بۇگىنگى اڭگىمە ەگەمەن مەملەكەتىمىزدىڭ ىرگەسىنىڭ نىق بولۋىنىڭ بىردەن ءبىر كەپىلى مەملەكەتتىك ءتىل، ۇلتتىق مادەنيەتىمىزبەن بىرگە قازاق حالقىنىڭ باسقا حالىقتارمەن دوستىعى تۋرالى.
دوستىق ءسوزى قازاق تىلىندە ەسكە ەڭ الدىمەن الىناتىن ءسوزدىڭ ءبىرى ەكەنى بەلگىلى. قازاق حالقى دوستىقتى رۋحاني قۇندىلىقتار ءتىزىمىنىڭ الدىڭعىلارى دەپ بىلەتىنىانىق. سوناۋ عاسىرلار قويناۋىنا ۇڭىلسەك انتيكا ءداۋىرىنىڭ وكىلى لۋكيان ەسىمدى عالىم، بابالارىمىز ساقتار دانداميد پەن اميزوكتىڭ دوستىعى تۋرالى ايتىپ بەرگەن.
سوعىستا جاۋلارىنىڭ قولىنا تۇسكەن اميزوك داۋىستاپ دوسىن شاقىرادى. بۇنى ەستىگەن دانداميد جاۋلارىنا كەلىپ دوسىن بوساتۋدى سۇراپ، قالاعان تالاپتارىڭدى ورىنداۋعا ءازىرمىن، دەيدى. سوندا قارسى جاق وكىلدەرى، دوسىڭ ءۇشىن ەكى كوزىڭدى دە بەرەسىڭ بە، دەيدى. دانداميد سوزگە كەلمەستەن كەلىسەدى. وسىلايشا كوزدەرىنەن ايرىلسا دا جان دوسىن تۇتقىننان بوساتقان دانداميد اميزوكتىڭ قولىنان ۇستاپ ەلىنە ورالادى. ەكى دوستى تۋعان حالقى ءبىزدىڭ رۋحىمىزدى بيىككە كوتەردى، دەپ شاتتانا قارسى الىپ ولاردىڭ قۇرمەتىنە ۇلان-اسىر توي جاسايدى.
قارسى جاق ساقتاردىڭ بۇل وقيعاعا ۇلكەن ءمان بەرگەنىن بىلگەننەن كەيىن، ەرەكشە رۋحتانعان ساق ساربازدارى ەندى مايدان الاڭىنا شىقسا ولاردى جەڭۋ مۇمكىن بولمايدى، دەپ سوعىسۋدان قورقىپ سول ءتۇنى ۇدەرە كوشىپ شەگىنىپ كەتەدى.
بابالار سالعان ساڭلاق جولدان اينىماعان قازاقتار، دوستىق تۋىن جوعارى ۇستاۋدى وزدەرىنىڭ بورىشى سانايدى. جازۋشى ءازىلحان نۇرشايىقۇلى تۇگەلىمەن باۋىرجان مومىشۇلىعا ارنالعان «اقيقات پەن اڭىز» كىتابىندا باتىر اعامىزدىڭ مىنا ءبىر سوزدەرىن كەلتىرگەن: «ديۆيزيادا جەتى پولك بار ەدى. ولاردىڭ تورتەۋى وردەندى پولك. ورىنباسارىم ءوزىمىزدىڭ قازالىنىڭ بالىقشى ورىستارىنىڭ ۇرپاعى، سوۆەت وداعىنىڭ باتىرى، گۆارديا پولكوۆنيگى گەننادي فادەەۆيچ شلياپين دەگەن جىگىت. ول قازاقشا سۋداي جۇيرىك ەكەن. شلياپين كەيىن مەنى اعا، ونى اقساقال دەپ اتايتىن».
مەن وسى سوزدەردى وقىعاننان كەيىن كىتاپ سورەسىنەن 1988 جىلى ماسكەۋدە ورىس تىلىندە جارىق كورگەن «ۇلى وتان سوعىسىنىڭ باتىرلارى» كىتابىنىڭ ەكىنشى تومىن الىپ قارادىم. وندا 1912 جىلى قازالىدا تۋىپ وسكەن گەننادي فادەەۆيچ ءشلياپيننىڭ سوعىستاعى ەرلىكتەرى جايىندا وقىپ ءبىلدىم. قازاقستاندىق باتىر سوعىستان كەيىنگى جىلدارى قازالى مەن تاشكەنت قالالارىندا تۇرىپ قىزمەت ەتىپ، 1970 جىلى باقيلىق بولىپتى.
اتاقتى باتىر ءارى جازۋشى باۋىرجان مومىشۇلىنىڭ سوعىس جىلدارىنان بەرگى تاعى ءبىر دوسى، قازاقستاننىڭ حالىق جازۋشىسى دميتري سنەگين ەكەنى بەلگىلى. دميتري فەدوروۆيچ قاھارمان دوسىنا ارناپ «ارىسىم ەدى-اۋ، باۋىرجان» اتتى كىتاپ جازدى. وسى باسىلىم قازاقستان رەسپۋبليكاسى مادەنيەت، اقپارات جانە قوعامدىق كەلىسىم مينيسترلىگىنىڭ الەۋمەتتىك ماڭىزدى ادەبيەت تىزىمىنە ەنگىزىلگەن. بۇل كىتاپ حالىقتار دوستىعىن نىعايتۋدا ۇلكن ۇلەس قوسقان ەڭبەك.
دميتري فەدوروۆيچ جانى كەڭ، قازاق حالقىن وتە جاقسى كورەتىن ەدى. وسى ءبىر اشىق جۇرەكتى كىسىمەن تانىسۋدىڭ ءساتى 1980 جىلى شىمكەنت قالاسىندا ءتۇستى. كەيىن كەزدەسىپ، حات الىسىپ تۇردىق. بىردە جازۋشى ماعان ءوزىنىڭ كىتابىن سىيعا تارتتى. كىتاپقا تىلەك جازىپ جاتقاندا مەن: – دميتري فەدوروۆيچ، مەنىڭ ءبىر جاسار ۇلىم بار سوعان ءبىر تىلەك جازىپ بەرمەس پە ەكەنسىز؟ – دەدىم. سوندا ول كىسى: – مەن ۇلىڭا حات جازامىن، – دەپ ەدى. ايتقانىنداي 1994 جىلدىڭ 17 قازان كۇنى جۇبايىم ەكەۋمىز دميتري فەدوروۆيچتەن جاسى بىردەن ەندى اسقان ۇلىمىزدىڭ اتىنا جازعان حاتىن الدىق. ءبىر بەتكە جازىلعان حاتتىڭ مازمۇنى وتە باي ءارى تەرەڭ ەكەن. جازۋشى مەنىڭ ۇلىما «سەن بۇل دۇنيەگە كەزدەيسوق كەلگەن جوقسىڭ. ماقساتىڭا جەتۋ ءۇشىن باتىر بولۋىڭ كەرەك. بابالار ارۋاعى مەن ۇلكەندەردى سىيلا»، دەگەن مازمۇندا ۇلاعاتتى كەڭەستەرىن جولداپتى. مەنىڭ ۇلىم قازىر الماتى قالاسىندا ۋنيۆەرسيتەتتە وقىپ ءجۇر. قازاقستاننىڭ حالىق جازۋشىسى جازعان حات ۇيىمىزدە ساقتاۋلى تۇر. وسىلايشا دميتري فەدوروۆيچ سنەگين مەنىڭ ۇلىمدى تاربيەلەۋگە ءوز ۇلەسىن قوستى.
شىعارمالارىن موريس سيماشكو (شىن تەگى شاميس) دەگەن ەسىممەن جاريالاعان ۇلتى ەۆرەي جازۋشى، كوپ جىلدار بويى قازاقستاندا تۇردى. قالامگەردىڭ شىعارماسىنىڭ جەلىسى بويىنشا مىسىردى باسقارعان ماملۇك سۇلتانى تۋرالى تۇسىرىلگەن «سۇلتان بايبارىس» كوركەم ءفيلمى بۇگىندە كوپشىلىك سۇيسىنە كورەتىن كينوتۋىندىلاردىڭ ءبىرى.
2000 جىلدىڭ قىركۇيەك ايىندا «ۆرەميا» گازەتىندە جازۋشى موريس سيماشكونىڭ رەسەيلىك عالىم، نوبەل سىيلىعىنىڭ يەگەرى، ۇلتى ەۆرەي جورەس الفەروۆكە جازعان اشىق حاتى جاريالاندى. اكەسى ەۆرەي، اناسى نەمىس، ءوزى ءومىر بويى ورىس تىلىندە جازۋ جازعان قالامگەر، كورشى ەلدە ەۆرەي ۇلتى تۋرالى كەرەعار پىكىرلەر اشىقتان-اشىق ءبىلدىرىلىپ جاتقانى تۋرالى اشىنا جازىپ، حاتىن: «قازاقستاندىق پەن-كلۋب وكىلدەرى مەنى، ۇلتى ەۆرەي جازۋشىنى الەمدەگى ەڭ بەلگىلى نوبەل سىيلىعىنا ۇسىندى. تەگى تۇركى، مۇسىلمان مەملەكەتىندە بۇنداي كەڭدىكتىڭ بولۋى الەمنىڭ جاقسىلىق جاعىنا ويىسىپ كەلە جاتقانىنىڭ ايعاعى» دەپ قازاق ەلىنە دەگەن قۇرمەتىن ءبىلدىرىپ اياقتاعان.
شىنىندا دا قازاقستان جازۋشىلارىنىڭ اراسىندا نوبەل سىيلىعىنا ۇسىنۋعا بولاتىن قازاق ۇلتىنان شىققان جازۋشىلار بار بولسا دا كلۋبتىڭ مۇشەلەرى ەلىمىزدىڭ تاريحىندا وسى سىيلىقتى بەرۋگە تۇڭعىش رەت ۇسىنعان جازۋشىنىڭ ۇلتى ەۆرەي ەكەنى ەلىمىزدىڭ زيالىلارىنىڭ وزگە ۇلت وكىلدەرىن وزىندەي كورە بىلەتىنىنىڭ ايشىقتى كورىنىسى. بۇل دا بولسا قازاق ۇلتىنىڭ ءوز جەرىندە تۇرىپ جاتقان باسقا ۇلت وكىلدەرىن وزىندەي كورەتىن كەڭدىگىن ناقتىلايدى.
قازاقتىڭ اتاقتى اقىنى قادىر مىرزا ءالي «ءيىرىم» اتتى كىتابىندا ءبىر اركىمگە ۇلگى بولارلىق مىناداي دەرەكتى كەلتىرگەن: «1977 جىلى تامىز ايىنىڭ اياعىندا ءبىر توپ قازاق جازۋشىلارى ۋفاعا ساپار شەكتىك. بۇل ساپارداعى جالعىز قۋانىشىم – ەلىمىزدىڭ ەجەلگى دوسى سايفي قۇداشپەن تانىستىم. اكە مەن بالاداي سىرلاستىق. ەڭ باستىسى – ول ماعان ماعجان جۇماباي جونىندە كوپ اڭگىمە ايتىپ بەردى. ەستەلىك كىتابىن جازعان ەكەن، سول كىتاپقا ماعجاننىڭ ولەڭىن ەپيگراف قىلىپ الىپتى. بىزدە ول كەزدە ماعجاننىڭ اتىن دا اتاتپايتىن. ال سوناۋ باشقۇرتستاندا جاتىپ سايفي قۇداش ماعجان جۇمابايدى اقتاۋعا كىرىستى. ماسكەۋگە ورتالىق پارتيا كوميتەتىنە حات جازىپ، وسىنداي ءبىر ازاماتتىق ءوتىنىشتى ديمەكەڭنىڭ اتىنا دا جولداپتى. جالپى ماعجان جۇمابايدىڭ تۋعان ادەبيەتىمىزگە قايتا قوسىلۋىنا سايفي قۇداشتىڭ قوسقان ۇلەسى زور».
1972 جىلى مەنىڭ اكەم عالىم ءاسىلحان وسپانۇلى، سول كەزگە دەيىن رەسمي تۇردە ۇلتى باسقا دەپ تانىلىپ كەلگەن، ۇلى وتان سوعىسىنىڭ باتىرى، گەنەرال-مايور سابىر راقىموۆ قازاق پەن وزبەك حالقىنىڭ ورتاق پەرزەنتى ەكەنىن، اكەسى ومارقۇل – قازاق، اناسى ءباحارايىم – وزبەك ەكەنىن جازدى. سول كەزگى بيلىك باسىنداعىلار ۇلتتار دوستىعىنا سىزات تۇسەتىن بولدى دەپ ۇلتجاندى عالىمنىڭ بۇل ەڭبەگىن جوققا شىعارعىسى كەلىپ، بايبالام سالعان ەدى. بىراق كوپشىلىك عالىمنىڭ بۇنىسىنا ريزا بولدى. وزبەكستاننىڭ بەلگىلى زيالىلارى اراسىندا دا اكەمنىڭ قازاق جانە وزبەك حالىقتارىنىڭ دوستىعىن پاش ەتكەن ەڭبەگىنە تۇسىنىستىكپەن قاراعاندارى بولدى. مىسالى وزبەكستاننىڭ اتاقتى ءبيشىسى تامارا حانۋم «ەگەمەن قازاقستان» گازەتى بەتىندە ەكى ەل اراسىنداعى قارىم-قاتىناستىڭ جاقىندىعى تۋرالى ايتقاندا گەنەرال سابىر راقىموۆتىڭ ۇلتى قازاق، ناعاشىلارى وزبەك ەكەنىن ماقتانىشپەن ايتتى.
اكەم ءاسىلحان وسپانۇلىنىڭ وسى عىلىمي ءارى ازاماتتىق ەرلىگى تۋرالى دالەلدى دەرەكتەر مول قازاق جانە ورىس تىلدەرىندە جازعان مەنىڭ ماقالالارىمدى ينتەرنەتتەن، مىسالى ماسكەۋدە تۇراتىن قازاقتاردىڭ سايتىنان وقي الاسىزدار.
وتىراردا تۇرىپ جاتقان عالىم، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى مۇحتار ءباحادۇرۇلى قوجا ءبىر كەزدەسكەندە ماعان مىناداي اڭگىمە ايتىپ بەردى. بىردە جۇمىس بابىمەن جول جۇرگەندە مەسحەت تۇرىكتەرىمەن بىرگە ساپارلاس بولىپتى. ءجون سۇراسا كەلگەندە ولار وزدەرىنىڭ قازاقستانعا قالاي كەلگەنىن ايتىپ بەرىپتى. كەڭەس وكىمەتىنىڭ شەشىمىمەن جەر اۋدارىلعان ءبۇتىن ءبىر حالىق وكىلدەرى امالسىز جولعا شىققان. قانشاما كۇندەر مەن تۇندەردى ارتقا سالىپ، قينالا-قينالا ەستىپ-بىلمەگەن قازاق جەرىنە كەلگەندە، جەرگىلىكتى حالىق بۇلاردى ءوز باۋىرلارى كەلگەندەي قارسى الىپتى. ۇيلەرىنە كىرگىزىپ بىرگە تۇرىپتى. وزدەرى تارىعىپ وتىرسا دا بارىمەن ءبولىسىپتى. سودان ءوسىپ-ونگەن مەسحەت-تۇرىكتەرى قازاقتاردى تۋعان حالقىمىز، قازاقستاندى تۋعان ەلىمىز سانايمىز، دەپتى. اڭگىمەلەرىن ايتقاندا نەبىر قيىنشىلىقتاردى ەسكە الىپ ءبىر جىلاسا، قازاق حالقىنىڭ جاقسىلىعىن ايتىپ ريزاشىلىعىن ءبىلدىرىپ وتىرىپ تاعى دا كوزدەرىنە جاس الىپتى.
كوپ جىلدار شىمكەنت پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىندا قىزمەت ەتكەن، جۇبايى قازاق نادەجدا ۆاسيلەۆنا كۋتنياكوۆا، تاعدىر ايداپ شىمكەنتكە كەلىپ وسى وقۋ ورنىنا وقۋعا قابىلدانادى. جاقسى وقىپ، مۇعالىمدىك قىزمەت ەتىپ وسى پەداگوگيكالىق ينستيتۋتتا كوپتەگەن جىلدار بويى شاكىرتتەر تاربيەلەدى. ول كىسى ءاردايىم: مەن قازاق حالقىن جاقسى كورەمىن. بۇنىمدى ستۋدەنتتەرىمە دە كوپ رەت ايتقانمىن، ايتا بەرەمىن دە، دەيتىن. كەيىن ءبىلدىم، نادەجدا ۆاسيلەۆنانىڭ اتا-اناسى ستاليندىك ساياسي-قۋعىن جىلدارى كىناسىز بولسا دا «حالىق جاۋلارى» دەپ تانىلىپ ەلىمىزدىڭ ايماقتارىنىڭ بىرىندەگى تۇتقىندار قامالعان لاگەردە بولىپتى. سوندا كىشكەنتاي نادەجدا لاگەر قورشالعان تىكەنەك سىمداردىڭ ارعى جاعىنان قازاق ايەلدەرى لاقتىرعان قۇرتتاردى تەرىپ جەيدى ەكەن. سول كەزدەرىن ەسكە العاندا ول كىسى ۇنەمى كوزىنە جاس الاتىن. وسى كۇنگە دەيىن سول ءبىر قازاقتىڭ انالارىنا ريزامىن، دەۋشى ەدى نادەجدا جەڭگەمىز. بۇل دا قازاقتاردىڭ باسقا ۇلت وكىلدەرىن بولمەي-جارماي ءوز باۋىرىنداي قابىلداي بىلگەنىنىڭ دالەلى.
ۇلى وتان سوعىسى جىلدارى كەزىندە ەلىمىزگە سوعىس بولىپ جاتقان ايماقتاردان مىڭداعان جانۇيالار مەن جۇزدەگەن وندىرىستەر كوشىپ كەلگەنى راس. كەيىن قازاقستاننىڭ تىڭ جەرلەرىن يگەرۋ ماقساتىمەن، ءوندىرىس ورىندارىندا جۇمىس ىستەۋ ءۇشىن بۇكىل كسرو مەملەكەتىنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن مىڭداعان باسقا ۇلت وكىلدەرى كوشىپ كەلدى. سولاردىڭ ءبارىن ءوز تۋىسىنداي قارسى العان قازاقتاردىڭ باۋىرمالدىعى تۋعان جەرىمىزدىڭ كەڭدىگىمەن بىردەي دەۋگە ابدەن بولادى. سودان بەرى قانشاما جىلدار ءوتتى.
وتانىمىز – قازاقستان ءوز ەگەمەندىگىن الىپ، حالىقتار دوستىعى تۋىن بيىككە كوتەرگەن ساليقالى باعدارلى ساياساتى بار الەمگە بەلگىلى وركەنيەتتى ەلدەردىڭ بىرىنە اينالدى.
بەردالى وسپان.
