قازاق حالقىنىڭ بىرەگەي ۇلت ەكەنىن تانىتاتىن ەجەلدەن كەلە جاتقان تاربيەلىك ءمانى زور ادەت-عۇرىپتارىنىڭ ءبىرى — «سالەم سالۋ».
بۇكىل تىرشىلىكتىڭ وزەگى ادامنىڭ ءبىرىن-ءبىرى سىيلاۋدا ەكەنىنە ەشكىم دە داۋ ايتپايدى. بابالارىمىز ءومىردىڭ قىم-قيعاش قالتارىستارى وتە كوپ ەكەنىن بىلگەندىكتەن، قوعامنىڭ ءار مۇشەسىنىڭ ورنىن ناقتى بەلگىلەپ بەرگەن. اتا مەن ەنەنىڭ ورنى، قايىن اعا مەن قايىن بيكەنىڭ، قايىن ءىنى مەن مەن قايىن ءسىڭلىنىڭ، جەڭگەلەردىڭ، ابىسىنداردىڭ باسقا دا تۋعان-تۋىسقانداردىڭ ورنى قازاقتىڭ جازىلماعان ءجۇرىس-تۇرىس زاڭىندا انىق بەلگىلەنگەن. ادەت-عۇرىپتار وزىندىك ءبىر ەرەجە تارىزدەس. كەلىندەر ۇلكەندەرمەن سالەم سالۋ ارقىلى امانداسادى. قولىن تومەن سالىپ ەكى قولىن قيىستىرىپ، تىزەسىن ءسال بۇگە ءيىلىپ سالەم جاسايدى. كەلىننىڭ سالەم بەرۋى، ەڭ الدىمەن، الدىڭداعى ادامدى قۇرمەتتەيتىنىن بىلدىرەدى. سول ارقىلى سالەم بەرگەن ادامىنا جاقسى كوڭىل-كۇي سىيلايدى. سوندىقتان ريزا بولعان ادام سالەمدى قابىل الىپ «باقىتتى بول»، «ءۇبىرلى-ءشۇبىرلى بول» دەگەن سەكىلدى تاعى باسقا تىلەك ايتۋى ابزال. باسقا كىسىلەر، قايىندارى، ابىسىن-اجىندارى وزدەرىنشە جاۋاپ بەرەتىن بولعان.
سالەم سالۋ، ەڭ الدىمەن، ۇلكەندەردى سىيلاۋ ءۇشىن پايدا بولعان عۇرىپ. كەلىندەرگە سالەم سالدىرۋ قوعام مۇشەلەرىنە وزدەرىنىڭ قوعامداعى الاتىن ورنىن ەسىنەن شىعارماسىن دەگەن ەسەپپەن جاسالىنعان.
سالەمدى تەك ايەل بالاسى عانا جاسايدى. ايەلدەردىڭ ءبارى دە بىرەۋدىڭ ماپەلەپ وسىرگەن قىزى. قازاق بولمىسىندا قىز بالانى ەرەكشە كورگەن. ەركەلەتۋدەي ەركەلەتە ءجۇرىپ، جالعىز بولسا ۇل بالاشا كيىندىرىپ ەركەكشورا ەتىپ وسىرسە دە ۋاقىتى كەلگەندە وعان بولاشاقتا باسقا ەلگە كەلىن بولىپ باراتىنىن، انا بولاتىنىن كوبىنەسە كوڭىلىن قالدىرماي ىممەن ءبىلدىرىپ، كەرەك كەزىندە اۋىزبا-اۋىز اڭگىمە ۇستىندە دە ءتۇسىندىرىپ وتىرعان.
«قىز جات جۇرتتىق»، «قىز قوناق» ەكەنىن استە ەستەن شىعارمايتىن بولعان. ەگەر بىرەۋ قىز بالانى بايقاماي، رەنجىتەر بولسا، ول ادامدى «نەمەنە، قىزدىڭ قوناق، جات جۇرتتىق ەكەنىن ۇمىتتىڭ با» دەپ تىيىپ تاستايتىن.
«كەلىن» دەگەن ءسوزدىڭ ءتۇبىرى «كەل». «كەلىن» دەگەن ءسوز «كەلگەن» دەگەن سوزدەن پايدا بولعان. ۇل بالاسىنا ومىرلىك جولداس بولۋعا كەلگەن جاس قىز بالاسىن اتا-اناسى قويعان ەسىمىمەن اتاماي «كەلىن» دەپ قوعام مۇشەلەرىنە شەكتەن شىقپاڭدار، كوڭىلىن قالدىرماڭدار، اۋلەتتىڭ جاڭا مۇشەسى رەتىندە كەلگەن بۇل قىزبالا وزدەرىڭ سياقتى ءبىر جۇرتتىڭ ماپەلەپ وسىرگەن پەرزەنتى ەكەنىن ۇمىتپاڭدار، دەگەن ويمەن پايدا بولعان ۇعىم.
سالەم سالۋدى العاش رەت كەلىن بولىپ تۇسكەندە بەتاشاردا جاسايدى. ەكى كەلىنشەك جاڭا تۇسكەن كەلىندى بىلەگىنەن ۇستاپ بەت اشاتىن اقىننىڭ ولەڭىنە سايكەس سالەم سالدىرىپ تۇرادى. ەڭ الدىمەن كەلىن تۇسكەن جەردىڭ اتا-بابالارىنا، سودان سوڭ اۋلەتتىڭ اقساقالدارىنا، جاسى ۇلكەن انالارىنا، كۇيەۋ جىگىتتىڭ اتا-اناسىنا، تۋعان-تۋىستارىنا ت.ب. سالەم سالىنادى. بەتاشار دان كەيىن جاس كەلىنشەك كۇندەلىكتى تۇردە سالەم جاسايدى.
كەلىنشەك تەك توركىنىنە بارعان كەزدە عانا سالەم سالمايدى. باۋىرجان مومىشۇلىنىڭ «ۇشقان ۇيا» اتتى ومىرباياندىق كىتابىندا اپكەسىنىڭ اۋىلعا قوناق بولىپ كەلگەنىن جاقسى سۋرەتتەيدى. بالا باۋىرجاننىڭ جەزدەسى ايەلىنە ازىلمەن ءبىر ەسكەرتۋ جاسايدى. سوندا باۋىرجاننىڭ اپكەسى كۇيەۋىنە:
مەن سەنىڭ ۇيىڭدە ايەلىڭمىن. ال ءوز ۇيىمدە قىزبىن، دەپ ادەمى ازىلمەن جاۋاپ قايتارىپ، بۇكىل تۋىستارىن كۇلكىگە قارق ەتەدى.
ايەلدەردىڭ ايەلدەرگە دە سالەم جاسايتىن كەزدەرى بولادى. مىسالى جاسى جانە جولى ۇلكەن اجەلەر، بايبىشەلەر وزىنەن جاسى كىشى ابىسىندارىنا، كەلىندەرىنە تاماقتىڭ ءدامدىسىن ۇسىنعاندا ايەلدەر ورنىنان تۇرىپ سالەم جاسايدى.
قازاقتىڭ قاي جىرىن، ادەبي شىعارمالارىن قاراساق تا سالەم سالۋ عۇرپىن اينالىپ وتپەيدى. جالپى، «سالەم سالۋ» عۇرپى كەلىننىڭ اۋلەتتى جاقىنداستىراتىن قۇرالى دەسە دە بولادى.
قازاقتىڭ كەلىندەرى بارعان جەرىنىڭ اتا بابالارىن دا اتى اتالعاندا سىيلاپ سالەم سالاتىن بولعان. مىسالى، مۇساتاي بەكبولاتۇلى اقىنجاننىڭ اتاقتى جازۋشى مۇحتار اۋەزۇلى تۋرالى «شىڭعىس توپىراعىندا» اتتى ەستەلىگىندە مىناداي ءبىر وقيعا سۋرەتتەلگەن: «شىڭعىس بوكتەرىنە مۇحتار ەسىمىمەن ىلەسە كەلگەن جاڭالىقتىڭ ءبىرى –«ەڭلىك-كەبەك» پەساسىنىڭ قويىلۋى بولدى. 1917 جىلى قويىلعان بۇل سپەكتاكل اۋىل-اۋىلعا مۇلدە اڭىز بوپ تاراپ كەتتى.
مۇحتار ەكى ءۇيدى تۇپتەستىرىپ تىكتىرىپ، ساحنا قۇرىپ، ەشكىنىڭ قىلىنان ساقال جاپسىرىپ قابەكەمدى كورسەتىپتى، قولىنا قوبىز بەرىپ، كۇي تارتتىرىپ ابىزدى جاساپتى. قابەكەم بولىپ مۇحتاردىڭ اعاسى ىسمايىل ويناپتى. اۋىلدىڭ كەلىندەرى ساحنادان اتاسىن (قابەكەم-كەڭگىرباي) كورگەندە، ءوزى ەكەن دەپ تاڭىرقاپ، ورنىنان تۇرىپ سالەم ەتىپتى». قازاق تابيعاتىن تۇسىنبەيتىندەر بۇنى ءبىرتۇرلى قىزىق كورۋى مۇمكىن. بىراق ەستەلىكتە ايتىلعانداي، قانشاما ۋاقىت بۇرىن دۇنيەدەن وتكەن كەڭگىرباي بيگە كەلىندەردىڭ سالەم سالعانى، وسى عۇرىپتىڭ قازاق تۇرمىسىندا وتە ەرتەدەن ورىن العانىن راستايدى.
جانە دە بۇنداي وقيعالار قايتالانىپ وتىرعانى بەلگىلى. مىسالى، سۋرەتشى ءابىلحان قاستەيۇلى فوتوسۋرەتى ساقتالماعان امانكەلدى يمانۇلىنىڭ بەينەسىن سالۋ ءۇشىن باتىردىڭ تۋعان جەرىنە بارعان. سول ساپارى كەزىندە باتىردىڭ كوزىن كورگەن قارۋلاستارى جانە تۋىستارىمەن سۇحباتتاسۋ ناتيجەسىندە امانكەلدى يمانۇلىنىڭ سۋرەتىن سالادى. ءبىراز ۋاقىتتان سوڭ قازاقستان باسشىلىعى سۋرەتشىگە تورعاي وڭىرىنە تاعى ءبىر رەت بارۋىنا ءوتىنىش بىلدىرەدى.
باتىردىڭ سۋرەتتەرى ىلىنگەن بولمەگە امانكەلدىنى كورگەن ادامداردى قاي سۋرەت دۇرىس ەكەنىن ايتسىن دەپ، ءبىر-بىردەن كەزەكپەن كىرگىزگەن. سوندا بولمەگە ەنگەن ايەلدەر باتىردى سۋرەتتەن تانىپ، سالەم جاساپتى.
ايەلدەردىڭ سالەم سالۋىن دوعاراتىن كەزدەرى دە بولادى. بۇنداي جاعداي «اباي جولى» رومان-ەپوپەياسىندا سۋرەتتەلگەن. جاسى كەلىپ، اۋلەتتىڭ اناسى اتانعان ايەل، ۇلكەن ءۇيدىڭ الدىنا كەلىپ، ەسىككە قاراپ تۇرىپ، تىزەسىن بۇگىپ، سوڭعى رەت سالەم جاسايدى.
«سالەم سالۋ» قازاق حالقىنىڭ ادەت-عۇرىپتارىنىڭ ەڭ ادەمىلەرىنىڭ ءبىرى.
بەردالى وسپان،
"ادىرنا"ۇلتتىق پورتالى
