz.
Taza bolsyn auamyz,
Tūnyq bolsyn suymyz.
Qaiǧy-uaiym joq bolsyn,
Oralmasyn kez ögei.
Yrysymyz köp bolsyn
Bügıngı nauryz köjedei.
Ülkender Nauryz merekesı kezınde Nauryz köje pısırgen kelınşekterge rizaşylyq batasyn beretın bolǧan:
Köje ıstegen kelınder,
Köpke jaqyn elşı bol,
Boztorǧaidai tölşıl bol,
Or qoiandai közdı bol,
Adam tappas sözdı bol!
Qazaq jaŋa aiǧa da bata bergen:
Ötken ai özımen ketsın,
Tuǧan ai jarylqasyn,
Aiaz älın bılıp,
Künekei kün jarlyqasyn!
Ūly suretşı Äbılhan Qasteiūlynyŋ şaŋyraǧynda qonaqta bolyp jūbaiy Saqyş apanyŋ qolynan şai ışkenım bar. Taŋǧy şäiden soŋ apamyz bylai dep bata jasady:
Qūdai joldy oŋdasyn,
Eş jamandyq bolmasyn.
Densaulyǧymyz zor bolsyn,
Dastarhanymyz mol bolsyn!
Keibırde jasy kışı syily adamdar ülkenderge bata aitatyn bolǧan.
Aqyn Fariza Oŋǧarsynqyzy qariialarǧa bylai dep bata bergenı belgılı:
Tünderıŋ tynyş bolsyn,
Üilerıŋe yrys tolsyn.
Kelınderıŋ estı bolsyn,
Ūldaryŋ sestı bolsyn.
Balalaryŋ quanyş äkelsın,
Nemereler jūbanyş äkelsın.
Oryndaryŋ tör bolsyn,
Dastarqandaryŋ mol bolsyn.
Qatarlaryŋ köp bolsyn,
Uaiym qaiǧylaryŋ joq bolsyn.
Jastardyŋ qazasyn körmeŋder,
Zūlymdardyŋ jazasyn körmeŋder!
Elıŋde bırlık bolsyn,
Jarasty tırlık bolsyn!
Bata ärqaşan adamnyŋ janynan tabylady. Ülken adamdar köŋılı tüsse beitanys kısılerge de bata beredı. Bırde avtobus aialdamasynda jalǧyz otyrǧan bır aqsaqalmen amandastym. Qasymda kışkentai ūlym bar edı. Älgı qariia maǧan qarap:
– Men Türkıstan qalasynda tūramyn, qazır zeinetkermın. Balaŋa bata bereiın, – dedı.
Ūlymdy aldyma alyp qariianyŋ qasyna otyryp alaqanymdy jaidym. Ol kısı ūlyma köptegen jaqsy tılekter aityp batasyn berdı. Üige kelgen soŋ kündelıgıme bolǧan jaǧdaidy jazyp qoidym. Qazır ūlym jiyrma törtte, öz ornyn tauyp qoǧamǧa paidasyn keltırıp jür. Onyŋ osyndai bolyp jürgenıne sol bır aqsaqaldyŋ bergen batasynyŋ da oŋ äserı bolǧanyna senımdımın.
Qazaq batasy qoǧamnyŋ dūrys damuyna, sol qoǧam müşelerınıŋ dūrys jüruıne äserı öte zor. Batalardy ülken kısıler şyǧarady. Bata beruşı ülkenderdıŋ batalarynda öz zamanynyŋ ömır tynysy körınıs tauyp otyrǧan. Būl ürdıs bügınde de öz jalǧastyǧyn tabuda. Osydan bıraz uaqyt būryn bır jiynda belgılı aqyn Orazaqyn Asqar qariianyŋ batasyn estıdım:
Elbasymyz alysty körsın,
El-jūrtymyz tabysty bolsyn.
Qyzdarymyz sūlu,
Ūldarymyz namysty bolsyn!
Körşılerımız tynyş bolsyn,
Taŋdaǧanymyz jūmys bolsyn.
Malymyz töldep, egınımız köktep,
Dastarhanymyzǧa yrys tolsyn!
Naryq qaltany qaqpaityn bolsyn,
Teŋgemız teŋdık saqtaityn bolsyn.
Qazaqstannyŋ barlyq azamattary
Qazaqşa söilep, alǧa attaityn bolsyn!
Soǧystyŋ betı bolsynşy ärı,
Renjımesın ömırıne kärı.
Bauyr etımız balalar tügıl,
Satylmasyn qūs balapandary!
Mädenietımız mändı bolsyn,
Tūrmysyz sändı bolsyn.
Bärın ait ta, bırın ait,
Derbestıgımız mäŋgı bolsyn!
Qazaq halqy öz ädet-ǧūryptaryn silaityn halyq. Jas ūrpaqty tärbieleude ülken maŋyzdy oryn alatyn batalar ūrpaqtan ūrpaqqa jalǧasa bermek.
Berdaly OSPAN,
"ADYRNA" ūlttyq portaly
