Qazaqtar ūrylardy qalai jazalaǧan

Qazaq halqy ūrlyqty eŋ ülken künä dep bıledı. Sondyqtan ūrlyq jasauşylardy «alaiaq» dep ataǧan. Osydan baryp "alaiaq" sözge basqaşa közqaras paida bolǧan. Mysaly, batyr İsatai Taimanūlynyŋ atynyŋ aiaqtarynyŋ siraqtary aq eken, soǧan qarap bıreuler atty «Alaiaq» dep ataiyq degende, batyr İsatai, joq, alaiaq degen jaqsy emes, dep atyna Aqtaban dep esım taŋdaǧan. Bügınge deiın auyzekı äŋgımede, bala tärbiesınde jiı aitylatyn «Adamnyŋ ala jıbın attama» degen söz ekenı belgılı. Qazaq maqal-mätelderı de sony aiǧaqtaidy. Sonyŋ bırı «Tüime ūrlaǧan da ūry, tüie ūrlaǧan da ūry» degen maqal qazaq üşın ūrlyqtyŋ ülken-kışısı bolmaitynyn rastaidy. Qazaq saltynda ūrynyŋ atyn er-tūrmanymen alǧan jıgıt sol atty ielenetın bolǧan. Qazaq būndai atty «qondas» dep ataǧan. Bırneşe ret ūryny quyp jetıp, onyŋ atyn tartyp alǧan myqty jıgıtterdı el qūrmettep «batyr» dep ataityn bolǧan. Äsırese maldyŋ jügenın, tūsau-şıderın ūrlau eŋ auyr ūrlyqtar qataryna jatqyzylǧan. Būndai jaǧdailarǧa bailanysty köptegen yrymdar bolǧan. Arqandauly attyŋ arqanyn ūrlaǧandarǧa «Arqan ūrlasaŋ arqandalyp qalasyŋ», jügen ūrlaǧandarǧa «Jügen ūrlasaŋ jügendelıp qalasyŋ», tūsau ūrlaǧandarǧa «Tūsau ūrlasaŋ tūsaulanyp qalasyŋ» dep arnalyp şyǧarylǧan sözder basqalarǧa aldyn-ala eskertu retınde aitylǧan. Sebebı būl zattardyŋ maldyŋ basyn köbeitetın tylsym küşı bar degen senım keŋınen taraǧan. Ataqty Töle bi jylqynyŋ şıderı men tūsauyn ūrlaǧandarǧa toǧyz mal aiyp etıp salatyn bolǧan. Bi būl ükımın: «Tūsau at  saqtaidy, at er saqtaidy, er el saqtaidy» dep tüsındırgen. Osylaişa biler ūrylarǧa jasaǧan ūrlyǧynyŋ mölşerıne qarai aiybyn töletıp otyrǧan. Qylmyskerdıŋ özınıŋ maly bolmasa tuystary, odan qalsa bükıl rulas auyl-aimaq bolyp töleitın bolǧan. Bıraq ūry ūrlyǧyn qoimasa terıs bata berıp, tonyn syrtyna ainaldyryp kigızıp jaiaulatyp elden alastaǧan. Osyndai bır oqiǧa Bauyrjan Momyşūlynyŋ «Ūşqan ūia» atty ömırbaiandyq şyǧarmasynda baiandalady: «Bızdıŋ Öteulı tūqymynan Babas deitın kısı ötken. Babastyŋ Qabaş degen ınısı bolypty. Qabaş jekjat-jūrat, tamyr-tanystaryn aralaǧyş eken. Bır attansa, üiıne ailap oralmaityn ädetı bolsa kerek. Üige keluın kelgenmen, baiyz tauyp otyra almaityn körınedı. Erterek el qydyruǧa şyqqanşa asyǧyp jüredı eken. …Sodan Qabaştan habar bolmai, üş aidyŋ jüzı ötıptı.  Babas qobaljyp üi-ışı ürpiıse bastaǧan eken. Osyndai bır künı Tülkıbastaǧy Temır ruynyŋ adamdary Qabaştyŋ qolyn bailap auylǧa alyp kelıptı. Qaşanda dauşynyŋ dausy öktem şyǧatyn ädetı emes pe. Qabaş bolsa, qabaǧy tüsıp, elge qarai almai, jer şūqylap tūr. Ony bailap äkelgen jıgıtter el adamdaryna qamşy üiırgendei, qara būltty töndıre söileidı. – Mıneki myna sūmaiaq, suyqqol tuysqandaryŋdy Şymkent bazarynan ūstap äkeldık. Auylymyzdyŋ atyn ūrlap, äkep satqaly tūrǧan jerınen tūtyldy būl betsız… Babas qatty abyrjyp, qalbalaqtai berse kerek. «El arasyna jık tüspesın, ala jıp attaǧan alaiaq atanbaiyq» degen namys ış-bauyryn jegıdei jegen jaiy bar körınedı. – Ainalaiyndar-ai, amalym qanşa! Qatar jatqan el edık. Alys-berıs, barys-kelısımız jarasqan auyl edık qoi. Attan tüsıp, aiaq suytyŋdarşy tym bolmasa. Däm üstınde, dastarqan basynda otyryp kelısımge kelelık. Aiyp bızden. Aǧaiyn, auyrtpalyqtaryŋdy köteruge äzırmın, – dep Babas qol qusyryp, tıze bügıptı. …Aiyp tölenıp, dauşylar auylyna attanady. Baryn berıp, qara jerge qarap qalǧan Babastyŋ üiı eskı qonystan köterıle almai, otyryp qalǧan eken. El maŋynan ötkender «qaraqşylar qonysy», «ūrynyŋ ūiasy» «alaiaqtar auyly» dep ötetın bolsa kerek. Qara taŋba ärkımnıŋ betıne şırkeu bolyp, jüzderı tömen jüredı. Tıpten bas qosyla qalǧan jerde älgı aiǧaqty at badyraiyp şyǧa keledı eken. Bırde seisenbı bazaryna barǧan bızdıŋ bazarşylardy bıreuler mūqatypty: – E-e, sender ūry auylynyŋ jıgıtterı ekensıŋder ǧoi. Būl sözge jauap qata almai, auyzdaryna qūm qūiylǧan bızdıŋ jıgıtter, ızderınşe at basyn auylǧa būrǧan eken. Bazarşylardyŋ aldynan şyqqan el qūralaqan jıgıtterdı körıp, aŋtarysyp qalady. – Nemenege tesıle qaldyŋdar. Elge qarauymyzǧa betımız küiıp, «ūry» degen ataqtan qaşyp kep tūrmyz, – deidı bazarşylar. Mūny estıgen Babas qaiǧydan qatty küiıp, qaharǧa mıngen eken. Qabaştyŋ şaşyn ūstaramen qyrypty. Sonan soŋ qūiqasyn maŋdaiynan jelkesıne deiın, oŋ samaidan sol samaiǧa deiın tıledı. Basyna jarǧaq tūmaq, üstıne ainaldyrǧan ton kigızedı de, qolyna taiaq ūstatady. – Endı qaida barsaŋ onda bar. Sendei aram aǧaiynnan adal arym artyq – dep terıs batasyn berıp, ata qonystan alastap şyǧarǧan eken. Ol zamanda qarǧys auyry «terıs bata», jazanyŋ ülkenı «qasqa» etıp äigılep, elden quyp qaŋǧyrtyp jıberu bolypty ǧoi». «Malym janymnyŋ sadaǧasy, janym arymnyŋ sadaǧasy» degen qaǧidamen ömır sürıp kele jatqan qazaq halqynyŋ, adaldyq jolynan taiyp, terıs jolǧa tüskenderdı jazalau saltynyŋ qysqaşa tarihy osyndai.