Qazaq halqynyń biregeı ult ekenin tanytatyn ejelden kele jatqan tárbıelik máni zor ádet-ǵuryptarynyń biri — «Sálem salý».
Búkil tirshiliktiń ózegi adamnyń birin-biri syılaýda ekenine eshkim de daý aıtpaıdy. Babalarymyz ómirdiń qym-qıǵash qaltarystary óte kóp ekenin bilgendikten, qoǵamnyń ár múshesiniń ornyn naqty belgilep bergen. Ata men eneniń orny, qaıyn aǵa men qaıyn bıkeniń, qaıyn ini men men qaıyn sińliniń, jeńgelerdiń, abysyndardyń basqa da týǵan-týysqandardyń orny qazaqtyń jazylmaǵan júris-turys zańynda anyq belgilengen. Ádet-ǵuryptar ózindik bir ereje tárizdes. Kelinder úlkendermen sálem salý arqyly amandasady. Qolyn tómen salyp eki qolyn qıystyryp, tizesin sál búge ıilip sálem jasaıdy. Kelinniń sálem berýi, eń aldymen, aldyńdaǵy adamdy qurmetteıtinin bildiredi. Sol arqyly sálem bergen adamyna jaqsy kóńil-kúı syılaıdy. Sondyqtan rıza bolǵan adam sálemdi qabyl alyp «baqytty bol», «úbirli-shúbirli bol» degen sekildi taǵy basqa tilek aıtýy abzal. Basqa kisiler, qaıyndary, abysyn-ajyndary ózderinshe jaýap beretin bolǵan.
Sálem salý, eń aldymen, úlkenderdi syılaý úshin paıda bolǵan ǵuryp. Kelinderge sálem saldyrý qoǵam múshelerine ózderiniń qoǵamdaǵy alatyn ornyn esinen shyǵarmasyn degen eseppen jasalynǵan.
Sálemdi tek áıel balasy ǵana jasaıdy. Áıelderdiń bári de bireýdiń mápelep ósirgen qyzy. Qazaq bolmysynda qyz balany erekshe kórgen. Erkeletýdeı erkelete júrip, jalǵyz bolsa ul balasha kıindirip erkekshora etip ósirse de ýaqyty kelgende oǵan bolashaqta basqa elge kelin bolyp baratynyn, ana bolatynyn kóbinese kóńilin qaldyrmaı ymmen bildirip, kerek kezinde aýyzba-aýyz áńgime ústinde de túsindirip otyrǵan.
«Qyz jat jurttyq», «Qyz qonaq» ekenin áste esten shyǵarmaıtyn bolǵan. Eger bireý qyz balany baıqamaı, renjiter bolsa, ol adamdy «nemene, qyzdyń qonaq, jat jurttyq ekenin umyttyń ba» dep tyıyp tastaıtyn.
«Kelin» degen sózdiń túbiri «kel». «Kelin» degen sóz «kelgen» degen sózden paıda bolǵan. Ul balasyna ómirlik joldas bolýǵa kelgen jas qyz balasyn ata-anasy qoıǵan esimimen atamaı «Kelin» dep qoǵam múshelerine shekten shyqpańdar, kóńilin qaldyrmańdar, áýlettiń jańa múshesi retinde kelgen bul qyzbala ózderiń sııaqty bir jurttyń mápelep ósirgen perzenti ekenin umytpańdar, degen oımen paıda bolǵan uǵym.
Sálem salýdy alǵash ret kelin bolyp túskende betasharda jasaıdy. Eki kelinshek jańa túsken kelindi bileginen ustap bet ashatyn aqynnyń óleńine sáıkes sálem saldyryp turady. Eń aldymen kelin túsken jerdiń ata-babalaryna, sodan soń áýlettiń aqsaqaldaryna, jasy úlken analaryna, kúıeý jigittiń ata-anasyna, týǵan-týystaryna t.b. sálem salynady. Betashar dan keıin jas kelinshek kúndelikti túrde sálem jasaıdy.
Kelinshek tek tórkinine barǵan kezde ǵana sálem salmaıdy. Baýyrjan Momyshulynyń «Ushqan uıa» atty ómirbaıandyq kitabynda ápkesiniń aýylǵa qonaq bolyp kelgenin jaqsy sýretteıdi. Bala Baýyrjannyń jezdesi áıeline ázilmen bir eskertý jasaıdy. Sonda Baýyrjannyń ápkesi kúıeýine:
Men seniń úıińde áıelińmin. Al óz úıimde qyzbyn, dep ádemi ázilmen jaýap qaıtaryp, búkil týystaryn kúlkige qarq etedi.
Áıelderdiń áıelderge de sálem jasaıtyn kezderi bolady. Mysaly jasy jáne joly úlken ájeler, báıbisheler ózinen jasy kishi abysyndaryna, kelinderine tamaqtyń dámdisin usynǵanda áıelder ornynan turyp sálem jasaıdy.
Qazaqtyń qaı jyryn, ádebı shyǵarmalaryn qarasaq ta sálem salý ǵurpyn aınalyp ótpeıdi. Jalpy, «Sálem salý» ǵurpy kelinniń áýletti jaqyndastyratyn quraly dese de bolady.
Qazaqtyń kelinderi barǵan jeriniń ata babalaryn da aty atalǵanda syılap sálem salatyn bolǵan. Mysaly, Musataı Bekbolatuly Aqynjannyń ataqty jazýshy Muhtar Áýezuly týraly «Shyńǵys topyraǵynda» atty esteliginde mynadaı bir oqıǵa sýrettelgen: «Shyńǵys bókterine Muhtar esimimen ilese kelgen jańalyqtyń biri –«Eńlik-Kebek» pesasynyń qoıylýy boldy. 1917 jyly qoıylǵan bul spektakl aýyl-aýylǵa múlde ańyz bop tarap ketti.
Muhtar eki úıdi túptestirip tiktirip, sahna quryp, eshkiniń qylynan saqal japsyryp Qabekemdi kórsetipti, qolyna qobyz berip, kúı tarttyryp Abyzdy jasapty. Qabekem bolyp Muhtardyń aǵasy Ysmaıyl oınapty. Aýyldyń kelinderi sahnadan atasyn (Qabekem-Keńgirbaı) kórgende, ózi eken dep tańyrqap, ornynan turyp sálem etipti». Qazaq tabıǵatyn túsinbeıtinder buny birtúrli qyzyq kórýi múmkin. Biraq estelikte aıtylǵandaı, qanshama ýaqyt buryn dúnıeden ótken Keńgirbaı bıge kelinderdiń sálem salǵany, osy ǵuryptyń qazaq turmysynda óte erteden oryn alǵanyn rastaıdy.
Jáne de bundaı oqıǵalar qaıtalanyp otyrǵany belgili. Mysaly, sýretshi Ábilhan Qasteıuly fotosýreti saqtalmaǵan Amankeldi Imanulynyń beınesin salý úshin batyrdyń týǵan jerine barǵan. Sol sapary kezinde batyrdyń kózin kórgen qarýlastary jáne týystarymen suhbattasý nátıjesinde Amankeldi Imanulynyń sýretin salady. Biraz ýaqyttan soń Qazaqstan basshylyǵy sýretshige Torǵaı óńirine taǵy bir ret barýyna ótinish bildiredi.
Batyrdyń sýretteri ilingen bólmege Amankeldini kórgen adamdardy qaı sýret durys ekenin aıtsyn dep, bir-birden kezekpen kirgizgen. Sonda bólmege engen áıelder batyrdy sýretten tanyp, sálem jasapty.
Áıelderdiń sálem salýyn doǵaratyn kezderi de bolady. Bundaı jaǵdaı «Abaı joly» roman-epopeıasynda sýrettelgen. Jasy kelip, áýlettiń anasy atanǵan áıel, úlken úıdiń aldyna kelip, esikke qarap turyp, tizesin búgip, sońǵy ret sálem jasaıdy.
«Salem salý» qazaq halqynyń ádet-ǵuryptarynyń eń ádemileriniń biri.
Berdaly OSPAN,
"ADYRNA"ulttyq portaly
