سالت-ءدəستۇر مەن يسلام ءدىنىنىڭ ساباقتاستىعى

ۇلتتىق قۇندىلىق- بەلگىلى ءبىر ۇلتقا ءتان ، سول ۇلتتىڭ دامۋ، قالىپتاسۋ تاريحىندا عاسىرلار بويى ءمانىن جويماعان رۋحاني جانە ماتەريالدىق قاسيەتتەر مەن قاجەتتىلىكتەر جيىنتىعى. ەگەر ۇلت قۇندىلىعى بولماسا، وندا ۇلتتا جوعالادى. ءبىزدىڭ قازاق بولىپ جۇرگەنىمىزدىڭ ءوزى دە ۇلتتىق قۇندىلىعىمىزدىڭ بولۋىندا. قازاق مادەنيەتىنىڭ ۇلتتىق قۇندىلىعىنىڭ نەگىزى- ءدىني سانا. ول- يسلامنان باستاۋ الادى. ءدىني سانا- ۇلتتىڭ بولمىسى، تابيعاتى، ەرەكشەلىگى. ۇلتتىڭ مادەنيەتىنە ءۇڭىلىپ قاراساق، بۇعان كوزىمىز جەتەرى انىق. وسى مادەنيەتتىڭ كورسەتكىشى حالىقتىڭ دۇنيەتانىمى، تاريحى مەن ونەرى، احلاعى مەن ادەت- عۇرىپتارى، جازۋى مەن ادەبيەتى، جىر- داستاندارىمەن تۇرمىسى بولىپ جالعاسا بەرەدى. بۇلار ءدىني سانامەن ۇيلەسىم تاپقاندا عانا ۇلتتىق مادەنيەتتىڭ بولمىسى مەن تابيعاتى، ونىڭ ءمان- ماعىناسى اشىلادى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا ءدىني سانا ءوزىن قورشاپ تۇرعان مادەني قۇندىلىقتاردى ساقتاپ تۇراتىن قازىنا ىسپەتتەس. ءدىني تانىم كوپ، ءدىني تانىم تاريحىندا حانافي، ماتۋرۋدي، ياسساۋي مەكتەبىن، فيقھ، كالام، احلاق(مىنەز- قۇلىق) سالالارىنىڭ قالىپتاسۋىن ايتۋعا بولادى. ءدىني سانانىڭ وسى ءبىر سالاسىنا ۇلتتىق قۇندىلىعىمىزدى، مادەنيەتىمىزدى دە جاتقىزۋعا بولادى. تۋعاننان باستاپ ءولىم ءساتى كەلگەنگە دەيىنگى قازاقتىڭ ماعىنالى ادەت- عۇرىپتارىن اشىپ ايتا كەتسەك: قازاق حالقىنىڭ وزگە مۇسىلمان حالىقتارىنان ەركەشەلەپ تۇراتىن باستى ەرەكشەلىكتەرىنىڭ ءبىرى- جەتى اتاعا دەيىن ۇيلەنۋگە تىيىم سالۋى. بۇل قاتاڭ تۇردە ساقتالعان ادەتتەردىڭ ءبىرى يسلامنان باستاۋ الادى. پايعامبار ( س.ا.س) ءوز حاديستەرىندە جاقىندارى مەن تۋىستىق بايلانىسى بارلاردىڭ قوسىلۋلارىنان ساقتاندىرعان. ويتكەنى تۋىستىق بايلانىسى بار جۇبايلاردان تۋىلعان بالا ءالجۋاز، دەنساۋلىعى ناشار بولىپ تۋادى. پايعامبار (س.ا.س) بىلاي دەيدى: «الىستان الىڭدار، (ۇرپاقتارىڭدى) السىرەتپەڭدەر». «قىز بالا داۋىسىن قاتتى شىعارىپ كۇلمەيدى»، «تۇندە شاشىن جايمايدى»، «قوناق الدىندا تالتايىپ وتىرمايدى»،- دەگەن قازاق، قىز بالاسىنا توردەن ورىن بەرگەن. ءاربىر قىزدى ءوزىنىڭ قارىنداسىنداي كورىپ، ءتىپتى ولار ءۇشىن سوعىسۋعا دايىن بولعان. قىزدارىمىز باستارىنان ورامالىن تاستاماي، بوتەن ەر كىسىلەرمەن سويلەسۋدى ار ساناعان. يسلامدا دا قىز بالاسىن قۇددى ءبىر جاۋھارعا تەڭەپ، ونىڭ زەينەتىن بوتەن ەر كىسىلەرگە كورۋگە تىيىم سالادى. ەر كىسىلەرمەن سويلەسپەك تۇگىلى، ولارمەن ءبىر وتىرىستا وتىرماۋدى ادەت سانايدى. قالجا بەرۋ- بالا تۋىلعاننان كەيىن، قوي سويىپ قوناق شاقىرۋ. ايەل بوسانعاننان كەيىن، قىرىق كۇن بويى ۇيدە وتىرىپ سويىلعان قويدىڭ ەتىن جەپ، سورپاسىن ءىشىپ، ءبىراز دەنساۋلىعىن كۇتەدى. قازاقتىڭ بۇل عۇرپىنان كوزدەلگەن ماقسات- ايەلدىڭ بوسانعاننان كەيىنگى ءالسىز دەنساۋلىعىن قالپىنا كەلتىرۋ بولىپ تابىلادى. ال، بەسىكتىڭ پايداسىن ءومىردىڭ ءوزى دالەلدەپ، وسى ۋاقىتقا دەيىن جەتىپ وتىر. ول بالانىڭ تازا بولۋى، ۇيقىسىنىڭ تىنىش بولۋىنا اسەر ەتەدى. جاپوننىڭ ايگىلى مەديتسينا عالىمى گاۋ ششياۋ يدە يلاڭ قازىرگى زامانعى وزىق اسپاپتاردى قولدانا وتىرىپ زەرتتەۋ جۇرگىزگەن. ونىڭ زەرتتەۋى بويىنشا «ءسابي ءومىر ەسىگىن اشپاس بۇرىن، انا قۇرساعىندا ءجۇرىپ تەربەلىسكە تۇسەدى. الايدا ءومىر ەسىگىن اشقان سوڭ جارىق دۇنيەگە بىردەن ۇيرەنىسە المايدى. سوندىقتان ونى انا قۇرساعىنداعىداي الديلەپ، تەربەتىپ وتىرۋ كەرەك» دەگەن قورىتىندى جاسايدى. مىنە، قازاق حالقىنىڭ دانالىعى، وسى پروتسەستەردى ءوزىنىڭ ومىرىنە پايدالانىپ، بالا جارىق دۇنيەگە بەيىمدەلگەنشە، بەسىككە بولەپ، تەربەتىپ وتىرعان. سونىمەن قاتار، بەسىككە ۇكى تاعاتىن بولعان. ونداعى ماقسات، ۇكىنىڭ يىسىنە تىشقان سەكىلدى كەمىرگىشتەر قاشاتىن بولعاندىقتان، بالاعا زيان كەلمەۋى ءۇشىن. كەيبىر راديكالدى اعىمداردىڭ ايتۋىنشا، بۇل ءبىر شيرك ياعني قۇدايعا سەرىك قوسۋ مىس. ادەتتە قازاق ءبىر نارسەنى جاساسا ءبىلىپ، توركىنىنە جەتىپ ورىنداعان. ال، يسلامدا نيەتى سەرىك قوسۋ بولماسا ەم ءتۇرىنىڭ كەز كەلگەنىن جاساۋعا رۇقسات. قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق ويىندارىنىڭ ءبىرى – اسىق ويىنى. اسىق ويناۋ: بالانىڭ ويلاۋ قابىلەتىن دامىتادى، ادامدارمەن تەز ءتىل تابىسا بىلۋگە ۇيرەتەدى، دەنەنى شىنىقتىرادى، قان اينالىمى مەن تىنىس الۋ مۇشەلەرىنىڭ جۇمىسىن جاقسارتادى، بالانىڭ كوزى قاشىقتىقتان كورۋگە داعدىلانادى، مەرگەندىككە باۋليدى. «كورشى اقىسى- ءتاڭىر اقىسى» دەپ كورشىسىن ەرەكشە سىيلاي بىلگەن قازاق، ءتىپتى جاڭا كوشىپ كەلگەن كورشىلەرىن ۇيلەرىنە شاقىرىپ، ەرۋلىك بەرگەن. ال  اللا ەلشىسى (س.ا.س): «كىمدە- كىم اللاعا جانە اقىرەت كۇنىنە سەنگەن بولسا كورشىسىنە ەش زيان تيگىزبەسىن»، جانە « جانىنداعى كورشىسىنىڭ اش جاتقانىن بىلە تۇرا ءوزى توق بولىپ جاتقان ادام ماعان ناق يمان كەلتىرگەن ەمەس»،- دەگەن. سسسر ءداۋىرى دۇرىلدەپ تۇرعان زاماندا، بالا كۇنىمىزدە قورانىڭ ارتىنداعى ءۇيىلىپ تۇرعان كۇلگە اۋنايتىنبىز. ۇلكەندەر:

• ءاي، بالالار، كۇلدە ويناماڭدار،- دەپ ۇرىسادى.
• نەگە، نە بولادى ويناسا؟- دەپ سۇرايمىز.
• نە قىلاسىڭدار نەگە ەكەنىن؟ بولمايدى بىلۋگە دەيتىن.

تابالدىرىقتا تۇرساڭ، ۇلكەندەر:

• ەي، تابالدىرىقتى باسپا،- دەپ جانى قالمايتىن.
• باسسا نە بولادى؟- دەپ تۇرا بەرەمىز.
• جامان بولادى،- دەيدى، سەبەبىن ايتپايتىن،- دەيتىن اتام مارقۇم.

ودان بولەك «ايعا قاراپ دارەت سىندىرما»، «ءۇي ىشىندە ىسقىرما»، «كەشكە جىلاما»، «داستارقاندى باسپا»، «باس كيىمدى باسپا»، «جاينامازدى جوعارى قوي» دەگەن سياقتى ىرىم- تىيىمدار شۇبىرىپ كەتە بەرەدى. اتامنىڭ وسى ءبىر سوزدەرىنەن سول كەزدەگى ۇلكەندەر نەگە سەبەبىن ايتپاعان ەكەن دەپ تاڭداناتىنمىن. ەح، بارلىعىنىڭ دا يسلامنان شىققانىن سول كەزدە ايتسا ەدى؟ وسى ۋاقىتقا دەيىن بالالاردىڭ ميلارىنا ابدەن ءسىڭىپ، بۇلاردى ۇستانبايتىن جان قالماس پا ەدى؟ بىراق، ول كەزدە يسلامدى ءتۇسىنۋ قايدا؟! سانامىزدى جاۋلاعان كەڭەس ۇكىمەتى  كەزىندە، ولار ءدىن جەتكىزۋشىلەرىن ابدەن تىيىپ، «ءدىن» دەگەن ءسوزدى ايتقىزبادى ەمەس پە؟ وسىلايشا ۇلت مادەنيەتىمىزدىڭ قايدان شىققانىن بىلمەي، وعان شامانيزم سەكىلدى قۇدايعا سەرىك قوسۋشىلىقتى قوسىپ بىلىقتىردىق... قازىر شە؟ ۇلتتىق قۇندىلىعىمىز ساقتاۋلى ما؟ كەڭەس كەزىندە كوپتەگەن ۇلتتىق قۇندىلىعىمىزدى،ءدىنىمىزدى، ءدىلىمىزدى «ەسكىنىڭ قالدىعى» دەگەن سىلتاۋمەن كوزىن قۇرتپاق بولدى. ءسويتىپ ۇلتتىڭ ءوزىن جويۋعا تىرىستى. ەگەمەندى ەل بولعاننان بەرى ۇلتجاندى ازاماتتار ۇلتتىق قۇندىلىعىمىزدى قالپىنا كەلتىرۋگە نيەتتەنۋدە. بىراق، بيلىكتىڭ ۇلتتىق قۇندىلىقتارعا دەگەن نەمقۇرايلىلىعى كوپ جاعدايدا كەدەرگى كەلتىرەدى. «نارىقتىق قاتىناس، الەمدىك قاۋىمداستىققا كىرۋ» دەگەن سىلتاۋمەن ۇلتتىق قۇندىلىققا كوڭىل ناشار بولىنۋدە. قازىرگى ماتەريالدىق قۇندىلىقتار زامانىندا ۇلتتىق قۇندىلىقتار كوپ ەسكەرىلمەي قالىپ جاتىر. ەۋروپانىڭ بىزگە كەلگەن مادەنيەتتەرى جاستارىمىزدى بۇرىس باعىتقا باعىتتاۋدا. قىزدارىمىزدىڭ اشىق- شاشىق كيىنۋى، ەڭبەكپەن ەمەس، وڭاي جولمەن اقشا تابۋ ءۇشىن ءتۇرلى جولدارعا بارۋى، قاراكوزدەرىمىز ءۇشىن جاۋلاسقان، ونى قورعاۋ ءۇشىن ءومىرىن تارك ەتكەن باتىرلارىمىزدىڭ سارىن ءۇنى ۇمىتىلعانىن كورسەتەتىندەي. «ەۋروپانىڭ سۋبمادەنيەتىن اكەلەمىز»، «ءبىز قازاقستاننىڭ اتىن شىعارامىز»،- دەپ، شاشىن بوياپ، قاسىن جۇلعان ءانشى توپتاردىڭ، ارينە،بولاشاق ۇرپاقتارىمىزعا بەرەر زيانى كوپ. قازاق ايەلدەرىنە كەلەر بولساق، ولاردىڭ ەر ادامعا كىرپىگىن كوتەرىپ تۋرا قاراماۋى، وتاعاسىنىڭ، قايىن اعالارىنىڭ، وزگە ەركەك تۋىستارىنىڭ ەسىمدەرىن اتاماۋ قۇرمەتتىلىگى، سياقتى، مادەني ەرەكشەلىكتەرىن ءتىپتى كەيبىر زەرتتەۋشىلەردىڭ وزدەرى قىزىعا زەرتتەگەن. وسىنشا كەرەمەت زەرتتەۋشىلەردى قىزىقتىرارلىق سالت-ءداستۇر، مادەنيەتىمىز باردا ولاردى نەگە ساقتاپ قالماسقا؟! كەرىسىنشە،قازاق قانىنا مۇلدەم جات بولعان  قازاق قىزدارىنىڭ قازاق جىگىتىمەن بىرگە كوشەدە تۇرۋى، ءتىپتى، ولارمەن ەمىن-ەركىن قارىم-قاتىناس جاساۋى شەت ەلدىڭ ۇيرەنشىكتى مادەنيەتىنىڭ بىزگە كەلۋى بولىپ تابىلادى. ال، بۇل سىرتتاعى جاۋدىڭ  حالىقتى ىشتەن ءشىرىتۋى ەمەس پە؟! يتاليانىڭ جيھانكەز كاسىپكەرى رەناليۋ گاسپيرين: «مەن الەمنىڭ 141 ەلىن ارالاعان اداممىن. سولاردىڭ ىشىندە ءوز مەملەكەتىندە، ءوز تىلىندە ءومىر سۇرە الماي وتىرعان بەيشارا حالىقتى كوردىم. ول – قازاق حالقى ەكەن»، – دەپتى. ەۋروپا مادەنيەتىمەن قوسا تاعى بىزگە كەلىپ جەتكەنى -تەحنيكا. ونىڭ دا بىزگە پايداسىمەن قوسا بەرەر زيانى كوپ.  دامۋىمىز كەرەك، ارينە، بىراق ول سوناۋ ەسكىدەن كەلە جاتقان قازاق مادەنيەتىن جويۋ دەگەن ءسوز ەمەسقوي. جاhاندانۋ بولمىسى ءماندى، ءمانسىز نارسەلەردى قامتي وتىرىپ، الەمدەگى بارلىق ادامزاتتى جان-جاقتى قورشاپ العان. مىسال كەلتىرەر بولساق، دايىن تاعامدار مەن ىشىمدىكتەر، جاستاردىڭ ساناسىن جاۋلايتىن “ۆالەنتينا كۇنى” سياقتى يدەولوگيالار، جاقسى-جامان فيلمدەر، باعدارلامالار مەن ونەردىڭ ءتۇرلى سالالارى، الۋان ءتۇرلى كوڭىل كوتەرۋ قۇرالدارى. قازىرگى تاڭدا ەل تۇتاستىعىنىڭ، ءدىن مەن ءداستۇر بىرلىگىنىڭ بۇزىلۋىنا، ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدىڭ اياق- استى قالۋىنا قازاقستانداعى ءداستۇرلى ەمەس ءدىني اعىمداردىڭ جانە سەكتالاردىڭ  كوبەيۋى مەن ونىڭ قاتارىنا كوپتەگەن جاستار مەن جالپى حالىقتىڭ تارتىلۋى دا سەبەپ بولىپ وتىر. راديكالدى اعىمداردىڭ بۇل ارەكەتتەرى حالىقپەن بىرگە ءومىر ءسۇرىپ كەلگەن، تۇرمىسىنا، سالتىنا ءسىڭىپ، ءدىندى قول جەتپەس كۇردەلى دۇنيەگە ۇقساتۋ. قازاق سالت-داستۇرلەرى مەن ىرىم-تىيىمدارىن تەرىستەپ، قازاقتى يسلامعا جاڭا كىرگەن ەل سەكىلدى كورسەتۋ. ولاردىڭ ىشىنەن اسىرەسە يسلام دىنىنەن ءبولىنىپ شىققان “ۋاhhابشىلار”، “حيزبۋت-تاحرير”، ء“ات-تاكفير ءۋال-hيجرا”، “احماديا” سياقتى اعىمداردى ايتۋعا بولادى. مۇنداي احۋال ءبىزدىڭ ەلدىڭ وڭتۇستىك وڭىرىندە ايرىقشا بايقالىپ وتىر. ماسەلەن، وڭتۇستىك قازاقستان جانە جامبىل وبلىستارىنىڭ ايماقتارىندا استىرتىن ۇيىم قۇرعان شەتەلدىك “تابليعي جاماعات” راديكالدى قوزعالىسىنىڭ ۇگىت-ناسيحات ارەكەتتەرى انىقتالعان.   “ۋاhhابشىلار” ءدىني عۇلامالارعا ەرۋگە، ولاردىڭ سوزدەرىن ەسكەرمەۋگە شاقىرىپ، ولاردىڭ جانە اتا-بابا ارۋاقتارىنىڭ باسىنا بارىپ قۇران باعىشتاۋدى،  دىنگە جاڭالىق ەنگىزگەن كاپىرلەر دەپ ايىپتايدى. سوناۋ عاسىرلار بويى كەلە جاتقان سالت-ءداستۇرىمىزدى جوققا شىعارىپ، ونى ورىنداعان ادامدى “قۇدايعا سەرىك قوسۋشى”،- دەپ، ءتىپتى سول ءۇشىن اتا-انا، تۋىستارىن دا كورمەي كەتىپ  جاتادى. ولار وزدەرىن «ءمازھاب ۇستانبايمىز» دەپ ايتادى. بىراق شىن مانىندە ولار ءمازھاب ۇستايدى. ءوز كوسەمدەرىنىڭ پىكىرىنەن شىعا الماعان سوڭ، ول سونىڭ ءمازھابىندا، ياعني ءسالافيزم مازھابىندا دەگەن ءسوز. بىراق ول – شاتاق ءمازھاب. باسقا ءمازھابتاردى تانىمايتىن، قوعامدا شي شىعاراتىن، بۇلىك جاسايتىن ءمازھاب. ءتورت ءمازھابتى مويىنداماعان سوڭ اركىم قۇراندى ءوز ناپسىسىنە، ءتۇسىنۋ دەڭگەيىنە قاراي تاپسىرلەپ، تالقىلايدى. سونىڭ ناتيجەسىندە قوعامدا بۇلىك پايدا بولادى. ال ءتورت ءمازھاب – وسىنداي جاعدايعا جىبەرمەي وتىرعان ۇلكەن كۇش. اركىم ءوزىنىڭ ءبىلىم دەڭگەيىنە قاراي ءپاتۋا بەرەتىن بولسا، وندا ءبىر-بىرىنە كەرەعار، قايشى، ءبىر-ءبىرىن مويىندامايتىن اعىمدار پايدا بولادى. سوندىقتان كەز كەلگەن مەملەكەتتە بەلگىلى ءبىر مازھابقا باسىمدىق بەرىلىپ، قولداۋ كورسەتىلەدى. ەلىمىزدە ەكسترەميستىك باعىتتاعى «حيزب-ۋت-تاحرير» («ازات ەتۋ پارتياسى») ۇيىمىنىڭ زاڭعا قايشى ارەكەتتەرى جۇرتشىلىقتىڭ نارازىلىعىن تۋدىرۋدا. حيزبۋت-ءتاحريردىڭ ماقساتى - يسلام اتىن جامىلىپ، دىنارالىق كەلىسىم مەن ءۇن قاتىسۋعا زيانىن تيگىزىپ، بەيبىت ءومىر تىنىشتىعىن بۇزۋ. حيزبۋت-تاحرير ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ مەملەكەتتىك قۇرىلىسىن مويىندامايدى جانە وسى ايماقتا حاليفات قۇرۋدى وزدەرىنىڭ ماقساتى رەتىندە ۇستانادى. اتالعان ۇيىم كۇرەسى يدەولوگيالىق كۇرەس، يدەولوگيالىق توڭكەرىس، بيلىكتى ءوز قولدارىنا الۋ سىندى ءۇش باعىتتا جۇرگىزىلەدى. كەيىنگى جىلدارى مۇسىلماندار اراسىندا جىك سالاتىن پىكىرلەر مەن ۇستانىمدار كورىنىس بەرۋدە. ءدىني فاناتيزم، لاڭكەستىك، پىكىر توزىمسىزدىگى يسلام دىنىنە جات. تاۋەلسىزدىك جىلدارى ازاماتتىق قوعامنىڭ جانە نارىقتىق ەكونوميكانىڭ قۇرىلۋىمەن عانا ەمەس، سونداي-اق ءدىني سەرپىلىستىڭ جۇرۋىمەن دە سيپاتتالادى: ءداستۇرلى ءدىني بىرلەستىكتەر ۇستانىمدارىنىڭ كۇشەيۋىمەن بىرگە قازىرگى قازاقستان ءۇشىن بەيمالىم، جاڭا «ءداستۇرلى ەمەس» ءدىني ۇيىمدار پايدا بولدى. كەيىنگى ۋاقىتتا كاتوليك، پروتتەستانتتىق جانە ءداستۇرلى ەمەس ءدىني قۇرىلىمدار ءوز قىزمەتتەرىن بەلسەندى تۇردە جۇرگىزۋدە. «يەگوۆا كۋالارى» بىرلەستىگىنىڭ ميسسيونەرلىك قىزمەتى ەرەكشە قارقىن الۋدا. «يەگوۆو كۋالارى» قازاقستانداعى سانى جاعىنان ءوسىپ كەلە جاتقان كونفەسسيا بولىپ وتىر. ونىڭ ءدىني ورتالىعى ەسىك قالاسىندا ورنالاسقان، 70-تەن استام ءدىني بىرلەستىكتەرى ادىلەت ورگاندارىندا رەسمي تىركەلگەن جانە 30-دان اسا جەرگىلىكتى قاۋىمدارى بار، ونى ۇستاناتىن ادامدار 20 مىڭعا جۋىق. ولاردىڭ سەنىمى بويىنشا ءبىرتۇتاس قۇدايدىڭ ەسىمى- يەگوۆا بولدى. ولار ترويتسانى(قۇداي-اتا، قۇداي-بالا، قاسيەتتى رۋح تۇرعىسىندا) مويىندامايدى. يسۋس كرەستكە ەمەس باعاناعا كرىلگەنىن ايتىپ، كرەستى پايدالانبايدى. يەگوۆا كۋاگەرلەرى كەز كەلگەن مەملەكەتتى شايتاننىڭ قارۋى ساناپ، ولاردا اسكەردە بولۋعا، مەملەكەتتىك ءانۇراندى ايتۋعا، سايلاۋلارعا قاتىسۋعا قاتاڭ تىيىم سالىنعان. سونىمەن قاتار ەلىمىزدە پروتەستانتيزمنىڭ جاڭا اپوستولدىق شىركەۋى، ەلۋشىلەر (پياتيدەسياتنيچەستۆو), مەتوديزم، مەننونيزم، پرەسۆەتەريانستۆو سىندى اعىمدارى تارالۋدا. پياتيدەسياتنيچەستۆو حح عاسىردىڭ باسىندا اقش-تا قۇرىلعان. بۇل اعىمنىڭ ەڭ ءىرى قاۋىمدارى قاراعاندى جانە الماتى قالالارىندا ورنالاسقان. اپوستولدار رۋحىنداعى ەۆانگەلشىل حريستياندار ءوز جۇمىسىن بەلسەندى جۇرگىزۋدە. قازىرگى كەزدە 3 مىڭعا جۋىق ادامدى بىرىكتىرەتىن 40-قا جۋىق قاۋىمدار بار. پرەسۆەتەرياندىق اعىمى ەلىمىزدە امەريكالىق، كورەيلىك ۋاعىزداۋشىلاردىڭ ميسسيونەرلىك قىزمەتى ناتيجەسىندە تارالىپ جاتىر. بۇل ۋاعىزشىلارعا شەت ەلدەگى ءدىني ورتالىقتار كومەك كورسەتۋدە. ەلىمىزدە 20-دان اسا پرەسۆەتەريان بىرلەستىكتەرى بار. "گرەيس-بلاگودات", ء"بىرىنشى پرەسۆەتەريان شىركەۋى،" "الماتى ايماقتىق پرەسۆەتەريان شىركەۋى" بىرلەستىكتەرى بەلگىلى بولىپ وتىر. ميسسيونەرلىك - ءدىني ۇيىمداردىڭ ىلىمدەرىن تاراتۋعا ارنالعان ءدىني جانە ساياسي قىزمەت. ميسسيونەرلىك ۇيىمداردىڭ شوقىندىرۋ ساياساتى افريكا جانە ازيا حالىقتارى اراسىندا قارقىنداپ، ماقساتتى تۇردە جۇرگىزىلىپ وتىر. ميسسيونەرلىك ۇيىمدارعا بىرقاتار ەلدەردىڭ مەملەكەتتىك قۇرىلىمدارى، قايىرىمدىلىق قورلارى، ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدار، قارجىلىق توپتار ماتەريالدىق جانە مورالدىق تۇرعىدان كومەكتەسىپ، ورتاقتاسا جۇمىس جاسايدى. ميسسيونەرلەر باراتىن ەل حالقىنىڭ ءدىنىن، تاريحىن، ادەت-عۇرپىن، ءدىلى مەن پسيحولوگياسىن زەرتتەپ ءبىلىپ بارادى. كوپتەگەن ميسسيونەرلەر جەرگىلىكتى حالىق باسىم ەلدى مەكەندەردە تۇرىپ، سول حالىقتىڭ ءتىلىن، ادەت-عۇرپىن، مىنەز-قۇلىقتارىن ءوز قىزمەتتەرىن تابىستى اتقارۋ ءۇشىن جەتەرلىكتەي دەڭگەيدە زەرتتەپ، ۇيرەنەدى. جۇمىسسىزدار، ومىردەن ءوز ورنىن تاپپاعاندار، رۋحاني ىزدەنىستە جۇرگەندەر، جەكە باسى جانە وتباسىنداعى پسيحولوگيالىق قيىندىقتارعا توزە الماعاندار، يسلام ءدىنىن تەرەڭ بىلمەيتىندەر، اسىرەسە جاستار ميسسيونەرلەردىڭ ۇگىت-ناسيحاتىنا تەز ىلىگەدى. راديكالدى اعىمداردىڭ ماقساتى- ءداستۇرلى قۇندىلىقتاردى جويۋ بولسا، ءبىزدىڭ ماقسات- ونى جاڭعىرتۋ بولۋ كەرەك. ياعني، ۇلت بويىنان جوعالماعان رۋحاني الەۋەتتى پايدالانا ءبىلۋ. يسلام جايىنداعى قاتە تۇسىنىكتەرگە، ءتۇرلى اعىمداردىڭ جەتەگىندە كەتۋگە قارسى تۇرا الاتىن بىردەن-ءبىر كۇش- ءبىزدىڭ قازاقى مۇسىلماندىعىمىز. حالىقتىڭ عاسىرلار بويى قالىپتاستىرعان قۇندىلىقتارىن جيناقتاپ، جاڭعىرتىپ، بۇگىنگى قوعام يگىلىگىنە جاراتىپ، قايتا بەزەندەپ، ۇرپاققا ۇسىنۋ.  ياعني، تاربيەنى تال بەسىكتەن كۇش ەيتۋ كەرەك. ماسەلەن، ەۋروپادا ءوز ءدىنىن مەكتەپ قابىرعاسىنان-اق ارنايى ۇيرەتەدى. ءوز ءدىنىن جاستايىنان ساناسىنا سىڭىرگەن بالانى قانداي سەكتا بولسىن ارباي الماسى انىق. سول سەبەپتى ول ەلگە سەكتانتتار بارعانىمەن بوس قايتاتىندىقتان، ەۋروپا بۇل ماسەلەدە وزگە ەلدەرگە بىزدە ءدىن بوستاندىعى بار دەپ جار سالادى. سول سياقتى بىزدە بالالاردى مەكتەپتەن باستاپ رۋحاني پاندەرگە وقىتىپ، يسلامدى  ۇلت قۇندىلىعىنان ءبولىپ قاراستىرماي، كەرىسىنشە ونىمەن بىرگە ۇشتاساتىنىن ءتۇسىندىرۋ جانە يسلامي كىتاپتارعا دا كانوندىق ءماتىن رەتىندە ەمەس، رۋحاني تاربيە كوزى رەتىندە قاراۋ. رۋحاني تاربيە وشاعى بولىپ تابىلاتىن ءدىني  وقۋ ورىندارىن دامىتۋ. ولارعا ءمان بەرمەۋ،ەلەمەۋ ارقىلى رۋحاني قاجەتتىلىكتەرىن قاناعاتتاندارعىسى كەلگەن بولاشاق ۇرپاقتارىمىزدى راديكالدى اعىم ىشىنەن تاۋىپ قالۋىمىز ابدەن مۇمكىن. كەيبىر قاتەلەسۋشىلەر يسلامدى داستۇردەن بولەك ساناپ، ونى قۇددى ءبىر اعىمعا تەڭەۋدە. يسلامدا ادەت-عۇرىپتىڭ ماڭىزى ەرەكشە، ءتىپتى كەز- كەلگەن شاريعات ماسەلەسىنە جاۋاپ تابىلماسا، ونىڭ جاۋابى رەتىندە كومەك قولىن سوزاتىن يجماعتان (مۇسىلمان ءمۇجتاھيد عالىمداردىڭ بەلگىلى ءبىر ءدىني ۇكىمگە ءبىراۋىزدان كەلىسۋى) كەيىنگى ءتورتىنشى قاينار كوز بولىپ تابىلادى. بۇل جايىندا اللا تاعالادا قۇران كارىمدە:   «كىشىپەيىلدىلىك تانىت، عۇرىپتى بۇيىر دا، نادانداردان بەت بۇر!» دەيدى («اعراف» سۇرەسى،199). كوپشىلىك ءتاپسىر عالىمدارى وسى اياتتا كەلگەن «عۇرىپ» ءسوزىنىڭ ادامداردىڭ اراسىندا، ياكي قاندايدا ءبىر ورتادا قالىپتاسقان ىزگى ادەت-عۇرىپتى بىلدىرەتىندىگىن ايتقان. مۇسىلمان عالىمى، مۇحادديس (حاديس جەتكىزۋشى) يمام ءان-ناۋاۋي دە شاريعاتتا ۇكىمى ناقتى كەلمەگەن ماسەلەلەردە، سالت-داستۇرگە سۇيەنۋ كەرەك ەكەندىگىن ايتىپ وتكەن.  

قازاقباەۆا اينۇر قايراتقىزى