«Adyrna» ūlttyq portalyna Batys Qazaqstan oblysy Jaŋaqala audanynan ölketanuşy, tarihşy, ūlttyq qūndylyqtardyŋ janaşyry Amanjol Salimov aǧadan hat kelıp tüsken edı. Hatty aǧamyzdy Jaŋaqala audandyq tarihi muzeiınıŋ direktorlyǧy qyzmetınen zaŋsyz bosatqany turaly jazylǧan. Bız Amanjol (el-jūrt Amantai dep atap ketken) aǧamyzdyŋ hatyn qaz-qalpynda berıp otyrmyz. Sonymen bırge, belgılı qalamger-jurnalist Qazybek Qūttymūratūlynyŋ, «Adyrna» ūlttyq-etnografiialyq bırlestıgınıŋ direktory Arman Äubäkırdıŋ Feisbuk paraqşasynda jariialaǧan jazbalaryn qosa ūsynyp otyrmyz.
Oqiǧa bylai bolǧan: Amantai Sälımovke jaqynda Naryn qūmynyŋ ırgesındegı auyldardyŋ bırınen "pälen jerde qūm köşıp, astynan adam süiegı, köne qūmyra şyǧyp jatyr" degen habar kelgen. Qūmnyŋ mınezı qyzyq, der kezınde barmasaŋyz, ol jerdı qaitadan tappai qalasyz. Sodan Amantai aǧa zyr jügıredı. Mūndaida "Oi, jaqsy boldy, kölıgıŋız mıne, ıssapar şyǧyny mıne, tez jönelıŋız" deitın basşylar qane?! Kerısınşe "qaŋǧyrdyŋ" "sürınetın jerın" aŋdyp otyrǧan ǧoi. Muzei meŋgeruşısı öz kölıgımen, öz qarjysymen atalǧan jerge baryp, qymbat jädıgerdı tauyp, "Jaŋaqalanyŋ muzeiın taǧy bır tyŋ tarihpen toltyratyn boldym" dep quanyp oralsa, Aknurly Esliamgalieva (Aknurli Nurgalievna Eslamgalieva) qyzmetten bosatu turaly būiryǧyn äzırlep otyr eken.
Sonymen, däl qazır Amantai Sälımov jūmyssyz.
Aǧamyz öz ısıne berılgendıgı sondai öz qarajatymen benzin qūiyp jūmystyŋ şarualaryn jasap jüredı eken. Ailyǧynyŋ bırşamasy benzinge ketedı. Qolynyŋ şeberlıgı de bar. Aǧamyz muzeidegı köptegen ekspozisiialardy öz qolymen jasap şyqqan. Äsırese, Alaş avtonomiiasynyŋ 100 jyldyǧyna arnalǧan muzei bölmelerı sol zamannyŋ qasıretın aina-qatesız köz aldyŋyzǧa elestetedı. Aqjaiyq audanynan aǧamazdy Jaŋaqala audanynyŋ bır kezdegı äkımı Lavr Raşidūly bekerden beker attai qalap şaqyryp almaǧan ǧoi. Ol kezde Amantai aǧa auyl äkımı qyzmetınde jürgen. Qyzmetın qiyp süiıktı ısınıŋ jolynda qūrban etıp kelgendegı bergen syilyǧymyz osy ma?
Amantai aǧamyz osy künı uaiymnan densaulyǧynyŋ da naşarlap bara jatqanyn da aitty. Men aǧamyzdy jaqsy tüsınemın. Ömırı boiy jan-tänıŋmen süiıp ainalysqan ısıŋdı bıreuler ädıletsız türde qara jaǧyp tartyp alsa, ömırden tüŋıluden basqa ne qalady?
Men qolymnan kelgenşe bärı jaqsy bolady dep jūbattym. Oblysqa şyǧyp män-jaidy anyqtauǧa tyrystym. Olardyŋ aituynşa, kısıler audandyq äkımdıkke aryzdanǧan eken. Ärbır azamattyŋ aryz-şaǧymy eskerıledı, būl mäsele sol audandyq deŋgeide şeşıledı dep otyr.
Degenmen, qoǧam bolyp būl mäselenı kötersek, Amantai aǧamyz jūmysyna qaita oralar, täuelsız komissiia qūrylyp, ıstıŋ aq-qarasyn ajyratar degen ümıtımız bar.
Amantai aǧanyŋ jasap jatqan jūmysyn öz közımmen kördım. Köptegen tapqan jädıgerlerı ūlttyq, memlekettık muzeilerge ötkızılgen. Al ol kısı jasaqtaǧan Jaŋaqala muzeiı oblystyq deŋgeiden kem emes. Men ol kısını bır körgennen-aq aŋqyldaǧan jüregınıŋ tazalyǧyn sezındım. Jüregı aq adamdar eldıŋ bärın özındei köredı, ädıletsızdıkke töze almaidy. Būl qastandyq Amantai aǧamyzdy jūmystan aiyru ǧana emes, ömırınen aiyrumen bırdei. Eşkımge mındetsınbei-aq jan-jüregımen atqaryp jürgen süiıktı ısıŋdı bıreuler tartyp alyp jatsa, ömırde ne män qalady?
MUZEI JŪMYSYNA NE BENZİN, NE KÖLIK BERGEN EMES
Amanjol SALİMOV, tarihşy-ölketanuşy, Jaŋaqala audandyq muzeiınıŋ eks-direktory: - Men Jaŋaqala audanyna būryn audan äkımı bolǧan L.R. Hairetdinovtyŋ şaqyruymen kelıp, ölketanu muzeiın aşqan bolatynbyz. Muzeidı özımnıŋ jeke jädıgerlerımen tolyqtyrdym. Işın bezendıruge kelgen adamdardyŋ eŋbegın beruge de at salystym. Muzeidı osy ölkenıŋ jädıgerlerımen tolyqtyru üşın bırneşe ekspedisiia ūiymdastyryp nätijesınde arheologiia bölımın jaŋadan tolyqtyrdym. Būdan basqa Alaştyŋ 100 jyldyǧyna orai muzeidıŋ jertölesınen Jaŋaqazandaǧy NKVD türmesınıŋ köşırmesın jasap şyqtym. Ony jasauǧa 2 ai uaqytym kettı. Ony jūmystan keiın tıptı kei künderı tünde, demalys künderı jasap ıske qostym ǧoi. Oǧan mädeniet bölımı basşysy bola tūra ne instrument, ne material bergen joq. Al qazan aiynyŋ 25 künı sol Jaŋaqazan auylynyŋ ardagerı Baqtyǧali Jūbantaev degen azamat telefon şalyp qūndy adam süiekterı aşylyp qalǧan. «Keşte kördım sen srochno kel, äitpese, erte qoi jaiuǧa barǧan adamdar tauyp alyp syndyryp tastar» degesın Aqnūrly Esliamǧalievaǧa eskerteiın dep zvondap edım telefonyn almady. Sodan qasyma Mūrat degen zeinetker şaldy salyp alyp, taŋǧy 5-te şyǧyp 9-ǧa deiın kelem ǧoi dep ketkem. Ol jaqta bızdı Jūbantaev Baqtyǧali degen sol jerdıŋ ardagerler töraǧasy jäne Aibusinov Talap degen aǧamyz sol jerdı körsetuge kütıp alyp basyna alyp bardy. Ol jerden 2 ştuk qūmyra, 8 bırlık sadaq oǧy, 4 bırlık monşaq tabyldy. Söitıp jürgende maşinanyŋ döŋgelegı jarylyp, 12.30-ǧa deiın keşıgıp, tüsten keiın jūmysqa kelsem, Esliamǧalieva şaqyryp tüsınıkteme jaz dep otyr. Osy tüsınıkteme nätijesımen jūmystan bosatyp otyr. Men sebepsız toiǧa, ne sadaqaǧa barsam bır jön bır jön. Eŋ bolmasa qataŋ sögıs dese de bolatyn edı. Qanşa josparly ekspedisiiaǧa kölık sūraǧanda bergen joq. Sondyqtan öz kölıgımmen öz aqşammen şyǧyp jürgende ıstep otyrǧany mynau. M.Jahatovtyŋ basşylyǧymen qoǧamdyq negızdegı ölketanuşylar qoǧamyn qūrǧan edık. Nätijesınde köptegen tarihi oryndar men kielı jerler anyqtaldy. Qūlpytastar oqyldy. Osyndai jūmystarǧa ne benzin, ne kölık bergen emes. Bız öz qaltamyzdan qarajat şyǧaryp jūmystanudamyz. Sonyŋ özınde osyndai jaǧdaiǧa baryp otyr.JAŊAQALADAǦY ÄDILETSIZDIK
Qazybek QŪTTYMŪRATŪLY, qadamger-jurnalist: Amanjol Sälımov degen aǧamyz bar, bız ol kısını "Amantai aǧa" deimız. Jas kezınde komsomolda ıstegen, keiın şarua qojalyǧyn aşyp, käsıbın de döŋgeletken. Köp jyl BQO-nyŋ Aqjaiyq audanynda Bazartöbe auylynyŋ äkımı boldy. Amantai aǧanyŋ bır hobbiı bar - jas künınen köne jädıger, tarihi zat dese, esı ketedı. El kezıp, jer kezıp jürıp, köne närse körse, qolyndaǧy soŋǧy tiynyn berıp satyp alady. Bıraq äldebıreulerge ūqsap, astyrtyn antikvariat satyp, qara basynyŋ qamyn oilamaidy. Talai jyl jinaǧan jädıgerınıŋ ülken bır tobyn Almatydaǧy respublikalyq muzeige aqysyz-pūlsyz syilaǧany bar. Amantai aǧa jiǧan jädıgerlerınıŋ bır parasy Aqjaiyq audany muzeiınde, Atameken auylyndaǧy "Jerūiyq" muzeiınde de tūr. Aitpaqşy Amantai aǧa öz auyly Bazartöbede de öz qarjysyna muzei aşyp, sol öŋırdıŋ tarihy men tūlǧalaryn şama-şarqynşa därıptep jürgen edı. Oǧan tıptı bügınde şetelde jürgen ǧalym Muminov Ashirbek aǧamyz da kuä. Amantai aǧa R.B.Süleimenov atyndaǧy Şyǧystanu instituty mamandary sol öŋırdegı Mäulımberdı qorymyn zerttegen kezde ǧalymdardyŋ bükıl jaǧdaiyn jasap, kiız üi tıgıp, äkım basymen zyr jügırıp, şäi qūiyp berıp jürdı... Osydan ekı-üş jyl būryn ol kezde Jaŋaqala audanynyŋ äkımı bolǧan Lavr Hairetdinov Bazartöbege arnaiy baryp, Amantai aǧany Jaŋaqalaǧa şaqyrǧan. "Jaŋaqala - tarihy tereŋ öŋır ǧoi. Bızge kelıp, muzei aşsaŋyz. Barlyq jaǧdaiyŋyzdy jasaimyz" dese kerek. Jany süigen ısın "qoldaimyn" dep tūrǧan tırı äkımdı körgen soŋ, ärı el basqaryp otyrǧan azamattyŋ ötınışın jerge tastai almai, Amantai aǧamyz alpysqa taiaǧan jasynda, äkımdık qyzmetın tastap, jalaqysy üş ese tömen lauazymǧa, tanymaityn jerge täuekel dep tartyp kettı. ...Qazır Jaŋaqalada keremet audandyq muzei jūmys ıstep tūr. Būl - basynan-aiaq osy Amantai aǧamyzdyŋ eŋbegı. Mūndaǧy jädıgerlerdıŋ basym köpşılıgı - aǧamyzdyŋ jeke qorynan. Az uaqyt ışınde jeke kölıgımen Jaŋaqalanyŋ oi-qyryn, qūm-qoinauyn şarlap, ölke tarihyn öŋırdıŋ öz tuǧandarynan artyq bılıp alǧan. Öz ısıne mūndai berılgen, fanat adam az ǧoi. Osy ıske japondyq jeŋıl kölıgın aiamai salyp, äbden şarşatypty. Qaltasynan qanşa qarjy ketkenın özı ǧana bıletın şyǧar. Bıraq muzeige bas sūǧyp, ondaǧy jüielı jūmys pen ǧasyrlardan syr şertken jädıgerlerge taŋ qalǧan keluşılerdıŋ rizaşylyǧyn körgende Amantai aǧa bärın ūmytyp ketedı. Jaqynda Almatydan kelgen Arman Äubäkır (Arman Aubakir) bauyrymyz da osy muzeide bolyp, pıkırın fb betınde jazǧan edı. Endı ne boldy deisız ǧoi. Qazaqy, "qaimaǧy būzylmaǧan" degen Jaŋaqalada bır dert bar eken. Jaŋaqalada tuyp-öspegen adamdy "qaŋǧyr" deidı eken. Ol kım, eŋbegı qandai - eşkımnıŋ şaruasy joq eken. Ärine, eldıŋ bärıne topyraq şaşuǧa bolmas, bıraq özın "patriotpyn", "ädıldıktıŋ joqşysymyn" dep jürgen şırkınderdıŋ özı osy otty kösep jür eken. Oǧan tiıstı oryndar, äkım qaralar köz jūmyp, aqjürek azamatty alabailardyŋ talauyna salyp qoiyp, qyzyǧyna qarap otyrady eken. Jaŋaqalada äkım auysyp, Nauryzbai Qaraǧoişin kelgelı Amantai Sälımovtıŋ basyna būlt üiırılgen. Ötkende audan äkımınıŋ orynbasary Jasūlan Nūrǧojin şaqyryp alyp, "öz erkıŋmen aryz jazyp kete ǧoi" degenın estıp edım. Ädette bır-bırımen alysyp jüretın aryzqoilar men äkımder "qaŋǧyrlarmen küreste" bırıgıp ketedı eken. Ötken aptada Jaŋaqala audandyq mädeniet, tılderdı damytu, dene şynyqtyru jäne sport bölımınıŋ basşysy Aqnūrly Esliamǧalieva Amantai Sälımovtı statiamen qyzmetınen bosatypty.
Oqiǧa bylai bolǧan: Amantai Sälımovke jaqynda Naryn qūmynyŋ ırgesındegı auyldardyŋ bırınen "pälen jerde qūm köşıp, astynan adam süiegı, köne qūmyra şyǧyp jatyr" degen habar kelgen. Qūmnyŋ mınezı qyzyq, der kezınde barmasaŋyz, ol jerdı qaitadan tappai qalasyz. Sodan Amantai aǧa zyr jügıredı. Mūndaida "Oi, jaqsy boldy, kölıgıŋız mıne, ıssapar şyǧyny mıne, tez jönelıŋız" deitın basşylar qane?! Kerısınşe "qaŋǧyrdyŋ" "sürınetın jerın" aŋdyp otyrǧan ǧoi. Muzei meŋgeruşısı öz kölıgımen, öz qarjysymen atalǧan jerge baryp, qymbat jädıgerdı tauyp, "Jaŋaqalanyŋ muzeiın taǧy bır tyŋ tarihpen toltyratyn boldym" dep quanyp oralsa, Aknurly Esliamgalieva (Aknurli Nurgalievna Eslamgalieva) qyzmetten bosatu turaly būiryǧyn äzırlep otyr eken.
Sonymen, däl qazır Amantai Sälımov jūmyssyz.
AǦAMYZ JAN-TÄNMEN ÖZ ISINE BERILGEN
Arman ÄUBÄKIR, «Adyrna» ūlttyq-etnografiialyq bırlestıgınıŋ direktory: Jaŋaqala Audandyq Tarihi-ölketanu Muzeiınıŋ direktory Amantai Saiasatūlyn bır top aryzdanuşylar qaralap, jerşıldıkke salyp, äkımge aryzdanyp eşqandai negızsız jūmystan ketırıp otyr. Keşe Amantai aǧa jylarman bolyp özı xabarlasty. Oqiǧa bylai bolǧan. Erteŋgılık jädıgerler jinau ısımen jūmystan şyǧyp ketken ǧoi, äuelı sūranyp, eskertpek bolsa audandyq mädeniet bölımınıŋ basşysy telefon kötermeptı. Tüsten keiın kelse, tört saǧat jūmysta bolmadyŋ dep tüsınıkteme jazdyrypty. Oiymda eşnärse joq tüsınıkteme jaza saldym deidı aǧa. Artynşa aǧamyzdy jūmystan şyǧaru jönınde būiryq şyǧarylypty.Aǧamyz öz ısıne berılgendıgı sondai öz qarajatymen benzin qūiyp jūmystyŋ şarualaryn jasap jüredı eken. Ailyǧynyŋ bırşamasy benzinge ketedı. Qolynyŋ şeberlıgı de bar. Aǧamyz muzeidegı köptegen ekspozisiialardy öz qolymen jasap şyqqan. Äsırese, Alaş avtonomiiasynyŋ 100 jyldyǧyna arnalǧan muzei bölmelerı sol zamannyŋ qasıretın aina-qatesız köz aldyŋyzǧa elestetedı. Aqjaiyq audanynan aǧamazdy Jaŋaqala audanynyŋ bır kezdegı äkımı Lavr Raşidūly bekerden beker attai qalap şaqyryp almaǧan ǧoi. Ol kezde Amantai aǧa auyl äkımı qyzmetınde jürgen. Qyzmetın qiyp süiıktı ısınıŋ jolynda qūrban etıp kelgendegı bergen syilyǧymyz osy ma?
Amantai aǧamyz osy künı uaiymnan densaulyǧynyŋ da naşarlap bara jatqanyn da aitty. Men aǧamyzdy jaqsy tüsınemın. Ömırı boiy jan-tänıŋmen süiıp ainalysqan ısıŋdı bıreuler ädıletsız türde qara jaǧyp tartyp alsa, ömırden tüŋıluden basqa ne qalady?
Men qolymnan kelgenşe bärı jaqsy bolady dep jūbattym. Oblysqa şyǧyp män-jaidy anyqtauǧa tyrystym. Olardyŋ aituynşa, kısıler audandyq äkımdıkke aryzdanǧan eken. Ärbır azamattyŋ aryz-şaǧymy eskerıledı, būl mäsele sol audandyq deŋgeide şeşıledı dep otyr.
Degenmen, qoǧam bolyp būl mäselenı kötersek, Amantai aǧamyz jūmysyna qaita oralar, täuelsız komissiia qūrylyp, ıstıŋ aq-qarasyn ajyratar degen ümıtımız bar.
Amantai aǧanyŋ jasap jatqan jūmysyn öz közımmen kördım. Köptegen tapqan jädıgerlerı ūlttyq, memlekettık muzeilerge ötkızılgen. Al ol kısı jasaqtaǧan Jaŋaqala muzeiı oblystyq deŋgeiden kem emes. Men ol kısını bır körgennen-aq aŋqyldaǧan jüregınıŋ tazalyǧyn sezındım. Jüregı aq adamdar eldıŋ bärın özındei köredı, ädıletsızdıkke töze almaidy. Būl qastandyq Amantai aǧamyzdy jūmystan aiyru ǧana emes, ömırınen aiyrumen bırdei. Eşkımge mındetsınbei-aq jan-jüregımen atqaryp jürgen süiıktı ısıŋdı bıreuler tartyp alyp jatsa, ömırde ne män qalady?
"Adyrna" ūlttyq portaly
