«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالىنا باتىس قازاقستان وبلىسى جاڭاقالا اۋدانىنان ولكەتانۋشى، تاريحشى، ۇلتتىق قۇندىلىقتاردىڭ جاناشىرى امانجول ساليموۆ اعادان حات كەلىپ تۇسكەن ەدى. حاتتى اعامىزدى جاڭاقالا اۋداندىق تاريحي مۋزەيىنىڭ ديرەكتورلىعى قىزمەتىنەن زاڭسىز بوساتقانى تۋرالى جازىلعان. ءبىز امانجول (ەل-جۇرت امانتاي دەپ اتاپ كەتكەن) اعامىزدىڭ حاتىن قاز-قالپىندا بەرىپ وتىرمىز. سونىمەن بىرگە، بەلگىلى قالامگەر-جۋرناليست قازىبەك قۇتتىمۇراتۇلىنىڭ، «ادىرنا» ۇلتتىق-ەتنوگرافيالىق بىرلەستىگىنىڭ ديرەكتورى ارمان اۋباكىردىڭ فەيسبۋك پاراقشاسىندا جاريالاعان جازبالارىن قوسا ۇسىنىپ وتىرمىز.
مۋزەي جۇمىسىنا نە بەنزين، نە كولىك بەرگەن ەمەس
امانجول ساليموۆ، تاريحشى-ولكەتانۋشى، جاڭاقالا اۋداندىق مۋزەيىنىڭ ەكس-ديرەكتورى:
- مەن جاڭاقالا اۋدانىنا بۇرىن اۋدان اكىمى بولعان ل.ر. حايرەتدينوۆتىڭ شاقىرۋىمەن كەلىپ، ولكەتانۋ مۋزەيىن اشقان بولاتىنبىز. مۋزەيدى ءوزىمنىڭ جەكە جادىگەرلەرىمەن تولىقتىردىم. ءىشىن بەزەندىرۋگە كەلگەن ادامداردىڭ ەڭبەگىن بەرۋگە دە ات سالىستىم. مۋزەيدى وسى ولكەنىڭ جادىگەرلەرىمەن تولىقتىرۋ ءۇشىن بىرنەشە ەكسپەديتسيا ۇيىمداستىرىپ ناتيجەسىندە ارحەولوگيا ءبولىمىن جاڭادان تولىقتىردىم. بۇدان باسقا الاشتىڭ 100 جىلدىعىنا وراي مۋزەيدىڭ جەرتولەسىنەن جاڭاقازانداعى نكۆد تۇرمەسىنىڭ كوشىرمەسىن جاساپ شىقتىم. ونى جاساۋعا 2 اي ۋاقىتىم كەتتى. ونى جۇمىستان كەيىن ءتىپتى كەي كۇندەرى تۇندە، دەمالىس كۇندەرى جاساپ ىسكە قوستىم عوي. وعان مادەنيەت ءبولىمى باسشىسى بولا تۇرا نە ينسترۋمەنت، نە ماتەريال بەرگەن جوق. ال قازان ايىنىڭ 25 كۇنى سول جاڭاقازان اۋىلىنىڭ ارداگەرى باقتىعالي جۇبانتاەۆ دەگەن ازامات تەلەفون شالىپ قۇندى ادام سۇيەكتەرى اشىلىپ قالعان. «كەشتە كوردىم سەن سروچنو كەل، ايتپەسە، ەرتە قوي جايۋعا بارعان ادامدار تاۋىپ الىپ سىندىرىپ تاستار» دەگەسىن اقنۇرلى ەسليامعاليەۆاعا ەسكەرتەيىن دەپ زۆونداپ ەدىم تەلەفونىن المادى. سودان قاسىما مۇرات دەگەن زەينەتكەر شالدى سالىپ الىپ، تاڭعى 5-تە شىعىپ 9-عا دەيىن كەلەم عوي دەپ كەتكەم. ول جاقتا ءبىزدى جۇبانتاەۆ باقتىعالي دەگەن سول جەردىڭ ارداگەرلەر توراعاسى جانە ايبۋسينوۆ تالاپ دەگەن اعامىز سول جەردى كورسەتۋگە كۇتىپ الىپ باسىنا الىپ باردى. ول جەردەن 2 شتۋك قۇمىرا، 8 بىرلىك ساداق وعى، 4 بىرلىك مونشاق تابىلدى. ءسويتىپ جۇرگەندە ماشينانىڭ دوڭگەلەگى جارىلىپ، 12.30-عا دەيىن كەشىگىپ، تۇستەن كەيىن جۇمىسقا كەلسەم، ەسليامعاليەۆا شاقىرىپ تۇسىنىكتەمە جاز دەپ وتىر. وسى تۇسىنىكتەمە ناتيجەسىمەن جۇمىستان بوساتىپ وتىر. مەن سەبەپسىز تويعا، نە ساداقاعا بارسام ءبىر ءجون ءبىر ءجون. ەڭ بولماسا قاتاڭ سوگىس دەسە دە بولاتىن ەدى. قانشا جوسپارلى ەكسپەديتسياعا كولىك سۇراعاندا بەرگەن جوق. سوندىقتان ءوز كولىگىممەن ءوز اقشاممەن شىعىپ جۇرگەندە ىستەپ وتىرعانى مىناۋ. م.جاحاتوۆتىڭ باسشىلىعىمەن قوعامدىق نەگىزدەگى ولكەتانۋشىلار قوعامىن قۇرعان ەدىك. ناتيجەسىندە كوپتەگەن تاريحي ورىندار مەن كيەلى جەرلەر انىقتالدى. قۇلپىتاستار وقىلدى. وسىنداي جۇمىستارعا نە بەنزين، نە كولىك بەرگەن ەمەس. ءبىز ءوز قالتامىزدان قاراجات شىعارىپ جۇمىستانۋدامىز. سونىڭ وزىندە وسىنداي جاعدايعا بارىپ وتىر.
جاڭاقالاداعى ادىلەتسىزدىك
قازىبەك قۇتتىمۇراتۇلى، قادامگەر-جۋرناليست:
امانجول ءسالىموۆ دەگەن اعامىز بار، ءبىز ول كىسىنى "امانتاي اعا" دەيمىز. جاس كەزىندە كومسومولدا ىستەگەن، كەيىن شارۋا قوجالىعىن اشىپ، كاسىبىن دە دوڭگەلەتكەن. كوپ جىل بقو-نىڭ اقجايىق اۋدانىندا بازارتوبە اۋىلىنىڭ اكىمى بولدى.
امانتاي اعانىڭ ءبىر ءحوببيى بار - جاس كۇنىنەن كونە جادىگەر، تاريحي زات دەسە، ەسى كەتەدى. ەل كەزىپ، جەر كەزىپ ءجۇرىپ، كونە نارسە كورسە، قولىنداعى سوڭعى تيىنىن بەرىپ ساتىپ الادى. بىراق الدەبىرەۋلەرگە ۇقساپ، استىرتىن انتيكۆاريات ساتىپ، قارا باسىنىڭ قامىن ويلامايدى. تالاي جىل جيناعان جادىگەرىنىڭ ۇلكەن ءبىر توبىن الماتىداعى رەسپۋبليكالىق مۋزەيگە اقىسىز-پۇلسىز سىيلاعانى بار. امانتاي اعا جيعان جادىگەرلەرىنىڭ ءبىر پاراسى اقجايىق اۋدانى مۋزەيىندە، اتامەكەن اۋىلىنداعى "جەرۇيىق" مۋزەيىندە دە تۇر. ايتپاقشى امانتاي اعا ءوز اۋىلى بازارتوبەدە دە ءوز قارجىسىنا مۋزەي اشىپ، سول ءوڭىردىڭ تاريحى مەن تۇلعالارىن شاما-شارقىنشا دارىپتەپ جۇرگەن ەدى. وعان ءتىپتى بۇگىندە شەتەلدە جۇرگەن عالىم Muminov Ashirbek اعامىز دا كۋا. امانتاي اعا ر.ب.سۇلەيمەنوۆ اتىنداعى شىعىستانۋ ينستيتۋتى ماماندارى سول وڭىردەگى ماۋلىمبەردى قورىمىن زەرتتەگەن كەزدە عالىمداردىڭ بۇكىل جاعدايىن جاساپ، كيىز ءۇي تىگىپ، اكىم باسىمەن زىر جۇگىرىپ، ءشاي قۇيىپ بەرىپ ءجۇردى...
وسىدان ەكى-ءۇش جىل بۇرىن ول كەزدە جاڭاقالا اۋدانىنىڭ اكىمى بولعان لاۆر حايرەتدينوۆ بازارتوبەگە ارنايى بارىپ، امانتاي اعانى جاڭاقالاعا شاقىرعان. "جاڭاقالا - تاريحى تەرەڭ ءوڭىر عوي. بىزگە كەلىپ، مۋزەي اشساڭىز. بارلىق جاعدايىڭىزدى جاسايمىز" دەسە كەرەك. جانى سۇيگەن ءىسىن "قولدايمىن" دەپ تۇرعان ءتىرى اكىمدى كورگەن سوڭ، ءارى ەل باسقارىپ وتىرعان ازاماتتىڭ ءوتىنىشىن جەرگە تاستاي الماي، امانتاي اعامىز الپىسقا تاياعان جاسىندا، اكىمدىك قىزمەتىن تاستاپ، جالاقىسى ءۇش ەسە تومەن لاۋازىمعا، تانىمايتىن جەرگە تاۋەكەل دەپ تارتىپ كەتتى.
...قازىر جاڭاقالادا كەرەمەت اۋداندىق مۋزەي جۇمىس ىستەپ تۇر. بۇل - باسىنان-اياق وسى امانتاي اعامىزدىڭ ەڭبەگى. مۇنداعى جادىگەرلەردىڭ باسىم كوپشىلىگى - اعامىزدىڭ جەكە قورىنان. از ۋاقىت ىشىندە جەكە كولىگىمەن جاڭاقالانىڭ وي-قىرىن، قۇم-قويناۋىن شارلاپ، ولكە تاريحىن ءوڭىردىڭ ءوز تۋعاندارىنان ارتىق ءبىلىپ العان. ءوز ىسىنە مۇنداي بەرىلگەن، فانات ادام از عوي. وسى ىسكە جاپوندىق جەڭىل كولىگىن اياماي سالىپ، ابدەن شارشاتىپتى. قالتاسىنان قانشا قارجى كەتكەنىن ءوزى عانا بىلەتىن شىعار. بىراق مۋزەيگە باس سۇعىپ، ونداعى جۇيەلى جۇمىس پەن عاسىرلاردان سىر شەرتكەن جادىگەرلەرگە تاڭ قالعان كەلۋشىلەردىڭ ريزاشىلىعىن كورگەندە امانتاي اعا ءبارىن ۇمىتىپ كەتەدى. جاقىندا الماتىدان كەلگەن ارمان اۋباكىر (Arman Aubakir) باۋىرىمىز دا وسى مۋزەيدە بولىپ، پىكىرىن فب بەتىندە جازعان ەدى.
ەندى نە بولدى دەيسىز عوي.
قازاقى، "قايماعى بۇزىلماعان" دەگەن جاڭاقالادا ءبىر دەرت بار ەكەن. جاڭاقالادا تۋىپ-وسپەگەن ادامدى "قاڭعىر" دەيدى ەكەن. ول كىم، ەڭبەگى قانداي - ەشكىمنىڭ شارۋاسى جوق ەكەن. ارينە، ەلدىڭ بارىنە توپىراق شاشۋعا بولماس، بىراق ءوزىن "پاتريوتپىن", "ادىلدىكتىڭ جوقشىسىمىن" دەپ جۇرگەن شىركىندەردىڭ ءوزى وسى وتتى كوسەپ ءجۇر ەكەن. وعان ءتيىستى ورىندار، اكىم قارالار كوز جۇمىپ، اقجۇرەك ازاماتتى الابايلاردىڭ تالاۋىنا سالىپ قويىپ، قىزىعىنا قاراپ وتىرادى ەكەن. جاڭاقالادا اكىم اۋىسىپ، ناۋرىزباي قاراعويشين كەلگەلى امانتاي ءسالىموۆتىڭ باسىنا بۇلت ۇيىرىلگەن. وتكەندە اۋدان اكىمىنىڭ ورىنباسارى جاسۇلان نۇرعوجين شاقىرىپ الىپ، ء"وز ەركىڭمەن ارىز جازىپ كەتە عوي" دەگەنىن ەستىپ ەدىم. ادەتتە ءبىر-بىرىمەن الىسىپ جۇرەتىن ارىزقويلار مەن اكىمدەر "قاڭعىرلارمەن كۇرەستە" بىرىگىپ كەتەدى ەكەن. وتكەن اپتادا جاڭاقالا اۋداندىق مادەنيەت، تىلدەردى دامىتۋ، دەنە شىنىقتىرۋ جانە سپورت ءبولىمىنىڭ باسشىسى اقنۇرلى ەسليامعاليەۆا امانتاي ءسالىموۆتى ستاتيامەن قىزمەتىنەن بوساتىپتى.
وقيعا بىلاي بولعان: امانتاي سالىموۆكە جاقىندا نارىن قۇمىنىڭ ىرگەسىندەگى اۋىلداردىڭ بىرىنەن "پالەن جەردە قۇم كوشىپ، استىنان ادام سۇيەگى، كونە قۇمىرا شىعىپ جاتىر" دەگەن حابار كەلگەن. قۇمنىڭ مىنەزى قىزىق، دەر كەزىندە بارماساڭىز، ول جەردى قايتادان تاپپاي قالاسىز. سودان امانتاي اعا زىر جۇگىرەدى. مۇندايدا "وي، جاقسى بولدى، كولىگىڭىز مىنە، ءىسساپار شىعىنى مىنە، تەز جونەلىڭىز" دەيتىن باسشىلار قانە؟! كەرىسىنشە "قاڭعىردىڭ" "سۇرىنەتىن جەرىن" اڭدىپ وتىرعان عوي. مۋزەي مەڭگەرۋشىسى ءوز كولىگىمەن، ءوز قارجىسىمەن اتالعان جەرگە بارىپ، قىمبات جادىگەردى تاۋىپ، "جاڭاقالانىڭ مۋزەيىن تاعى ءبىر تىڭ تاريحپەن تولتىراتىن بولدىم" دەپ قۋانىپ ورالسا، اكنۋرلى ەسليامگاليەۆا (Aknurli Nurgalievna Eslamgalieva) قىزمەتتەن بوساتۋ تۋرالى بۇيرىعىن ازىرلەپ وتىر ەكەن.
سونىمەن، ءدال قازىر امانتاي ءسالىموۆ جۇمىسسىز.
اعامىز جان-تانمەن ءوز ىسىنە بەرىلگەن
ارمان اۋباكىر، «ادىرنا» ۇلتتىق-ەتنوگرافيالىق بىرلەستىگىنىڭ ديرەكتورى:
جاڭاقالا اۋداندىق تاريحي-ولكەتانۋ مۋزەيىنىڭ ديرەكتورى امانتاي ساياساتۇلىن ءبىر توپ ارىزدانۋشىلار قارالاپ، جەرشىلدىككە سالىپ، اكىمگە ارىزدانىپ ەشقانداي نەگىزسىز جۇمىستان كەتىرىپ وتىر. كەشە امانتاي اعا جىلارمان بولىپ ءوزى xابارلاستى.
وقيعا بىلاي بولعان. ەرتەڭگىلىك جادىگەرلەر جيناۋ ىسىمەن جۇمىستان شىعىپ كەتكەن عوي، اۋەلى سۇرانىپ، ەسكەرتپەك بولسا اۋداندىق مادەنيەت ءبولىمىنىڭ باسشىسى تەلەفون كوتەرمەپتى. تۇستەن كەيىن كەلسە، ءتورت ساعات جۇمىستا بولمادىڭ دەپ تۇسىنىكتەمە جازدىرىپتى. ويىمدا ەشنارسە جوق تۇسىنىكتەمە جازا سالدىم دەيدى اعا. ارتىنشا اعامىزدى جۇمىستان شىعارۋ جونىندە بۇيرىق شىعارىلىپتى.
اعامىز ءوز ىسىنە بەرىلگەندىگى سونداي ءوز قاراجاتىمەن بەنزين قۇيىپ جۇمىستىڭ شارۋالارىن جاساپ جۇرەدى ەكەن. ايلىعىنىڭ ءبىرشاماسى بەنزينگە كەتەدى. قولىنىڭ شەبەرلىگى دە بار. اعامىز مۋزەيدەگى كوپتەگەن ەكسپوزيتسيالاردى ءوز قولىمەن جاساپ شىققان. اسىرەسە، الاش اۆتونومياسىنىڭ 100 جىلدىعىنا ارنالعان مۋزەي بولمەلەرى سول زاماننىڭ قاسىرەتىن اينا-قاتەسىز كوز الدىڭىزعا ەلەستەتەدى. اقجايىق اۋدانىنان اعامازدى جاڭاقالا اۋدانىنىڭ ءبىر كەزدەگى اكىمى لاۆر راشيدۇلى بەكەردەن بەكەر اتتاي قالاپ شاقىرىپ الماعان عوي. ول كەزدە امانتاي اعا اۋىل اكىمى قىزمەتىندە جۇرگەن. قىزمەتىن قيىپ سۇيىكتى ءىسىنىڭ جولىندا قۇربان ەتىپ كەلگەندەگى بەرگەن سىيلىعىمىز وسى ما؟
امانتاي اعامىز وسى كۇنى ۋايىمنان دەنساۋلىعىنىڭ دا ناشارلاپ بارا جاتقانىن دا ايتتى. مەن اعامىزدى جاقسى تۇسىنەمىن. ءومىرى بويى جان-تانىڭمەن ءسۇيىپ اينالىسقان ءىسىڭدى بىرەۋلەر ادىلەتسىز تۇردە قارا جاعىپ تارتىپ السا، ومىردەن تۇڭىلۋدەن باسقا نە قالادى؟
مەن قولىمنان كەلگەنشە ءبارى جاقسى بولادى دەپ جۇباتتىم. وبلىسقا شىعىپ ءمان-جايدى انىقتاۋعا تىرىستىم. ولاردىڭ ايتۋىنشا، كىسىلەر اۋداندىق اكىمدىككە ارىزدانعان ەكەن. ءاربىر ازاماتتىڭ ارىز-شاعىمى ەسكەرىلەدى، بۇل ماسەلە سول اۋداندىق دەڭگەيدە شەشىلەدى دەپ وتىر.
دەگەنمەن، قوعام بولىپ بۇل ماسەلەنى كوتەرسەك، امانتاي اعامىز جۇمىسىنا قايتا ورالار، تاۋەلسىز كوميسسيا قۇرىلىپ، ءىستىڭ اق-قاراسىن اجىراتار دەگەن ءۇمىتىمىز بار.
امانتاي اعانىڭ جاساپ جاتقان جۇمىسىن ءوز كوزىممەن كوردىم. كوپتەگەن تاپقان جادىگەرلەرى ۇلتتىق، مەملەكەتتىك مۋزەيلەرگە وتكىزىلگەن. ال ول كىسى جاساقتاعان جاڭاقالا مۋزەيى وبلىستىق دەڭگەيدەن كەم ەمەس. مەن ول كىسىنى ءبىر كورگەننەن-اق اڭقىلداعان جۇرەگىنىڭ تازالىعىن سەزىندىم. جۇرەگى اق ادامدار ەلدىڭ ءبارىن وزىندەي كورەدى، ادىلەتسىزدىككە توزە المايدى. بۇل قاستاندىق امانتاي اعامىزدى جۇمىستان ايىرۋ عانا ەمەس، ومىرىنەن ايىرۋمەن بىردەي. ەشكىمگە مىندەتسىنبەي-اق جان-جۇرەگىمەن اتقارىپ جۇرگەن سۇيىكتى ءىسىڭدى بىرەۋلەر تارتىپ الىپ جاتسا، ومىردە نە ءمان قالادى؟
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
