Qazaq halqynyŋ bıregei ūlt ekenın tanytatyn ejelden kele jatqan tärbielık mänı zor ädet-ǧūryptarynyŋ bırı — «Sälem salu».
Bükıl tırşılıktıŋ özegı adamnyŋ bırın-bırı syilauda ekenıne eşkım de dau aitpaidy. Babalarymyz ömırdıŋ qym-qiǧaş qaltarystary öte köp ekenın bılgendıkten, qoǧamnyŋ är müşesınıŋ ornyn naqty belgılep bergen. Ata men enenıŋ orny, qaiyn aǧa men qaiyn bikenıŋ, qaiyn ını men men qaiyn sıŋlınıŋ, jeŋgelerdıŋ, abysyndardyŋ basqa da tuǧan-tuysqandardyŋ orny qazaqtyŋ jazylmaǧan jürıs-tūrys zaŋynda anyq belgılengen. Ädet-ǧūryptar özındık bır ereje tärızdes. Kelınder ülkendermen sälem salu arqyly amandasady. Qolyn tömen salyp ekı qolyn qiystyryp, tızesın säl büge iılıp sälem jasaidy. Kelınnıŋ sälem beruı, eŋ aldymen, aldyŋdaǧy adamdy qūrmetteitının bıldıredı. Sol arqyly sälem bergen adamyna jaqsy köŋıl-küi syilaidy. Sondyqtan riza bolǧan adam sälemdı qabyl alyp «baqytty bol», «übırlı-şübırlı bol» degen sekıldı taǧy basqa tılek aituy abzal. Basqa kısıler, qaiyndary, abysyn-ajyndary özderınşe jauap beretın bolǧan.
Sälem salu, eŋ aldymen, ülkenderdı syilau üşın paida bolǧan ǧūryp. Kelınderge sälem saldyru qoǧam müşelerıne özderınıŋ qoǧamdaǧy alatyn ornyn esınen şyǧarmasyn degen eseppen jasalynǧan.
Sälemdı tek äiel balasy ǧana jasaidy. Äielderdıŋ bärı de bıreudıŋ mäpelep ösırgen qyzy. Qazaq bolmysynda qyz balany erekşe körgen. Erkeletudei erkelete jürıp, jalǧyz bolsa ūl balaşa kiındırıp erkekşora etıp ösırse de uaqyty kelgende oǧan bolaşaqta basqa elge kelın bolyp baratynyn, ana bolatynyn köbınese köŋılın qaldyrmai ymmen bıldırıp, kerek kezınde auyzba-auyz äŋgıme üstınde de tüsındırıp otyrǧan.
«Qyz jat jūrttyq», «Qyz qonaq» ekenın äste esten şyǧarmaityn bolǧan. Eger bıreu qyz balany baiqamai, renjıter bolsa, ol adamdy «nemene, qyzdyŋ qonaq, jat jūrttyq ekenın ūmyttyŋ ba» dep tyiyp tastaityn.
«Kelın» degen sözdıŋ tübırı «kel». «Kelın» degen söz «kelgen» degen sözden paida bolǧan. Ūl balasyna ömırlık joldas boluǧa kelgen jas qyz balasyn ata-anasy qoiǧan esımımen atamai «Kelın» dep qoǧam müşelerıne şekten şyqpaŋdar, köŋılın qaldyrmaŋdar, äulettıŋ jaŋa müşesı retınde kelgen būl qyzbala özderıŋ siiaqty bır jūrttyŋ mäpelep ösırgen perzentı ekenın ūmytpaŋdar, degen oimen paida bolǧan ūǧym.
Sälem saludy alǧaş ret kelın bolyp tüskende betaşarda jasaidy. Ekı kelınşek jaŋa tüsken kelındı bılegınen ūstap bet aşatyn aqynnyŋ öleŋıne säikes sälem saldyryp tūrady. Eŋ aldymen kelın tüsken jerdıŋ ata-babalaryna, sodan soŋ äulettıŋ aqsaqaldaryna, jasy ülken analaryna, küieu jıgıttıŋ ata-anasyna, tuǧan-tuystaryna t.b. sälem salynady. Betaşar dan keiın jas kelınşek kündelıktı türde sälem jasaidy.
Kelınşek tek törkınıne barǧan kezde ǧana sälem salmaidy. Bauyrjan Momyşūlynyŋ «Ūşqan ūia» atty ömırbaiandyq kıtabynda äpkesınıŋ auylǧa qonaq bolyp kelgenın jaqsy suretteidı. Bala Bauyrjannyŋ jezdesı äielıne äzılmen bır eskertu jasaidy. Sonda Bauyrjannyŋ äpkesı küieuıne:
Men senıŋ üiıŋde äielıŋmın. Al öz üiımde qyzbyn, dep ädemı äzılmen jauap qaitaryp, bükıl tuystaryn külkıge qarq etedı.
Äielderdıŋ äielderge de sälem jasaityn kezderı bolady. Mysaly jasy jäne joly ülken äjeler, bäibışeler özınen jasy kışı abysyndaryna, kelınderıne tamaqtyŋ dämdısın ūsynǧanda äielder ornynan tūryp sälem jasaidy.
Qazaqtyŋ qai jyryn, ädebi şyǧarmalaryn qarasaq ta sälem salu ǧūrpyn ainalyp ötpeidı. Jalpy, «Sälem salu» ǧūrpy kelınnıŋ äulettı jaqyndastyratyn qūraly dese de bolady.
Qazaqtyŋ kelınderı barǧan jerınıŋ ata babalaryn da aty atalǧanda syilap sälem salatyn bolǧan. Mysaly, Mūsatai Bekbolatūly Aqynjannyŋ ataqty jazuşy Mūhtar Äuezūly turaly «Şyŋǧys topyraǧynda» atty estelıgınde mynadai bır oqiǧa surettelgen: «Şyŋǧys bökterıne Mūhtar esımımen ılese kelgen jaŋalyqtyŋ bırı –«Eŋlık-Kebek» pesasynyŋ qoiyluy boldy. 1917 jyly qoiylǧan būl spektakl auyl-auylǧa mülde aŋyz bop tarap kettı.
Mūhtar ekı üidı tüptestırıp tıktırıp, sahna qūryp, eşkınıŋ qylynan saqal japsyryp Qabekemdı körsetıptı, qolyna qobyz berıp, küi tarttyryp Abyzdy jasapty. Qabekem bolyp Mūhtardyŋ aǧasy Ysmaiyl oinapty. Auyldyŋ kelınderı sahnadan atasyn (Qabekem-Keŋgırbai) körgende, özı eken dep taŋyrqap, ornynan tūryp sälem etıptı». Qazaq tabiǧatyn tüsınbeitınder būny bırtürlı qyzyq köruı mümkın. Bıraq estelıkte aitylǧandai, qanşama uaqyt būryn dünieden ötken Keŋgırbai bige kelınderdıŋ sälem salǧany, osy ǧūryptyŋ qazaq tūrmysynda öte erteden oryn alǧanyn rastaidy.
Jäne de būndai oqiǧalar qaitalanyp otyrǧany belgılı. Mysaly, suretşı Äbılhan Qasteiūly fotosuretı saqtalmaǧan Amankeldı İmanūlynyŋ beinesın salu üşın batyrdyŋ tuǧan jerıne barǧan. Sol sapary kezınde batyrdyŋ közın körgen qarulastary jäne tuystarymen sūhbattasu nätijesınde Amankeldı İmanūlynyŋ suretın salady. Bıraz uaqyttan soŋ Qazaqstan basşylyǧy suretşıge Torǧai öŋırıne taǧy bır ret baruyna ötınış bıldıredı.
Batyrdyŋ suretterı ılıngen bölmege Amankeldını körgen adamdardy qai suret dūrys ekenın aitsyn dep, bır-bırden kezekpen kırgızgen. Sonda bölmege engen äielder batyrdy suretten tanyp, sälem jasapty.
Äielderdıŋ sälem saluyn doǧaratyn kezderı de bolady. Būndai jaǧdai «Abai joly» roman-epopeiasynda surettelgen. Jasy kelıp, äulettıŋ anasy atanǧan äiel, ülken üidıŋ aldyna kelıp, esıkke qarap tūryp, tızesın bügıp, soŋǧy ret sälem jasaidy.
«Salem salu» qazaq halqynyŋ ädet-ǧūryptarynyŋ eŋ ädemılerınıŋ bırı.
Sälemdı tek äiel balasy ǧana jasaidy. Äielderdıŋ bärı de bıreudıŋ mäpelep ösırgen qyzy. Qazaq bolmysynda qyz balany erekşe körgen. Erkeletudei erkelete jürıp, jalǧyz bolsa ūl balaşa kiındırıp erkekşora etıp ösırse de uaqyty kelgende oǧan bolaşaqta basqa elge kelın bolyp baratynyn, ana bolatynyn köbınese köŋılın qaldyrmai ymmen bıldırıp, kerek kezınde auyzba-auyz äŋgıme üstınde de tüsındırıp otyrǧan.
«Qyz jat jūrttyq», «Qyz qonaq» ekenın äste esten şyǧarmaityn bolǧan. Eger bıreu qyz balany baiqamai, renjıter bolsa, ol adamdy «nemene, qyzdyŋ qonaq, jat jūrttyq ekenın ūmyttyŋ ba» dep tyiyp tastaityn.
«Kelın» degen sözdıŋ tübırı «kel». «Kelın» degen söz «kelgen» degen sözden paida bolǧan. Ūl balasyna ömırlık joldas boluǧa kelgen jas qyz balasyn ata-anasy qoiǧan esımımen atamai «Kelın» dep qoǧam müşelerıne şekten şyqpaŋdar, köŋılın qaldyrmaŋdar, äulettıŋ jaŋa müşesı retınde kelgen būl qyzbala özderıŋ siiaqty bır jūrttyŋ mäpelep ösırgen perzentı ekenın ūmytpaŋdar, degen oimen paida bolǧan ūǧym.
Sälem saludy alǧaş ret kelın bolyp tüskende betaşarda jasaidy. Ekı kelınşek jaŋa tüsken kelındı bılegınen ūstap bet aşatyn aqynnyŋ öleŋıne säikes sälem saldyryp tūrady. Eŋ aldymen kelın tüsken jerdıŋ ata-babalaryna, sodan soŋ äulettıŋ aqsaqaldaryna, jasy ülken analaryna, küieu jıgıttıŋ ata-anasyna, tuǧan-tuystaryna t.b. sälem salynady. Betaşar dan keiın jas kelınşek kündelıktı türde sälem jasaidy.
Kelınşek tek törkınıne barǧan kezde ǧana sälem salmaidy. Bauyrjan Momyşūlynyŋ «Ūşqan ūia» atty ömırbaiandyq kıtabynda äpkesınıŋ auylǧa qonaq bolyp kelgenın jaqsy suretteidı. Bala Bauyrjannyŋ jezdesı äielıne äzılmen bır eskertu jasaidy. Sonda Bauyrjannyŋ äpkesı küieuıne:
Men senıŋ üiıŋde äielıŋmın. Al öz üiımde qyzbyn, dep ädemı äzılmen jauap qaitaryp, bükıl tuystaryn külkıge qarq etedı.
Äielderdıŋ äielderge de sälem jasaityn kezderı bolady. Mysaly jasy jäne joly ülken äjeler, bäibışeler özınen jasy kışı abysyndaryna, kelınderıne tamaqtyŋ dämdısın ūsynǧanda äielder ornynan tūryp sälem jasaidy.
Qazaqtyŋ qai jyryn, ädebi şyǧarmalaryn qarasaq ta sälem salu ǧūrpyn ainalyp ötpeidı. Jalpy, «Sälem salu» ǧūrpy kelınnıŋ äulettı jaqyndastyratyn qūraly dese de bolady.
Qazaqtyŋ kelınderı barǧan jerınıŋ ata babalaryn da aty atalǧanda syilap sälem salatyn bolǧan. Mysaly, Mūsatai Bekbolatūly Aqynjannyŋ ataqty jazuşy Mūhtar Äuezūly turaly «Şyŋǧys topyraǧynda» atty estelıgınde mynadai bır oqiǧa surettelgen: «Şyŋǧys bökterıne Mūhtar esımımen ılese kelgen jaŋalyqtyŋ bırı –«Eŋlık-Kebek» pesasynyŋ qoiyluy boldy. 1917 jyly qoiylǧan būl spektakl auyl-auylǧa mülde aŋyz bop tarap kettı.
Mūhtar ekı üidı tüptestırıp tıktırıp, sahna qūryp, eşkınıŋ qylynan saqal japsyryp Qabekemdı körsetıptı, qolyna qobyz berıp, küi tarttyryp Abyzdy jasapty. Qabekem bolyp Mūhtardyŋ aǧasy Ysmaiyl oinapty. Auyldyŋ kelınderı sahnadan atasyn (Qabekem-Keŋgırbai) körgende, özı eken dep taŋyrqap, ornynan tūryp sälem etıptı». Qazaq tabiǧatyn tüsınbeitınder būny bırtürlı qyzyq köruı mümkın. Bıraq estelıkte aitylǧandai, qanşama uaqyt būryn dünieden ötken Keŋgırbai bige kelınderdıŋ sälem salǧany, osy ǧūryptyŋ qazaq tūrmysynda öte erteden oryn alǧanyn rastaidy.
Jäne de būndai oqiǧalar qaitalanyp otyrǧany belgılı. Mysaly, suretşı Äbılhan Qasteiūly fotosuretı saqtalmaǧan Amankeldı İmanūlynyŋ beinesın salu üşın batyrdyŋ tuǧan jerıne barǧan. Sol sapary kezınde batyrdyŋ közın körgen qarulastary jäne tuystarymen sūhbattasu nätijesınde Amankeldı İmanūlynyŋ suretın salady. Bıraz uaqyttan soŋ Qazaqstan basşylyǧy suretşıge Torǧai öŋırıne taǧy bır ret baruyna ötınış bıldıredı.
Batyrdyŋ suretterı ılıngen bölmege Amankeldını körgen adamdardy qai suret dūrys ekenın aitsyn dep, bır-bırden kezekpen kırgızgen. Sonda bölmege engen äielder batyrdy suretten tanyp, sälem jasapty.
Äielderdıŋ sälem saluyn doǧaratyn kezderı de bolady. Būndai jaǧdai «Abai joly» roman-epopeiasynda surettelgen. Jasy kelıp, äulettıŋ anasy atanǧan äiel, ülken üidıŋ aldyna kelıp, esıkke qarap tūryp, tızesın bügıp, soŋǧy ret sälem jasaidy.
«Salem salu» qazaq halqynyŋ ädet-ǧūryptarynyŋ eŋ ädemılerınıŋ bırı.
Berdaly OSPAN,
"ADYRNA"ūlttyq portaly
