Búgingi áńgime egemen memleketimizdiń irgesiniń nyq bolýynyń birden bir kepili memlekettik til, ulttyq mádenıetimizben birge qazaq halqynyń basqa halyqtarmen dostyǵy týraly.
Dostyq sózi qazaq tilinde eske eń aldymen alynatyn sózdiń biri ekeni belgili. Qazaq halqy dostyqty rýhanı qundylyqtar tiziminiń aldyńǵylary dep biletinianyq. Sonaý ǵasyrlar qoınaýyna úńilsek antıka dáýiriniń ókili Lýkıan esimdi ǵalym, babalarymyz saqtar Dandamıd pen Ámızóktyń dostyǵy týraly aıtyp bergen.
Soǵysta jaýlarynyń qolyna túsken Ámızók daýystap dosyn shaqyrady. Buny estigen Dandamıd jaýlaryna kelip dosyn bosatýdy surap, qalaǵan talaptaryńdy oryndaýǵa ázirmin, deıdi. Sonda qarsy jaq ókilderi, dosyń úshin eki kózińdi de beresiń be, deıdi. Dandamıd sózge kelmesten kelisedi. Osylaısha kózderinen aırylsa da jan dosyn tutqynnan bosatqan Dandamıd Ámızóktiń qolynan ustap eline oralady. Eki dosty týǵan halqy bizdiń rýhymyzdy bıikke kóterdi, dep shattana qarsy alyp olardyń qurmetine ulan-asyr toı jasaıdy.
Qarsy jaq saqtardyń bul oqıǵaǵa úlken mán bergenin bilgennen keıin, erekshe rýhtanǵan saq sarbazdary endi maıdan alańyna shyqsa olardy jeńý múmkin bolmaıdy, dep soǵysýdan qorqyp sol túni údere kóship sheginip ketedi.
Babalar salǵan sańlaq joldan aınymaǵan qazaqtar, dostyq týyn joǵary ustaýdy ózderiniń boryshy sanaıdy. Jazýshy Ázilhan Nurshaıyquly túgelimen Baýyrjan Momyshulyǵa arnalǵan «Aqıqat pen ańyz» kitabynda batyr aǵamyzdyń myna bir sózderin keltirgen: «Dıvızııada jeti polk bar edi. Olardyń tórteýi ordendi polk. Orynbasarym ózimizdiń Qazalynyń balyqshy orystarynyń urpaǵy, Sovet Odaǵynyń Batyry, gvardııa polkovnıgi Gennadıı Fadeevıch Shlıapın degen jigit. Ol qazaqsha sýdaı júırik eken. Shlıapın keıin meni aǵa, ony aqsaqal dep ataıtyn».
Men osy sózderdi oqyǵannan keıin kitap sóresinen 1988 jyly Máskeýde orys tilinde jaryq kórgen «Uly Otan soǵysynyń batyrlary» kitabynyń ekinshi tomyn alyp qaradym. Onda 1912 jyly Qazalyda týyp ósken Gennadıı Fadeevıch Shlıapınniń soǵystaǵy erlikteri jaıynda oqyp bildim. Qazaqstandyq batyr soǵystan keıingi jyldary Qazaly men Tashkent qalalarynda turyp qyzmet etip, 1970 jyly baqılyq bolypty.
Ataqty batyr ári jazýshy Baýyrjan Momyshulynyń soǵys jyldarynan bergi taǵy bir dosy, Qazaqstannyń halyq jazýshysy Dmıtrıı Snegın ekeni belgili. Dmıtrıı Fedorovıch qaharman dosyna arnap «Arysym edi-aý, Baýyrjan» atty kitap jazdy. Osy basylym Qazaqstan respýblıkasy Mádenıet, aqparat jáne qoǵamdyq kelisim mınıstrliginiń áleýmettik mańyzdy ádebıet tizimine engizilgen. Bul kitap halyqtar dostyǵyn nyǵaıtýda úlkn úles qosqan eńbek.
Dmıtrıı Fedorovıch jany keń, qazaq halqyn óte jaqsy kóretin edi. Osy bir ashyq júrekti kisimen tanysýdyń sáti 1980 jyly Shymkent qalasynda tústi. Keıin kezdesip, hat alysyp turdyq. Birde jazýshy maǵan óziniń kitabyn syıǵa tartty. Kitapqa tilek jazyp jatqanda men: – Dmıtrıı Fedorovıch, meniń bir jasar ulym bar soǵan bir tilek jazyp bermes pe ekensiz? – dedim. Sonda ol kisi: – Men ulyńa hat jazamyn, – dep edi. Aıtqanyndaı 1994 jyldyń 17 qazan kúni jubaıym ekeýmiz Dmıtrıı Fedorovıchten jasy birden endi asqan ulymyzdyń atyna jazǵan hatyn aldyq. Bir betke jazylǵan hattyń mazmuny óte baı ári tereń eken. Jazýshy meniń ulyma «Sen bul dúnıege kezdeısoq kelgen joqsyń. Maqsatyńa jetý úshin batyr bolýyń kerek. Babalar arýaǵy men úlkenderdi syıla», degen mazmunda ulaǵatty keńesterin joldapty. Meniń ulym qazir Almaty qalasynda ýnıversıtette oqyp júr. Qazaqstannyń halyq jazýshysy jazǵan hat úıimizde saqtaýly tur. Osylaısha Dmıtrıı Fedorovıch Snegın meniń ulymdy tárbıeleýge óz úlesin qosty.
Shyǵarmalaryn Morıs Sımashko (shyn tegi Shamıs) degen esimmen jarııalaǵan ulty evreı jazýshy, kóp jyldar boıy Qazaqstanda turdy. Qalamgerdiń shyǵarmasynyń jelisi boıynsha Mysyrdy basqarǵan mámlúk sultany týraly túsirilgen «Sultan Baıbarys» kórkem fılmi búginde kópshilik súısine kóretin kınotýyndylardyń biri.
2000 jyldyń qyrkúıek aıynda «Vremıa» gazetinde jazýshy Morıs Sımashkonyń reseılik ǵalym, Nobel syılyǵynyń ıegeri, ulty evreı Jores Alferovke jazǵan ashyq haty jarııalandy. Ákesi evreı, anasy nemis, ózi ómir boıy orys tilinde jazý jazǵan qalamger, kórshi elde evreı ulty týraly kereǵar pikirler ashyqtan-ashyq bildirilip jatqany týraly ashyna jazyp, hatyn: «Qazaqstandyq pen-klýb ókilderi meni, ulty evreı jazýshyny álemdegi eń belgili Nobel syılyǵyna usyndy. Tegi túrki, musylman memleketinde bundaı keńdiktiń bolýy álemniń jaqsylyq jaǵyna oıysyp kele jatqanynyń aıǵaǵy» dep Qazaq eline degen qurmetin bildirip aıaqtaǵan.
Shynynda da Qazaqstan jazýshylarynyń arasynda Nobel syılyǵyna usynýǵa bolatyn qazaq ultynan shyqqan jazýshylar bar bolsa da klýbtyń músheleri elimizdiń tarıhynda osy syılyqty berýge tuńǵysh ret usynǵan jazýshynyń ulty evreı ekeni elimizdiń zııalylarynyń ózge ult ókilderin ózindeı kóre biletininiń aıshyqty kórinisi. Bul da bolsa qazaq ultynyń óz jerinde turyp jatqan basqa ult ókilderin ózindeı kóretin keńdigin naqtylaıdy.
Qazaqtyń ataqty aqyny Qadir Myrza Álı «Iirim» atty kitabynda bir árkimge úlgi bolarlyq mynadaı derekti keltirgen: «1977 jyly tamyz aıynyń aıaǵynda bir top qazaq jazýshylary Ýfaǵa sapar shektik. Bul sapardaǵy jalǵyz qýanyshym – elimizdiń ejelgi dosy Saıfı Qudashpen tanystym. Áke men baladaı syrlastyq. Eń bastysy – ol maǵan Maǵjan Jumabaı jóninde kóp áńgime aıtyp berdi. Estelik kitabyn jazǵan eken, sol kitapqa Maǵjannyń óleńin epıgraf qylyp alypty. Bizde ol kezde Maǵjannyń atyn da atatpaıtyn. Al sonaý Bashqurtstanda jatyp Saıfı Qudash Maǵjan Jumabaıdy aqtaýǵa kiristi. Máskeýge Ortalyq Partııa Komıtetine hat jazyp, osyndaı bir azamattyq ótinishti Dımekeńniń atyna da joldapty. Jalpy Maǵjan Jumabaıdyń týǵan ádebıetimizge qaıta qosylýyna Saıfı Qudashtyń qosqan úlesi zor».
1972 jyly meniń ákem ǵalym Ásilhan Ospanuly, sol kezge deıin resmı túrde ulty basqa dep tanylyp kelgen, Uly Otan soǵysynyń batyry, general-maıor Sabyr Raqymov qazaq pen ózbek halqynyń ortaq perzenti ekenin, ákesi Omarqul – qazaq, anasy Báharaıym – ózbek ekenin jazdy. Sol kezgi bılik basyndaǵylar ulttar dostyǵyna syzat túsetin boldy dep ultjandy ǵalymnyń bul eńbegin joqqa shyǵarǵysy kelip, baıbalam salǵan edi. Biraq kópshilik ǵalymnyń bunysyna rıza boldy. Ózbekstannyń belgili zııalylary arasynda da ákemniń qazaq jáne ózbek halyqtarynyń dostyǵyn pash etken eńbegine túsinistikpen qaraǵandary boldy. Mysaly Ózbekstannyń ataqty bıshisi Tamara haným «Egemen Qazaqstan» gazeti betinde eki el arasyndaǵy qarym-qatynastyń jaqyndyǵy týraly aıtqanda general Sabyr Raqymovtyń ulty qazaq, naǵashylary ózbek ekenin maqtanyshpen aıtty.
Ákem Ásilhan Ospanulynyń osy ǵylymı ári azamattyq erligi týraly dáleldi derekter mol qazaq jáne orys tilderinde jazǵan meniń maqalalarymdy ınternetten, mysaly Máskeýde turatyn qazaqtardyń saıtynan oqı alasyzdar.
Otyrarda turyp jatqan ǵalym, tarıh ǵylymdarynyń doktory Muhtar Bahadúruly Qoja bir kezdeskende maǵan mynadaı áńgime aıtyp berdi. Birde jumys babymen jol júrgende meshet túrikterimen birge saparlas bolypty. Jón surasa kelgende olar ózderiniń Qazaqstanǵa qalaı kelgenin aıtyp beripti. Keńes ókimetiniń sheshimimen jer aýdarylǵan bútin bir halyq ókilderi amalsyz jolǵa shyqqan. Qanshama kúnder men túnderdi artqa salyp, qınala-qınala estip-bilmegen qazaq jerine kelgende, jergilikti halyq bulardy óz baýyrlary kelgendeı qarsy alypty. Úılerine kirgizip birge turypty. Ózderi taryǵyp otyrsa da barymen bólisipti. Sodan ósip-óngen meshet-túrikteri qazaqtardy týǵan halqymyz, Qazaqstandy týǵan elimiz sanaımyz, depti. Áńgimelerin aıtqanda nebir qıynshylyqtardy eske alyp bir jylasa, qazaq halqynyń jaqsylyǵyn aıtyp rızashylyǵyn bildirip otyryp taǵy da kózderine jas alypty.
Kóp jyldar Shymkent pedagogıkalyq ınstıtýtynda qyzmet etken, jubaıy qazaq Nadejda Vasılevna Kýtnıakova, taǵdyr aıdap Shymkentke kelip osy oqý ornyna oqýǵa qabyldanady. Jaqsy oqyp, muǵalimdik qyzmet etip osy pedagogıkalyq ınstıtýtta kóptegen jyldar boıy shákirtter tárbıeledi. Ol kisi árdaıym: Men qazaq halqyn jaqsy kóremin. Bunymdy stýdentterime de kóp ret aıtqanmyn, aıta beremin de, deıtin. Keıin bildim, Nadejda Vasılevnanyń ata-anasy Stalındik saıası-qýǵyn jyldary kinásiz bolsa da «halyq jaýlary» dep tanylyp elimizdiń aımaqtarynyń birindegi tutqyndar qamalǵan lagerde bolypty. Sonda kishkentaı Nadejda lager qorshalǵan tikenek symdardyń arǵy jaǵynan qazaq áıelderi laqtyrǵan qurttardy terip jeıdi eken. Sol kezderin eske alǵanda ol kisi únemi kózine jas alatyn. Osy kúnge deıin sol bir qazaqtyń analaryna rızamyn, deýshi edi Nadejda jeńgemiz. Bul da qazaqtardyń basqa ult ókilderin bólmeı-jarmaı óz baýyryndaı qabyldaı bilgeniniń dáleli.
Uly Otan soǵysy jyldary kezinde elimizge soǵys bolyp jatqan aımaqtardan myńdaǵan januıalar men júzdegen óndirister kóship kelgeni ras. Keıin Qazaqstannyń tyń jerlerin ıgerý maqsatymen, óndiris oryndarynda jumys isteý úshin búkil KSRO memleketiniń túkpir-túkpirinen myńdaǵan basqa ult ókilderi kóship keldi. Solardyń bárin óz týysyndaı qarsy alǵan qazaqtardyń baýyrmaldyǵy týǵan jerimizdiń keńdigimen birdeı deýge ábden bolady. Sodan beri qanshama jyldar ótti.
Otanymyz – Qazaqstan óz egemendigin alyp, halyqtar dostyǵy týyn bıikke kótergen salıqaly baǵdarly saıasaty bar álemge belgili órkenıetti elderdiń birine aınaldy.
Berdaly OSPAN.
