Dostyq - beibıtşılık tıregı

Bügıngı äŋgıme egemen memleketımızdıŋ ırgesınıŋ nyq boluynyŋ bırden bır kepılı memlekettık tıl, ūlttyq mädenietımızben bırge qazaq halqynyŋ basqa halyqtarmen dostyǧy turaly. Dostyq sözı qazaq tılınde eske eŋ aldymen alynatyn sözdıŋ bırı ekenı belgılı. Qazaq halqy dostyqty ruhani qūndylyqtar tızımınıŋ aldyŋǧylary dep bıletınıanyq. Sonau ǧasyrlar qoinauyna üŋılsek antika däuırınıŋ ökılı Lukian esımdı ǧalym, babalarymyz saqtar Dandamid pen Ämizöktyŋ dostyǧy turaly aityp bergen. Soǧysta jaularynyŋ qolyna tüsken Ämizök dauystap dosyn şaqyrady. Būny estıgen Dandamid jaularyna kelıp dosyn bosatudy sūrap, qalaǧan talaptaryŋdy oryndauǧa äzırmın, deidı. Sonda qarsy jaq ökılderı, dosyŋ üşın ekı közıŋdı de beresıŋ be, deidı. Dandamid sözge kelmesten kelısedı. Osylaişa közderınen airylsa da jan dosyn tūtqynnan bosatqan Dandamid Ämizöktıŋ qolynan ūstap elıne oralady. Ekı dosty tuǧan halqy bızdıŋ ruhymyzdy biıkke köterdı, dep şattana qarsy alyp olardyŋ qūrmetıne ūlan-asyr toi jasaidy. Qarsy jaq saqtardyŋ būl oqiǧaǧa ülken män bergenın bılgennen keiın, erekşe ruhtanǧan saq sarbazdary endı maidan alaŋyna şyqsa olardy jeŋu mümkın bolmaidy, dep soǧysudan qorqyp  sol tünı üdere köşıp şegınıp ketedı. Babalar salǧan saŋlaq joldan ainymaǧan qazaqtar, dostyq tuyn joǧary ūstaudy özderınıŋ boryşy sanaidy. Jazuşy Äzılhan Nūrşaiyqūly tügelımen Bauyrjan Momyşūlyǧa arnalǧan «Aqiqat pen aŋyz» kıtabynda batyr aǧamyzdyŋ myna bır sözderın keltırgen: «Diviziiada jetı polk bar edı. Olardyŋ törteuı ordendı polk. Orynbasarym özımızdıŋ Qazalynyŋ balyqşy orystarynyŋ ūrpaǧy, Sovet Odaǧynyŋ Batyry, gvardiia polkovnigı Gennadii Fadeevich Şliapin degen jıgıt. Ol qazaqşa sudai jüirık eken. Şliapin keiın menı aǧa, ony aqsaqal dep ataityn». Men osy sözderdı oqyǧannan keiın kıtap söresınen 1988 jyly Mäskeude orys tılınde jaryq körgen «Ūly Otan soǧysynyŋ batyrlary» kıtabynyŋ ekınşı tomyn alyp qaradym. Onda 1912 jyly Qazalyda tuyp ösken Gennadii Fadeevich Şliapinnıŋ soǧystaǧy erlıkterı jaiynda oqyp bıldım. Qazaqstandyq batyr soǧystan keiıngı jyldary Qazaly men Taşkent qalalarynda tūryp qyzmet etıp, 1970 jyly baqilyq bolypty. Ataqty batyr ärı jazuşy Bauyrjan Momyşūlynyŋ soǧys jyldarynan bergı taǧy bır dosy, Qazaqstannyŋ halyq jazuşysy Dmitrii Snegin ekenı belgılı. Dmitrii Fedorovich qaharman dosyna arnap «Arysym edı-au, Bauyrjan» atty kıtap jazdy. Osy basylym Qazaqstan respublikasy Mädeniet, aqparat jäne qoǧamdyq kelısım ministrlıgınıŋ äleumettık maŋyzdy ädebiet tızımıne engızılgen. Būl kıtap halyqtar dostyǧyn nyǧaituda ülkn üles qosqan eŋbek. Dmitrii Fedorovich jany keŋ, qazaq halqyn öte jaqsy köretın edı. Osy bır aşyq jürektı kısımen tanysudyŋ sätı 1980 jyly Şymkent qalasynda tüstı. Keiın kezdesıp, hat alysyp tūrdyq. Bırde jazuşy maǧan özınıŋ kıtabyn syiǧa tartty. Kıtapqa tılek jazyp jatqanda men: – Dmitrii Fedorovich, menıŋ bır jasar ūlym bar soǧan bır tılek jazyp bermes pe ekensız? – dedım. Sonda ol kısı: – Men ūlyŋa hat jazamyn, – dep edı. Aitqanyndai 1994 jyldyŋ 17 qazan künı jūbaiym ekeumız Dmitrii Fedorovichten jasy bırden endı asqan ūlymyzdyŋ atyna jazǧan hatyn aldyq. Bır betke jazylǧan hattyŋ mazmūny öte bai ärı tereŋ eken. Jazuşy menıŋ ūlyma «Sen būl düniege kezdeisoq kelgen joqsyŋ. Maqsatyŋa jetu üşın batyr boluyŋ kerek. Babalar aruaǧy men ülkenderdı syila», degen mazmūnda ūlaǧatty keŋesterın joldapty. Menıŋ ūlym qazır Almaty qalasynda universitette oqyp jür. Qazaqstannyŋ halyq jazuşysy jazǧan hat üiımızde saqtauly tūr. Osylaişa Dmitrii Fedorovich Snegin menıŋ ūlymdy tärbieleuge öz ülesın qosty. Şyǧarmalaryn Moris Simaşko (şyn tegı Şamis) degen esımmen jariialaǧan ūlty evrei jazuşy, köp jyldar boiy Qazaqstanda tūrdy. Qalamgerdıŋ şyǧarmasynyŋ jelısı boiynşa Mysyrdy basqarǧan mämlük sūltany turaly tüsırılgen «Sūltan Baibarys» körkem filmı bügınde köpşılık süisıne köretın kinotuyndylardyŋ bırı. 2000 jyldyŋ qyrküiek aiynda «Vremia» gazetınde jazuşy Moris Simaşkonyŋ reseilık ǧalym, Nobel syilyǧynyŋ iegerı, ūlty evrei Jores Alferovke jazǧan aşyq haty jariialandy. Äkesı evrei, anasy nemıs, özı ömır boiy orys tılınde jazu jazǧan qalamger, körşı elde evrei ūlty turaly kereǧar pıkırler aşyqtan-aşyq bıldırılıp jatqany turaly aşyna jazyp, hatyn: «Qazaqstandyq pen-klub ökılderı menı, ūlty evrei jazuşyny älemdegı eŋ belgılı Nobel syilyǧyna ūsyndy. Tegı türkı,  mūsylman memleketınde būndai keŋdıktıŋ boluy älemnıŋ jaqsylyq jaǧyna oiysyp kele jatqanynyŋ aiǧaǧy» dep Qazaq elıne degen qūrmetın bıldırıp aiaqtaǧan. Şynynda da Qazaqstan jazuşylarynyŋ arasynda Nobel syilyǧyna ūsynuǧa bolatyn qazaq ūltynan şyqqan jazuşylar bar bolsa da klubtyŋ müşelerı elımızdıŋ tarihynda osy syilyqty beruge tūŋǧyş ret ūsynǧan jazuşynyŋ ūlty evrei ekenı elımızdıŋ ziialylarynyŋ özge ūlt ökılderın özındei köre bıletınınıŋ aişyqty körınısı. Būl da bolsa qazaq ūltynyŋ öz jerınde tūryp jatqan basqa ūlt ökılderın özındei köretın keŋdıgın naqtylaidy. Qazaqtyŋ ataqty aqyny Qadır Myrza Äli «İırım» atty kıtabynda bır ärkımge ülgı bolarlyq mynadai derektı keltırgen: «1977 jyly tamyz aiynyŋ aiaǧynda bır top qazaq jazuşylary Ufaǧa sapar şektık. Būl sapardaǧy jalǧyz quanyşym – elımızdıŋ ejelgı dosy Saifi Qūdaşpen tanystym. Äke men baladai syrlastyq. Eŋ bastysy – ol maǧan Maǧjan Jūmabai jönınde köp äŋgıme aityp berdı. Estelık kıtabyn jazǧan eken, sol kıtapqa Maǧjannyŋ öleŋın epigraf qylyp alypty. Bızde ol kezde Maǧjannyŋ atyn da atatpaityn. Al sonau Başqūrtstanda jatyp Saifi Qūdaş Maǧjan Jūmabaidy aqtauǧa kırıstı. Mäskeuge Ortalyq Partiia Komitetıne hat jazyp, osyndai bır azamattyq ötınıştı Dimekeŋnıŋ atyna da joldapty. Jalpy Maǧjan Jūmabaidyŋ tuǧan ädebietımızge qaita qosyluyna Saifi Qūdaştyŋ qosqan ülesı zor». 1972 jyly menıŋ äkem ǧalym Äsılhan Ospanūly, sol kezge deiın resmi türde ūlty basqa dep tanylyp kelgen, Ūly Otan soǧysynyŋ batyry, general-maior Sabyr Raqymov qazaq pen özbek halqynyŋ ortaq perzentı ekenın, äkesı Omarqūl – qazaq, anasy Bäharaiym – özbek ekenın jazdy. Sol kezgı bilık basyndaǧylar ūlttar dostyǧyna syzat tüsetın boldy dep ūltjandy ǧalymnyŋ būl eŋbegın joqqa şyǧarǧysy kelıp, baibalam salǧan edı. Bıraq köpşılık ǧalymnyŋ būnysyna riza boldy. Özbekstannyŋ belgılı ziialylary arasynda da äkemnıŋ qazaq jäne özbek halyqtarynyŋ dostyǧyn paş etken eŋbegıne tüsınıstıkpen qaraǧandary boldy. Mysaly Özbekstannyŋ ataqty bişısı Tamara hanum «Egemen Qazaqstan» gazetı betınde ekı el arasyndaǧy qarym-qatynastyŋ jaqyndyǧy turaly aitqanda general Sabyr Raqymovtyŋ ūlty qazaq, naǧaşylary özbek ekenın maqtanyşpen aitty. Äkem Äsılhan Ospanūlynyŋ osy ǧylymi ärı azamattyq erlıgı turaly däleldı derekter mol qazaq jäne orys tılderınde jazǧan menıŋ maqalalarymdy internetten, mysaly Mäskeude tūratyn qazaqtardyŋ saitynan oqi alasyzdar. Otyrarda tūryp jatqan ǧalym, tarih ǧylymdarynyŋ doktory Mūhtar Bahadürūly Qoja bır kezdeskende maǧan mynadai äŋgıme aityp berdı. Bırde jūmys babymen jol jürgende meshet türıkterımen bırge saparlas bolypty. Jön sūrasa kelgende olar özderınıŋ Qazaqstanǧa qalai kelgenın aityp berıptı. Keŋes ökımetınıŋ şeşımımen jer audarylǧan bütın bır halyq ökılderı amalsyz jolǧa şyqqan. Qanşama künder men tünderdı artqa salyp, qinala-qinala estıp-bılmegen qazaq jerıne kelgende, jergılıktı halyq būlardy öz bauyrlary kelgendei qarsy alypty. Üilerıne kırgızıp bırge tūrypty. Özderı taryǧyp otyrsa da barymen bölısıptı. Sodan ösıp-öngen meshet-türıkterı qazaqtardy tuǧan halqymyz, Qazaqstandy tuǧan elımız sanaimyz, deptı. Äŋgımelerın aitqanda nebır qiynşylyqtardy eske alyp bır jylasa, qazaq halqynyŋ jaqsylyǧyn aityp rizaşylyǧyn bıldırıp otyryp taǧy da közderıne jas alypty. Köp jyldar Şymkent pedagogikalyq institutynda qyzmet etken, jūbaiy qazaq Nadejda Vasilevna Kutniakova, taǧdyr aidap Şymkentke kelıp osy oqu ornyna oquǧa qabyldanady. Jaqsy oqyp, mūǧalımdık qyzmet etıp osy pedagogikalyq institutta köptegen jyldar boiy şäkırtter tärbieledı. Ol kısı ärdaiym: Men qazaq halqyn jaqsy köremın. Būnymdy studentterıme de köp ret aitqanmyn, aita beremın de, deitın. Keiın bıldım, Nadejda Vasilevnanyŋ ata-anasy Stalindık saiasi-quǧyn jyldary kınäsız bolsa da «halyq jaulary» dep tanylyp elımızdıŋ aimaqtarynyŋ bırındegı tūtqyndar qamalǧan lagerde bolypty. Sonda kışkentai Nadejda lager qorşalǧan tıkenek symdardyŋ arǧy jaǧynan qazaq äielderı laqtyrǧan qūrttardy terıp jeidı eken. Sol  kezderın eske alǧanda ol kısı ünemı közıne jas alatyn. Osy künge deiın sol bır qazaqtyŋ analaryna rizamyn, deuşı edı Nadejda jeŋgemız. Būl da qazaqtardyŋ basqa ūlt ökılderın bölmei-jarmai öz bauyryndai qabyldai bılgenınıŋ dälelı. Ūly Otan soǧysy jyldary kezınde elımızge soǧys bolyp jatqan aimaqtardan myŋdaǧan janūialar men jüzdegen öndırıster köşıp kelgenı ras. Keiın Qazaqstannyŋ tyŋ jerlerın igeru maqsatymen, öndırıs oryndarynda jūmys ısteu üşın bükıl KSRO memleketınıŋ tükpır-tükpırınen myŋdaǧan basqa ūlt ökılderı köşıp keldı. Solardyŋ bärın öz tuysyndai qarsy alǧan qazaqtardyŋ bauyrmaldyǧy tuǧan jerımızdıŋ keŋdıgımen bırdei deuge äbden bolady. Sodan berı qanşama jyldar öttı. Otanymyz – Qazaqstan öz egemendıgın alyp, halyqtar dostyǧy tuyn biıkke kötergen saliqaly baǧdarly saiasaty bar älemge belgılı örkeniettı elderdıŋ bırıne ainaldy.   Berdaly OSPAN.