قازاقتار ۇرىلاردى قالاي جازالاعان

3113
Adyrna.kz Telegram

قازاق حالقى ۇرلىقتى ەڭ ۇلكەن كۇنا دەپ بىلەدى. سوندىقتان ۇرلىق جاساۋشىلاردى «الاياق» دەپ اتاعان. وسىدان بارىپ "الاياق" سوزگە باسقاشا كوزقاراس پايدا بولعان.

مىسالى، باتىر يساتاي تايمانۇلىنىڭ اتىنىڭ اياقتارىنىڭ سيراقتارى اق ەكەن، سوعان قاراپ بىرەۋلەر اتتى «الاياق» دەپ اتايىق دەگەندە، باتىر يساتاي، جوق، الاياق دەگەن جاقسى ەمەس، دەپ اتىنا اقتابان دەپ ەسىم تاڭداعان.

بۇگىنگە دەيىن اۋىزەكى اڭگىمەدە، بالا تاربيەسىندە ءجيى ايتىلاتىن «ادامنىڭ الا ءجىبىن اتتاما» دەگەن ءسوز ەكەنى بەلگىلى. قازاق ماقال-ماتەلدەرى دە سونى ايعاقتايدى. سونىڭ ءبىرى «تۇيمە ۇرلاعان دا ۇرى، تۇيە ۇرلاعان دا ۇرى» دەگەن ماقال قازاق ءۇشىن ۇرلىقتىڭ ۇلكەن-كىشىسى بولمايتىنىن راستايدى.

قازاق سالتىندا ۇرىنىڭ اتىن ەر-تۇرمانىمەن العان جىگىت سول اتتى يەلەنەتىن بولعان. قازاق بۇنداي اتتى «قونداس» دەپ اتاعان. بىرنەشە رەت ۇرىنى قۋىپ جەتىپ، ونىڭ اتىن تارتىپ العان مىقتى جىگىتتەردى ەل قۇرمەتتەپ «باتىر» دەپ اتايتىن بولعان.

اسىرەسە مالدىڭ جۇگەنىن، تۇساۋ-شىدەرىن ۇرلاۋ ەڭ اۋىر ۇرلىقتار قاتارىنا جاتقىزىلعان. بۇنداي جاعدايلارعا بايلانىستى كوپتەگەن ىرىمدار بولعان. ارقانداۋلى اتتىڭ ارقانىن ۇرلاعاندارعا «ارقان ۇرلاساڭ ارقاندالىپ قالاسىڭ»، جۇگەن ۇرلاعاندارعا «جۇگەن ۇرلاساڭ جۇگەندەلىپ قالاسىڭ»، تۇساۋ ۇرلاعاندارعا «تۇساۋ ۇرلاساڭ تۇساۋلانىپ قالاسىڭ» دەپ ارنالىپ شىعارىلعان سوزدەر باسقالارعا الدىن-الا ەسكەرتۋ رەتىندە ايتىلعان. سەبەبى بۇل زاتتاردىڭ مالدىڭ باسىن كوبەيتەتىن تىلسىم كۇشى بار دەگەن سەنىم كەڭىنەن تاراعان.

اتاقتى تولە بي جىلقىنىڭ شىدەرى مەن تۇساۋىن ۇرلاعاندارعا توعىز مال ايىپ ەتىپ سالاتىن بولعان. بي بۇل ۇكىمىن: «تۇساۋ ات  ساقتايدى، ات ەر ساقتايدى، ەر ەل ساقتايدى» دەپ تۇسىندىرگەن.

وسىلايشا بيلەر ۇرىلارعا جاساعان ۇرلىعىنىڭ مولشەرىنە قاراي ايىبىن تولەتىپ وتىرعان. قىلمىسكەردىڭ ءوزىنىڭ مالى بولماسا تۋىستارى، ودان قالسا بۇكىل رۋلاس اۋىل-ايماق بولىپ تولەيتىن بولعان. بىراق ۇرى ۇرلىعىن قويماسا تەرىس باتا بەرىپ، تونىن سىرتىنا اينالدىرىپ كيگىزىپ جاياۋلاتىپ ەلدەن الاستاعان.

وسىنداي ءبىر وقيعا باۋىرجان مومىشۇلىنىڭ «ۇشقان ۇيا» اتتى ومىرباياندىق شىعارماسىندا باياندالادى: «ءبىزدىڭ وتەۋلى تۇقىمىنان باباس دەيتىن كىسى وتكەن. باباستىڭ قاباش دەگەن ءىنىسى بولىپتى. قاباش جەكجات-جۇرات، تامىر-تانىستارىن ارالاعىش ەكەن. ءبىر اتتانسا، ۇيىنە ايلاپ ورالمايتىن ادەتى بولسا كەرەك. ۇيگە كەلۋىن كەلگەنمەن، بايىز تاۋىپ وتىرا المايتىن كورىنەدى. ەرتەرەك ەل قىدىرۋعا شىققانشا اسىعىپ جۇرەدى ەكەن.

…سودان قاباشتان حابار بولماي، ءۇش ايدىڭ ءجۇزى ءوتىپتى.  باباس قوبالجىپ ءۇي-ءىشى ۇرپيىسە باستاعان ەكەن. وسىنداي ءبىر كۇنى تۇلكىباستاعى تەمىر رۋىنىڭ ادامدارى قاباشتىڭ قولىن بايلاپ اۋىلعا الىپ كەلىپتى.

قاشاندا داۋشىنىڭ داۋسى وكتەم شىعاتىن ادەتى ەمەس پە. قاباش بولسا، قاباعى ءتۇسىپ، ەلگە قاراي الماي، جەر شۇقىلاپ تۇر. ونى بايلاپ اكەلگەن جىگىتتەر ەل ادامدارىنا قامشى ۇيىرگەندەي، قارا بۇلتتى توندىرە سويلەيدى.

– مىنەكي مىنا سۇماياق، سۋىققول تۋىسقاندارىڭدى شىمكەنت بازارىنان ۇستاپ اكەلدىك. اۋىلىمىزدىڭ اتىن ۇرلاپ، اكەپ ساتقالى تۇرعان جەرىنەن تۇتىلدى بۇل بەتسىز…

باباس قاتتى ابىرجىپ، قالبالاقتاي بەرسە كەرەك. «ەل اراسىنا جىك تۇسپەسىن، الا ءجىپ اتتاعان الاياق اتانبايىق» دەگەن نامىس ءىش-باۋىرىن جەگىدەي جەگەن جايى بار كورىنەدى. – اينالايىندار-اي، امالىم قانشا! قاتار جاتقان ەل ەدىك. الىس-بەرىس، بارىس-كەلىسىمىز جاراسقان اۋىل ەدىك قوي. اتتان ءتۇسىپ، اياق سۋىتىڭدارشى تىم بولماسا. ءدام ۇستىندە، داستارقان باسىندا وتىرىپ كەلىسىمگە كەلەلىك. ايىپ بىزدەن. اعايىن، اۋىرتپالىقتارىڭدى كوتەرۋگە ءازىرمىن، – دەپ باباس قول قۋسىرىپ، تىزە بۇگىپتى.

…ايىپ تولەنىپ، داۋشىلار اۋىلىنا اتتانادى. بارىن بەرىپ، قارا جەرگە قاراپ قالعان باباستىڭ ءۇيى ەسكى قونىستان كوتەرىلە الماي، وتىرىپ قالعان ەكەن. ەل ماڭىنان وتكەندەر «قاراقشىلار قونىسى»، «ۇرىنىڭ ۇياسى» «الاياقتار اۋىلى» دەپ وتەتىن بولسا كەرەك. قارا تاڭبا اركىمنىڭ بەتىنە شىركەۋ بولىپ، جۇزدەرى تومەن جۇرەدى.

تىپتەن باس قوسىلا قالعان جەردە الگى ايعاقتى ات بادىرايىپ شىعا كەلەدى ەكەن. بىردە سەيسەنبى بازارىنا بارعان ءبىزدىڭ بازارشىلاردى بىرەۋلەر مۇقاتىپتى:

– ە-ە، سەندەر ۇرى اۋىلىنىڭ جىگىتتەرى ەكەنسىڭدەر عوي.

بۇل سوزگە جاۋاپ قاتا الماي، اۋىزدارىنا قۇم قۇيىلعان ءبىزدىڭ جىگىتتەر، ىزدەرىنشە ات باسىن اۋىلعا بۇرعان ەكەن. بازارشىلاردىڭ الدىنان شىققان ەل قۇرالاقان جىگىتتەردى كورىپ، اڭتارىسىپ قالادى.

– نەمەنەگە تەسىلە قالدىڭدار. ەلگە قاراۋىمىزعا بەتىمىز كۇيىپ، «ۇرى» دەگەن اتاقتان قاشىپ كەپ تۇرمىز، – دەيدى بازارشىلار.

مۇنى ەستىگەن باباس قايعىدان قاتتى كۇيىپ، قاھارعا مىنگەن ەكەن. قاباشتىڭ شاشىن ۇستارامەن قىرىپتى. سونان سوڭ قۇيقاسىن ماڭدايىنان جەلكەسىنە دەيىن، وڭ سامايدان سول سامايعا دەيىن تىلەدى. باسىنا جارعاق تۇماق، ۇستىنە اينالدىرعان تون كيگىزەدى دە، قولىنا تاياق ۇستاتادى.

– ەندى قايدا بارساڭ وندا بار. سەندەي ارام اعايىننان ادال ارىم ارتىق – دەپ تەرىس باتاسىن بەرىپ، اتا قونىستان الاستاپ شىعارعان ەكەن. ول زاماندا قارعىس اۋىرى «تەرىس باتا»، جازانىڭ ۇلكەنى «قاسقا» ەتىپ ايگىلەپ، ەلدەن قۋىپ قاڭعىرتىپ جىبەرۋ بولىپتى عوي».

«مالىم جانىمنىڭ ساداعاسى، جانىم ارىمنىڭ ساداعاسى» دەگەن قاعيدامەن ءومىر ءسۇرىپ كەلە جاتقان قازاق حالقىنىڭ، ادالدىق جولىنان تايىپ، تەرىس جولعا تۇسكەندەردى جازالاۋ سالتىنىڭ قىسقاشا تاريحى وسىنداي.

 

 

پىكىرلەر