ستۋدەنتتىك شاقتا كىتاپ، گازەت، جۋرنال دەگەندى كوپ وقيتىن ەدىك. الەۋمەتتىك جەلىدەن «اگەنت» پەن «ۆكدا» عانا وتىراتىن ءسات قوي. كەيىن عوي، فەيسبۋك، تەلەگرام، ينستاگرام، تيك-توكقا قوسىلعانىمىز. بۇلاردىڭ كوبى كەيىن شىقتى.
«داتتا» بەس كۇن بۇرىن شىققان ماقالانى وسىندا كوپشىلىك جازىپ، تالقىلاپ جاتىر. ءوزىم بۇگىن عانا وقىدىم. ەلەكتروندى نۇسقاسىن، سىلتەمە مىنە: https://datnews.info/ («پارلامەنت پارمەنى» دەگەن بولىمىنەن تاباسىز). دەگەنمەن قاعاز نۇسقانىڭ كايفى بولەك قوي. وزىنە ءتان ءبىر راحاتى بار. ەلەكتروندى جازبادان ءبىر «جانسىزدىق» سەزىلەتىندەي. كىتاپ تا، جۋرنال دا، گازەت تە سونداي. وزىمە سولاي كورىنەدى. جارايدى، ول باسقا اڭگىمە.
سونىمەن الگى ەل تالقىلاپ، فب جۇرتى ايتىپ جۇرگەن دەپۋتات باپيدىڭ ماقالاسىن وقىپ شىقتىم. ول ءوزىنىڭ ماقالاسىندا ساياسي وزگەرىستەر، ەكونوميكالىق رەفورمالار جايلى ايتىپتى. سايلاۋ جۇيەسىندەگى وزگەرىستەر، پەتيتسيانىڭ رەسمي بەكىتىلۋى، اكتيۆتەر ماسەلەسى، «ەسكى» جانە «جاڭا» قازاقستان دەگەن ۇعىمعا قاتىستى كوزقاراسى جانە باسقانى جازىپتى.
ەكونوميكانى ءارتاراپتاندىرۋ جايلى جازعان. سانداردى كەلتىرەدى. ستاتيستيكا جايلى ايتادى. ماقالادا بىلاي دەيدى: «مىسالى، 2018–2024 جىلدار ارالىعىندا ءجىو 1,6 ەسە ءوسىپ، 135 ترلن تەڭگەگە جەتكەن. ونىڭ ىشىندە مۇناي-گاز سەكتورىنىڭ ۇلەسى 2018 جىلى 21,1% بولسا، 2023 جىلى 16,9%-عا ازايدى. ونىڭ ۇستىنە بۇل ءۇردىس توقتاۋسىز ءجۇرىپ جاتىر». ياعني، مۇناي-گاز سەكتورىنىڭ ۇلەسى ازايىپ كەلە جاتقانىن مەڭزەگەنى عوي.
ەكونوميكانى ءارتاراپتاندىرۋ ءجۇرىپ جاتىر ما؟ اقىرىن بولسا دا ىسكە اسىپ جاتىر دەۋگە بولادى. مۇنايعا تاۋەلدى ەلمىز عوي. بيۋدجەتتىڭ باسىم بولىگى سول مۇنايدان قالىپتاسادى. ەڭ الدىمەن مۇنايدى تاسىمالداۋ ءارتاراپتانا باستادى دەپ ويلايمىن. و باستا باسىم بولىگى رەسەي ارقىلى وتەتىن. كتك قۇبىرىمەن. 2022-دە كتك 4 مارتە جۇمىسىن ۋاقىتشا توقتاتتى. ودان كەيىن سوعىس بارىسىندا بىرنەشە مارتە كتك-عا قاراستى ستانتسيالاردا جارىلىستار بولدى. ەندى مۇناي تاسىمالداۋدا باسقا باعىتتارعا دا كوڭىل ءبولۋ كەرەك بولدى. سەبەبى رەسەي باعىتى باستى باعىت بولسا دا، قاۋىپ-قاتەرى كوپ باعىت. رەسەيدىڭ قىسىم رىچاگىنا دا اينالىپ بارادى. ءسويتىپ، ازەربايجان ارقىلى تاسىمالداۋ كۇشەيدى. قازىر بۇل باعىت ارقىلى تاسىمالداۋدى ارتتىرۋ ءۇشىن بىرنەشە تانكەر ساتىپ الىندى. باكۋ-تبيليسي-جەيحان باعىتى بار. بۇل كتك-نى تولىق الماستىرا المايدى، الەۋەتى جەتپەيدى. بىراق بۇل از بولسا دا «قاۋىپسىزدىك جاستىعىن» قالىپتاستىرا الادى. بۇل ەكونوميكانى ءارتاراپتاندىرۋ ەمەس، بۇل مۇناي تاسۋ باعىتىن ءارتاراپتاندىرۋ باستاماسى. بۇل كەرەك پە؟ ارينە كەرەك.
ەندى ەكونوميكانىڭ ءوزىن ءارتاراپتاندىرۋ دەگەن ماسەلە بار. بۇل باعىتتا وزگەرىستەر بار. اسا كوپ دەي المايمىن، بىراق وزگەرىس بار. سونىڭ ءبىرى ول لوگيستيكالىق توراپتاردى دامىتۋ بولسا كەرەك. پورتتاردىڭ قابىلداۋ جانە جونەلتۋ مۇمكىندىگىن ارتتىرۋ جانە ترانسكاسپي باعىتىنا كوبىرەك كوڭىل ءبولۋ ىسكە اسۋدا. بۇل تەك قازاقستاننىڭ عانا مۇددەسى ەمەس، بۇل قىتاي، ازەربايجان، گرۋزيا، ەو-نىڭ مۇددەسى. تاۋار تاسىمالداۋ ءبىزدىڭ اۋماق ارقىلى وتەدى. كەدەندىك راسىمدەۋ، اناۋ-مىناۋ دەگەننەن قارجى تۇسەدى. قويمالاردا جۇك ساقتاۋعا دا قارجى تولەيدى دەگەندەي. بۇل ەكونوميكانى ءارتاراپتاندىرۋدىڭ ءبىر باعىتى رەتىندە جاقسى جوبا دەپ ويلايمىن.
تاعى ءبىر ماسەلە اۋىل شارۋاشىلىعى. قازىر ونىڭ ۇلەسى ءجىو-دە 5 پايىزدى قۇرايدى. بۇل البەتتە از. بىراق بۇل سالاعا ينۆەستيتسيا قۇيۋ ارتقان. اسىرەسە قوي شارۋاشىلىعىنا (اراب ەلدەرى – حالال ەت كەرەك), استىق وندىرىسىنە. ساراپشىلار ەكونوميكانى ءارتاراپتاندىرۋدىڭ نەگىزگى باعىتى جانە اۆانگاردى وسى اۋىل شارۋاشىلىعى بولۋى ءتيىس دەيدى.
جالپى ءتۇبى مۇنايدىڭ ەكونوميكاداعى ۇلەسى ازايادى. نە ەنەرگياعا بالاما تابىلادى، نە مۇناي سارقىلا باستايدى، نە باعاسى تىم ءتيىمسىز بولىپ قالادى دەگەندەي. بالكىم ول ءبىر 10 جىلدان كەيىن، بالكىم ءبىر 30 جىلدان كەيىن سولاي بولاتىن شىعار. مۇناي باعاسى گەوساياساتقا تىم تاۋەلدى تاۋار ءتۇرى سانالادى. ءبىر اي بۇرىن مۇناي باعاسى 130-150 دوللار بولۋى مۇمكىن ەدى، بىراق يران ورمۋزدى جاپپادى. «ەندى كەرىسىنشە مۇناي 2 ەسە ارزانداپ كەتۋى مۇمكىن، سەبەبى يران-اقش كەلىسىمى ىسكە اسۋى عاجاپ ەمەس» دەيدى ساراپشىلار. سوندىقتان دا ەكونوميكانى ءارتاراپتاندىرۋ قاجەت. ونىڭ اقىرىنداپ ىسكە اسىپ جاتقانىن ەرمۇرات اعا ءوزىنىڭ ماقالاسىندا جازىپتى. وقىپ كورىڭىز. كەلىسۋ، كەلىسپەۋ ءار ادامنىڭ ءوز ەركىندە عوي.
اسحات قاسەنعالي
ۇقساس جاڭالىقتار
