Salt-dəstür men İslam dınınıŋ sabaqtastyǧy

Ūlttyq qūndylyq- belgılı bır ūltqa tän , sol ūlttyŋ damu, qalyptasu tarihynda ǧasyrlar boiy mänın joimaǧan ruhani jäne materialdyq qasietter men qajettılıkter jiyntyǧy. Eger ūlt qūndylyǧy bolmasa, onda ūltta joǧalady. Bızdıŋ qazaq bolyp jürgenımızdıŋ özı de ūlttyq qūndylyǧymyzdyŋ boluynda. Qazaq mädenietınıŋ ūlttyq qūndylyǧynyŋ negızı- dıni sana. Ol- İslamnan bastau alady. Dıni sana- ūlttyŋ bolmysy, tabiǧaty, erekşelıgı. Ūlttyŋ mädenietıne üŋılıp qarasaq, būǧan közımız jeterı anyq. Osy mädeniettıŋ körsetkışı halyqtyŋ dünietanymy, tarihy men önerı, ahlaǧy men ädet- ǧūryptary, jazuy men ädebietı, jyr- dastandarymen tūrmysy bolyp jalǧasa beredı. Būlar dıni sanamen üilesım tapqanda ǧana ūlttyq mädeniettıŋ bolmysy men tabiǧaty, onyŋ män- maǧynasy aşylady. Bır sözben aitqanda dıni sana özın qorşap tūrǧan mädeni qūndylyqtardy saqtap tūratyn qazyna ıspettes. Dıni tanym köp, dıni tanym tarihynda Hanafi, Maturudi, Iаssaui mektebın, fiqh, käläm, ahlaq(mınez- qūlyq) salalarynyŋ qalyptasuyn aituǧa bolady. Dıni sananyŋ osy bır salasyna ūlttyq qūndylyǧymyzdy, mädenietımızdı de jatqyzuǧa bolady. Tuǧannan bastap ölım sätı kelgenge deiıngı qazaqtyŋ maǧynaly ädet- ǧūryptaryn aşyp aita ketsek: Qazaq halqynyŋ özge mūsylman halyqtarynan erkeşelep tūratyn basty erekşelıkterınıŋ bırı- jetı ataǧa deiın üilenuge tyiym saluy. Būl qataŋ türde saqtalǧan ädetterdıŋ bırı İslamnan bastau alady. Paiǧambar ( s.a.s) öz hadisterınde jaqyndary men tuystyq bailanysy barlardyŋ qosylularynan saqtandyrǧan. Öitkenı tuystyq bailanysy bar jūbailardan tuylǧan bala äljuaz, densaulyǧy naşar bolyp tuady. Paiǧambar (s.a.s) bylai deidı: «Alystan alyŋdar, (ūrpaqtaryŋdy) älsıretpeŋder». «Qyz bala dauysyn qatty şyǧaryp külmeidı», «tünde şaşyn jaimaidy», «qonaq aldynda taltaiyp otyrmaidy»,- degen qazaq, qyz balasyna törden oryn bergen. Ärbır qyzdy özınıŋ qaryndasyndai körıp, tıptı olar üşın soǧysuǧa daiyn bolǧan. Qyzdarymyz bastarynan oramalyn tastamai, böten er kısılermen söilesudı ar sanaǧan. İslamda da qyz balasyn qūddy bır jauharǧa teŋep, onyŋ zeinetın böten er kısılerge köruge tyiym salady. Er kısılermen söilespek tügılı, olarmen bır otyrysta otyrmaudy ädet sanaidy. Qalja beru- bala tuylǧannan keiın, qoi soiyp qonaq şaqyru. Äiel bosanǧannan keiın, qyryq kün boiy üide otyryp soiylǧan qoidyŋ etın jep, sorpasyn ışıp, bıraz densaulyǧyn kütedı. Qazaqtyŋ būl ǧūrpynan közdelgen maqsat- äieldıŋ bosanǧannan keiıngı älsız densaulyǧyn qalpyna keltıru bolyp tabylady. Al, besıktıŋ paidasyn ömırdıŋ özı däleldep, osy uaqytqa deiın jetıp otyr. Ol balanyŋ taza boluy, ūiqysynyŋ tynyş boluyna äser etedı. Japonnyŋ äigılı medisina ǧalymy Gau Şiiau İde İlaŋ qazırgı zamanǧy ozyq aspaptardy qoldana otyryp zertteu jürgızgen. Onyŋ zertteuı boiynşa «säbi ömır esıgın aşpas būryn, ana qūrsaǧynda jürıp terbelıske tüsedı. Alaida ömır esıgın aşqan soŋ jaryq düniege bırden üirenıse almaidy. Sondyqtan ony ana qūrsaǧyndaǧydai äldilep, terbetıp otyru kerek» degen qorytyndy jasaidy. Mıne, qazaq halqynyŋ danalyǧy, osy prosesterdı özınıŋ ömırıne paidalanyp, bala jaryq düniege beiımdelgenşe, besıkke bölep, terbetıp otyrǧan. Sonymen qatar, besıkke ükı taǧatyn bolǧan. Ondaǧy maqsat, ükınıŋ iısıne tyşqan sekıldı kemırgışter qaşatyn bolǧandyqtan, balaǧa ziian kelmeuı üşın. Keibır radikaldy aǧymdardyŋ aituynşa, būl bır şirk iaǧni qūdaiǧa serık qosu mys. Ädette qazaq bır närsenı jasasa bılıp, törkınıne jetıp oryndaǧan. Al, İslamda nietı serık qosu bolmasa em türınıŋ kez kelgenın jasauǧa rūqsat. Qazaq halqynyŋ ūlttyq oiyndarynyŋ bırı – asyq oiyny. Asyq oinau: balanyŋ oilau qabıletın damytady, adamdarmen tez tıl tabysa bıluge üiretedı, denenı şynyqtyrady, qan ainalymy men tynys alu müşelerınıŋ jūmysyn jaqsartady, balanyŋ közı qaşyqtyqtan köruge daǧdylanady, mergendıkke baulidy. «Körşı aqysy- täŋır aqysy» dep körşısın erekşe syilai bılgen qazaq, tıptı jaŋa köşıp kelgen körşılerın üilerıne şaqyryp, erulık bergen. Al  Alla elşısı (s.a.s): «Kımde- kım Allaǧa jäne aqıret künıne sengen bolsa körşısıne eş ziian tigızbesın», jäne « Janyndaǧy körşısınıŋ aş jatqanyn bıle tūra özı toq bolyp jatqan adam maǧan naq iman keltırgen emes»,- degen. SSSR däuırı dürıldep tūrǧan zamanda, bala künımızde qoranyŋ artyndaǧy üiılıp tūrǧan külge aunaitynbyz. Ülkender:

• Äi, balalar, külde oinamaŋdar,- dep ūrysady.
• Nege, ne bolady oinasa?- dep sūraimyz.
• Ne qylasyŋdar nege ekenın? Bolmaidy bıluge deitın.

Tabaldyryqta tūrsaŋ, ülkender:

• Ei, tabaldyryqty baspa,- dep jany qalmaityn.
• Bassa ne bolady?- dep tūra beremız.
• Jaman bolady,- deidı, sebebın aitpaityn,- deitın atam marqūm.

Odan bölek «aiǧa qarap däret syndyrma», «üi ışınde ysqyrma», «keşke jylama», «dastarqandy baspa», «bas kiımdı baspa», «jainamazdy joǧary qoi» degen siiaqty yrym- tyiymdar şūbyryp kete beredı. Atamnyŋ osy bır sözderınen sol kezdegı ülkender nege sebebın aitpaǧan eken dep taŋdanatynmyn. Eh, barlyǧynyŋ da İslamnan şyqqanyn sol kezde aitsa edı? Osy uaqytqa deiın balalardyŋ milaryna äbden sıŋıp, būlardy ūstanbaityn jan qalmas pa edı? Bıraq, ol kezde İslamdy tüsınu qaida?! Sanamyzdy jaulaǧan keŋes ükımetı  kezınde, olar dın jetkızuşılerın äbden tyiyp, «dın» degen sözdı aitqyzbady emes pe? Osylaişa ūlt mädenietımızdıŋ qaidan şyqqanyn bılmei, oǧan şamanizm sekıldı qūdaiǧa serık qosuşylyqty qosyp bylyqtyrdyq... Qazır şe? Ūlttyq qūndylyǧymyz saqtauly ma? Keŋes kezınde köptegen ūlttyq qūndylyǧymyzdy,dınımızdı, dılımızdı «eskınıŋ qaldyǧy» degen syltaumen közın qūrtpaq boldy. Söitıp ūlttyŋ özın joiuǧa tyrysty. Egemendı el bolǧannan berı ūltjandy azamattar ūlttyq qūndylyǧymyzdy qalpyna keltıruge niettenude. Bıraq, bilıktıŋ ūlttyq qūndylyqtarǧa degen nemqūrailylyǧy köp jaǧdaida kedergı keltıredı. «Naryqtyq qatynas, älemdık qauymdastyqqa kıru» degen syltaumen ūlttyq qūndylyqqa köŋıl naşar bölınude. Qazırgı materiialdyq qūndylyqtar zamanynda ūlttyq qūndylyqtar köp eskerılmei qalyp jatyr. Europanyŋ bızge kelgen mädenietterı jastarymyzdy būrys baǧytqa baǧyttauda. Qyzdarymyzdyŋ aşyq- şaşyq kiınuı, eŋbekpen emes, oŋai jolmen aqşa tabu üşın türlı joldarǧa baruy, qaraközderımız üşın jaulasqan, ony qorǧau üşın ömırın tärk etken batyrlarymyzdyŋ saryn ünı ūmytylǧanyn körsetetındei. «Europanyŋ submädenietın äkelemız», «Bız Qazaqstannyŋ atyn şyǧaramyz»,- dep, şaşyn boiap, qasyn jūlǧan änşı toptardyŋ, ärine,bolaşaq ūrpaqtarymyzǧa berer ziiany köp. Qazaq äielderıne keler bolsaq, olardyŋ er adamǧa kırpıgın köterıp tura qaramauy, otaǧasynyŋ, qaiyn aǧalarynyŋ, özge erkek tuystarynyŋ esımderın atamau qūrmettılıgı, siiaqty, mädeni erekşelıkterın tıptı keibır zertteuşılerdıŋ özderı qyzyǧa zerttegen. Osynşa keremet zertteuşılerdı qyzyqtyrarlyq salt-dästür, mädenietımız barda olardy nege saqtap qalmasqa?! Kerısınşe,qazaq qanyna müldem jat bolǧan  qazaq qyzdarynyŋ qazaq jıgıtımen bırge köşede tūruy, tıptı, olarmen emın-erkın qarym-qatynas jasauy şet eldıŋ üirenşıktı mädenietınıŋ bızge keluı bolyp tabylady. Al, būl syrttaǧy jaudyŋ  halyqty ışten şırıtuı emes pe?! İtaliianyŋ jihankez käsıpkerı Renaliu Gaspirin: «Men älemnıŋ 141 elın aralaǧan adammyn. Solardyŋ ışınde öz memleketınde, öz tılınde ömır süre almai otyrǧan beişara halyqty kördım. Ol – Qazaq halqy eken», – deptı. Europa mädenietımen qosa taǧy bızge kelıp jetkenı -tehnika. Onyŋ da bızge paidasymen qosa berer ziiany köp.  Damuymyz kerek, ärine, bıraq ol sonau eskıden kele jatqan qazaq mädenietın joiu degen söz emesqoi. Jahandanu bolmysy mändı, mänsız närselerdı qamti otyryp, älemdegı barlyq adamzatty jan-jaqty qorşap alǧan. Mysal keltırer bolsaq, daiyn taǧamdar men ışımdıkter, jastardyŋ sanasyn jaulaityn “Valentina künı” siiaqty ideologiialar, jaqsy-jaman filmder, baǧdarlamalar men önerdıŋ türlı salalary, aluan türlı köŋıl köteru qūraldary. Qazırgı taŋda el tūtastyǧynyŋ, dın men dästür bırlıgınıŋ būzyluyna, ūlttyq qūndylyqtarymyzdyŋ aiaq- asty qaluyna Qazaqstandaǧy dästürlı emes dıni aǧymdardyŋ jäne sektalardyŋ  köbeiuı men onyŋ qataryna köptegen jastar men jalpy halyqtyŋ tartyluy da sebep bolyp otyr. Radikaldy aǧymdardyŋ būl äreketterı halyqpen bırge ömır sürıp kelgen, tūrmysyna, saltyna sıŋıp, dındı qol jetpes kürdelı düniege ūqsatu. Qazaq salt-dästürlerı men yrym-tyiymdaryn terıstep, qazaqty islamǧa jaŋa kırgen el sekıldı körsetu. Olardyŋ ışınen äsırese İslam dınınen bölınıp şyqqan “Uahhabşylar”, “Hizbut-tahrir”, “ät-Täkfir uäl-hijra”, “Ahmadiia” siiaqty aǧymdardy aituǧa bolady. Mūndai ahual bızdıŋ eldıŋ oŋtüstık öŋırınde airyqşa baiqalyp otyr. Mäselen, Oŋtüstık Qazaqstan jäne Jambyl oblystarynyŋ aimaqtarynda astyrtyn ūiym qūrǧan şeteldık “Tabliǧi Jamaǧat” radikaldy qozǧalysynyŋ ügıt-nasihat äreketterı anyqtalǧan.   “Uahhabşylar” dıni ǧūlamalarǧa eruge, olardyŋ sözderın eskermeuge şaqyryp, olardyŋ jäne ata-baba äruaqtarynyŋ basyna baryp qūran baǧyştaudy,  dınge jaŋalyq engızgen käpırler dep aiyptaidy. Sonau ǧasyrlar boiy kele jatqan salt-dästürımızdı joqqa şyǧaryp, ony oryndaǧan adamdy “qūdaiǧa serık qosuşy”,- dep, tıptı sol üşın ata-ana, tuystaryn da körmei ketıp  jatady. Olar özderın «mäzhab ūstanbaimyz» dep aitady. Bıraq şyn mänınde olar mäzhab ūstaidy. Öz kösemderınıŋ pıkırınen şyǧa almaǧan soŋ, ol sonyŋ mäzhabynda, iaǧni säläfizm mazhabynda degen söz. Bıraq ol – şataq mäzhab. Basqa mäzhabtardy tanymaityn, qoǧamda şi şyǧaratyn, bülık jasaityn mäzhab. Tört mäzhabty moiyndamaǧan soŋ ärkım Qūrandy öz näpsısıne, tüsınu deŋgeiıne qarai täpsırlep, talqylaidy. Sonyŋ nätijesınde qoǧamda bülık paida bolady. Al tört mäzhab – osyndai jaǧdaiǧa jıbermei otyrǧan ülken küş. Ärkım özınıŋ bılım deŋgeiıne qarai pätua beretın bolsa, onda bır-bırıne kereǧar, qaişy, bır-bırın moiyndamaityn aǧymdar paida bolady. Sondyqtan kez kelgen memlekette belgılı bır mäzhabqa basymdyq berılıp, qoldau körsetıledı. Elımızde ekstremistık baǧyttaǧy «Hizb-ut-tahrir» («Azat etu partiiasy») ūiymynyŋ zaŋǧa qaişy äreketterı jūrtşylyqtyŋ narazylyǧyn tudyruda. Hizbut-tahrirdıŋ maqsaty - İslam atyn jamylyp, dınaralyq kelısım men ün qatysuǧa ziianyn tigızıp, beibıt ömır tynyştyǧyn būzu. Hizbut-tahrir Ortalyq Aziia elderınıŋ memlekettık qūrylysyn moiyndamaidy jäne osy aimaqta halifat qūrudy özderınıŋ maqsaty retınde ūstanady. Atalǧan ūiym küresı ideologiialyq küres, ideologiialyq töŋkerıs, bilıktı öz qoldaryna alu syndy üş baǧytta jürgızıledı. Keiıngı jyldary mūsylmandar arasynda jık salatyn pıkırler men ūstanymdar körınıs berude. Dıni fanatizm, laŋkestık, pıkır tözımsızdıgı islam dınıne jat. Täuelsızdık jyldary azamattyq qoǧamnyŋ jäne naryqtyq ekonomikanyŋ qūryluymen ǧana emes, sondai-aq dıni serpılıstıŋ jüruımen de sipattalady: dästürlı dıni bırlestıkter ūstanymdarynyŋ küşeiuımen bırge qazırgı Qazaqstan üşın beimälım, jaŋa «dästürlı emes» dıni ūiymdar paida boldy. Keiıngı uaqytta katolik, prottestanttyq jäne dästürlı emes dıni qūrylymdar öz qyzmetterın belsendı türde jürgızude. «İegova kuälary» bırlestıgınıŋ missionerlık qyzmetı erekşe qarqyn aluda. «İegovo kuälary» Qazaqstandaǧy sany jaǧynan ösıp kele jatqan konfessiia bolyp otyr. Onyŋ dıni ortalyǧy Esık qalasynda ornalasqan, 70-ten astam dıni bırlestıkterı ädılet organdarynda resmi tırkelgen jäne 30-dan asa jergılıktı qauymdary bar, ony ūstanatyn adamdar 20 myŋǧa juyq. Olardyŋ senımı boiynşa bırtūtas qūdaidyŋ esımı- İegova boldy. Olar troisany(Qūdai-ata, Qūdai-bala, qasiettı ruh tūrǧysynda) moiyndamaidy. İisus krestke emes baǧanaǧa krılgenın aityp, krestı paidalanbaidy. İegova kuägerlerı kez kelgen memlekettı şaitannyŋ qaruy sanap, olarda äskerde boluǧa, memlekettık änūrandy aituǧa, sailaularǧa qatysuǧa qataŋ tyiym salynǧan. Sonymen qatar elımızde protestantizmnıŋ jaŋa apostoldyq şırkeuı, eluşıler (piatidesiatnichestvo), metodizm, mennonizm, presveterianstvo syndy aǧymdary taraluda. Piatidesiatnichestvo HH ǧasyrdyŋ basynda AQŞ-ta qūrylǧan. Būl aǧymnyŋ eŋ ırı qauymdary Qaraǧandy jäne Almaty qalalarynda ornalasqan. Apostoldar ruhyndaǧy evangelşıl hristiandar öz jūmysyn belsendı jürgızude. Qazırgı kezde 3 myŋǧa juyq adamdy bırıktıretın 40-qa juyq qauymdar bar. Presveteriandyq aǧymy elımızde amerikalyq, koreilık uaǧyzdauşylardyŋ missionerlık qyzmetı nätijesınde taralyp jatyr. Būl uaǧyzşylarǧa şet eldegı dıni ortalyqtar kömek körsetude. Elımızde 20-dan asa presveterian bırlestıkterı bar. "Greis-Blagodat", "Bırınşı presveterian şırkeuı," "Almaty aimaqtyq presveterian şırkeuı" bırlestıkterı belgılı bolyp otyr. Missionerlık - dıni ūiymdardyŋ ılımderın taratuǧa arnalǧan dıni jäne saiasi qyzmet. Missionerlık ūiymdardyŋ şoqyndyru saiasaty Afrika jäne Aziia halyqtary arasynda qarqyndap, maqsatty türde jürgızılıp otyr. Missionerlık ūiymdarǧa bırqatar elderdıŋ memlekettık qūrylymdary, qaiyrymdylyq qorlary, ükımettık emes ūiymdar, qarjylyq toptar materialdyq jäne moraldyq tūrǧydan kömektesıp, ortaqtasa jūmys jasaidy. Missionerler baratyn el halqynyŋ dının, tarihyn, ädet-ǧūrpyn, dılı men psihologiiasyn zerttep bılıp barady. Köptegen missionerler jergılıktı halyq basym eldı mekenderde tūryp, sol halyqtyŋ tılın, ädet-ǧūrpyn, mınez-qūlyqtaryn öz qyzmetterın tabysty atqaru üşın jeterlıktei deŋgeide zerttep, üirenedı. Jūmyssyzdar, ömırden öz ornyn tappaǧandar, ruhani ızdenıste jürgender, jeke basy jäne otbasyndaǧy psihologiialyq qiyndyqtarǧa töze almaǧandar, İslam dının tereŋ bılmeitınder, äsırese jastar missionerlerdıŋ ügıt-nasihatyna tez ılıgedı. Radikaldy aǧymdardyŋ maqsaty- dästürlı qūndylyqtardy joiu bolsa, bızdıŋ maqsat- ony jaŋǧyrtu bolu kerek. Iаǧni, ūlt boiynan joǧalmaǧan ruhani äleuettı paidalana bılu. İslam jaiyndaǧy qate tüsınıkterge, türlı aǧymdardyŋ jetegınde ketuge qarsy tūra alatyn bırden-bır küş- bızdıŋ qazaqy mūsylmandyǧymyz. Halyqtyŋ ǧasyrlar boiy qalyptastyrǧan qūndylyqtaryn jinaqtap, jaŋǧyrtyp, bügıngı qoǧam igılıgıne jaratyp, qaita bezendep, ūrpaqqa ūsynu.  Iаǧni, tärbienı tal besıkten küş eitu kerek. Mäselen, Europada öz dının mektep qabyrǧasynan-aq arnaiy üiretedı. Öz dının jastaiynan sanasyna sıŋırgen balany qandai sekta bolsyn arbai almasy anyq. Sol sebeptı ol elge sektanttar barǧanymen bos qaitatyndyqtan, Europa būl mäselede özge elderge bızde dın bostandyǧy bar dep jar salady. Sol siiaqty bızde balalardy mektepten bastap ruhani pänderge oqytyp, İslamdy  ūlt qūndylyǧynan bölıp qarastyrmai, kerısınşe onymen bırge ūştasatynyn tüsındıru jäne İslami kıtaptarǧa da kanondyq mätın retınde emes, ruhani tärbie közı retınde qarau. Ruhani tärbie oşaǧy bolyp tabylatyn dıni  oqu oryndaryn damytu. Olarǧa män bermeu,elemeu arqyly ruhani qajettılıkterın qanaǧattandarǧysy kelgen bolaşaq ūrpaqtarymyzdy radikaldy aǧym ışınen tauyp qaluymyz äbden mümkın. Keibır qatelesuşıler islamdy dästürden bölek sanap, ony qūddy bır aǧymǧa teŋeude. İslamda ädet-ǧūryptyŋ maŋyzy erekşe, tıptı kez- kelgen şariǧat mäselesıne jauap tabylmasa, onyŋ jauaby retınde kömek qolyn sozatyn ijmaǧtan (mūsylman müjtähid ǧalymdardyŋ belgılı bır dıni ükımge bırauyzdan kelısuı) keiıngı törtınşı qainar köz bolyp tabylady. Būl jaiynda Alla Taǧalada Qūran Kärımde:   «Kışıpeiıldılık tanyt, ǧūrypty būiyr da, nadandardan bet būr!» deidı («Aǧraf» süresı,199). Köpşılık täpsır ǧalymdary osy aiatta kelgen «ǧūryp» sözınıŋ adamdardyŋ arasynda, iaki qandaida bır ortada qalyptasqan ızgı ädet-ǧūrypty bıldıretındıgın aitqan. Mūsylman ǧalymy, mūhaddis (hadis jetkızuşı) İmam än-Nauaui de şariǧatta ükımı naqty kelmegen mäselelerde, salt-dästürge süienu kerek ekendıgın aityp ötken.  

Qazaqbaeva Ainūr Qairatqyzy