قىز كەلسە سىپىرعى تىعىلىپ قالاتىن قازاق سالتى

3630
Adyrna.kz Telegram

قازاقتاردا: «قىز كەلسە سىپىرعى تىعىلىپ قالادى» دەگەن ءازىل-شىنى ارالاس ءسوز بار. تۇرمىسقا شىققان قىز اتا-اناسىنىڭ ۇيىنە كەلگەندە قالاعان نارسەسىن الىپ كەتۋگە ەرىكتى. دەگەنمەن، قىزدىڭ ايتقانىن ورىنداۋ مۇمكىن بولماعان جاعدايدا قىز اياعىن سوزىپ وتىرىپ جىلاسا «ەندى كەلمەيمىن» دەگەنى. بىراق تا قازاقتار بۇنداي جاعدايعا جەتكىزبەۋگە تىرىسادى. سەبەبى قىزدىڭ قالاۋى جازىلماعان، بىراق ورىندالۋى ءتيىس زاڭ.

قازاقتار قىزدارىن وكپەلەتكىسى كەلمەيتىن حالىق — سەبەبى قىز بويجەتىپ تۋعان شاڭىراعىنان كەتەتىن بولعاندىقتان ۇلدان گورى قىزدى جاقسى كورەدى. قىز تۋرالى «جات جۇرتتىق» دەگەن ءسوز سوندىقتان پايدا بولعان. قازاق جانۇياسىندا قىزدىڭ ورنى بولەك. قىز ارقاشان اعاسى مەن جەڭگەلەرىنەن بيىك وتىرادى. ەگەر ونى بىرەۋ وكپەلەتسە ول ادامعا: «سەن نە، قىزدىڭ جات جۇرتتىق ەكەنىن ۇمىتتىڭ با؟» دەپ قاتاڭ ەسكەرتۋ جاسالىنادى.

قيىن قوشتاسۋ

قازاقتار قان ارالاسپاس ماقساتىمەن قىزدارىن باسقا رۋ وكىلدەرىنە تۇرمىسقا بەرەدى. ادەتتە قىزدىڭ كەتەتىن جەرى وتە الىس، بىرنشە ءجۇز شاقىرىم  قاشىقتىق ارالىقتا بولادى. قىزدىڭ تۋىستارى كۇيەۋدىڭ كەرۋەنىن بىرنەشە كۇنشىلىك جەرگە شىعارىپ سالعان.

وسى كۇندەرى، اسىرەسە جاستار، جول بويى كوشتىڭ كوركىن كەلتىرىپ كوڭىل كوتەرەتىن. اتتارىمەن جارىسىپ، ءتۇرلى ويىندار وينالىپ، اندەر شىرقالادى. وسىنىڭ ءبارى تۋعان ۇيىنەن جىراققا، جات جۇرتقا كەلىن بولىپ كەتىپ بارا جاتقان قىز قامكوڭىل بولماۋى ءۇشىن جاسالىنادى.

ءبىرشاما ۋاقىت وتكەن سوڭ قىز تۋىستارىنا ءوزىنىڭ جاعدايى تۋرالى حابار بەرەتىن. ءوز قولىمەن توقىعان شاعىن كىلەم، الاشا نەمەسە ءوزى باسقان كيىزدى تۋعان اۋىلىنا جولدايتىن. ەگەر ول زاتتاردىڭ ويۋى ادەمى، اشىق بوياۋلى بولسا وندا قىزدىڭ جاعدايى جاقسى بولعانى. كەرىسىنشە كىلەم، كيىزدىڭ نەمەسە الاشانىڭ بوياۋى سولعىن، ويۋلارى كۇڭگىرت بولسا وندا قىز اتا-اناسىنا جاعدايىم وتە ناشار دەگەن بەلگىسى. بۇنداي جاعدايدا قىزدىڭ اتا-اناسى بارىپ قىزىن الىپ قايتۋ كەرەك ەكەنىن تۇسىنگەن.

تۇرمىسقا شىققان قىزدىڭ تۋىس جاعى «توركىن» دەپ اتالادى. بۇل ءسوزدىڭ ماعىناسى «ءتور»، دەمەك قىز توردە وتىراتىن سىيلى جاق دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. ەگەر قىز كەلىن بولىپ تۇسكەن اۋىلعا كەلگەن جولاۋشى تانىس بولماسا دا، بىراق قىزدىڭ اۋىلىنان، نەمەسە رۋلاسى بولسا وندا قىز ول ادامدى «توركىنىم ەكەنسىز عوي» جاقىن تارتادى.  ءوز كەزەگىندە كۇيەۋ جاعى دا ول ادامدى قۇرمەتپەن كۇتەدى. ال قىزدىڭ اتا-اناسى مەن جاقىن تۋىستارىنا كۇيەۋدىڭ اۋىلىندا قۇدا دەپ ەرەكشە قۇرمەت كورسەتىلەدى.

اتا-انانىڭ ۇيىنە كەلۋ

تۇرمىسقا شىققان قىزدار تۋعان ۇيىنە جۋىق ارادا كەلە الماعان. كەيدە تۋعان شاڭىراعىنىڭ تابالدىرىعىن اتتاۋ كوپتەگەن جىلداردان كەيىن عانا مۇمكىن بولعان. بۇنداي جاعدايدا قىز توركىنىنە بالالارىمەن باراتىن. تۋىستارى قىزدىڭ بالالارىن «جيەن» دەپ اتاپ، بۇنداي كەلىستى «توركىندەۋ» دەپ ايتاعان.

توركىندەۋ ارقاشان قۋانىشتى وقيعا. بالالارىمەن بىرگە كەلگەن قىزدى ۇلكەن قۇرمەتپەن كۇتۋ قازاقتىڭ بايىرعى سالتى. قىز تۋعان شاڭىراعىنا جۇبايىنىڭ تۋىستارىمەن بىرگە، ءتۇرلى سىي-سياپاتىن الا كەلەتىن. ءوزىنىڭ ۇيىندە قىز كەزىندەگىدەي ەركىن ءجۇرىپ تۇرادى. توركىندەۋ سالتى قازاقتىڭ تۋىستىق قارىم-قاتىناسىنىڭ كەرەمەت كورىنىسى.

سالت قازاق ادەبيەتىندە

جازۋشى باۋىرجان مومىشۋلى «ۇشقان ۇيا» شىعارماسىندا توركىندەۋدى بىلايشا سۋرەتتەگەن: «ءبىز ءۇي ىرگەسىندە وتىرعانبىز. الىستاعى قىرقادان ءتورت اتتىلى كورىندى. باياۋ جۇرىسپەن قاتارلاسا ءتىزىلىپ كەلەدى. ورتالارىندا اق جاۋلىقتى جالعىز ايەل. ءبارى سول كىسىنىڭ ىڭعايىنا قارايتىن سياقتى.

– بۇل كىم بولدى ەكەن، ءا، – دەپ اكەم ەلەڭ ەتە قالدى. قولىن ماڭدايىنا

اپارىپ، تەسىلە قارادى. – شاماسى، ايشالار، اپكەمدەر بولۋ كەرەك. جۇگىر، مومىنقۇل، الدىنان قارسى ال. ۇيگە كيىز سالسىن دە. – وسىنى ايتىپ، اكەم تاعى دا جولاۋشىلار جاققا كوز تىكتى. – ءيا، ايشالاردىڭ ءوزى ەكەن. انە، اناۋ جانتورە عوي. اتقا وتىرىسىنان تانىپ تۇرمىن. ەر ۇستىندە ەڭكىشتەۋ وتىرعانى بولات. ال اناۋ تىپىرشىپ كەلە جاتقانى اسقارجان عوي. ۇلكەن ۇيگە تۇسىرىڭدىەر. بول-بول تەز. كەلىپ قالادى ەندى. كىشى ۇيگە اپكەم تۇسپەيدى. تەز قامدانىڭدار.

جولاۋشىلار ات شاپتىرىم جەرگە جاقىنداپ قالدى. اكەمنىڭ ايتقانى راس ەكەن. كەلە جاتقاندار اپكەمدەر بولىپ شىقتى. ايشا جيرەن بيەنى جورعا بۇلكىلگە سالىپ كەلەدى. وزگەلەرى قورشاي قاۋمالاپ، مايدا جەلىستەن اۋار ەمەس. اپكەم استىنداعى ات تۇياعى تۋعان جەردىڭ توپىراعى، بابا جەرىن، ەل مەكەنىن باسقانىنا ماساتتانىپ، كارى كەۋدەسىن ماڭعاز كوتەرىپ كەلە جاتقانداي ەركىن وتىر. سىرت قاراعان كىسىگە الدەبىر تاكاپپار، قاتال امىرشىگە ۇقسايدى. ال توڭىرەگىندەگى ەر كىسىلەر سونىڭ قوشەمەتشىلەرى سياقتى.

اكەمنىڭ جۇزىنە كۇلكى ويناپ، ارەڭ شىداپ تۇردى دا، الدەن سوڭ ەلبەلەكتەپ جۇگىرە جونەلدى. سول كۇيى اپكەمنىڭ تىزگىنىنە جارماستى.

كەمپىر لەزدە بوساپ، ەمىرەنىپ كەتتى دە، يەگى كەمسەڭدەپ، ىنىسىنە تەلمىرە قاراپ تۇرىپ قالدى. «اينالايىندار، التىندارىم» دەي بەردى.

اكەم دە تىزەسى قالتىراپ، تۇك ءسوز ايتا الماي، ايشا اپكەمدى قولتىقتادى.

– اتتان ءتۇسىڭىزشى، اپكە. جول سوعىپ، قاجىپ قالمادىڭ با، اينالايىن قاسقورشىم مەنىڭ. ارقالاپ ءجۇرىپ وسىرگەن ەدىڭ. كەلشى ءوزىم قولتىقتاپ تۇسىرەيىن، – دەدى اكەمنىڭ داۋىسى جارىقشاقتانىپ.

ءىنىسىنىڭ مىنا ءسوزى كەمپىردىڭ جۇيكەسىن تىپتەن بوساتىپ جىبەرسە كەرەك، كوزىنە جاس العان كۇيى، اكەمنىڭ سوزعان قولىنا اۋناي بەردى.

…اكەم وسىناۋ قۋانىشتى كەزدەسۋدىڭ اسەرىنەن ءالى ارىلا الماي وتىر. جانتورە اپكەم ەكەۋىنىڭ بۇگىنگى قىلىعىن مىسقىلداپ قويادى. بولات سوزگە وتقا-تەكتە قوسىلىپ، ادەپ ساقتاپ وتىر. اسقار ءالى اۋزىن اشقان جوق. كوكەم قوناقتاردىڭ قامىن ويلاستىرىپ سىرتتا ءجۇر.

بۇل شاڭىراقتا دۇنيەگە ەڭ العاش ءوزىم كەلگەم!

شاي الدىندا ايشا اپكەم وزىمەن كەلگەن قورجىنىن الدىرىپ، اۋزىن سوكتى. بالا-شاعا ورىك، مەيىزگە قارىق بوپ قالدى. ايەلدەرگە كويلەك اكەلىپتى. كوكەم ەكەۋمىزگە كەستەلى تاقيا كيگىزدى. اكەمە قاراكول قۇلاقشىن تىگىپ اكەلىپتى.  جانىنا وتىرعىزىپ الىپ، جاس بالاشا اۋزىنا ورىك-مەيىزدى تىقپالاي بەرەدى. جينالعاندار بۇعان دۋ كۇلىسىپ جاتىر.

– كەمپىر-اۋ، مىناۋىڭ نە؟ – دەيدى جانتورە كەڭكىلدەي كۇلىپ. – ونان دا بالالارعا ۇلەستىرمەيمىسىڭ، – دەيدى.

اپكەم جەزدەمە:

– الدىمەن مومىشجاننىڭ تيەمەلىسىن ءوز قولىممەن جەگىزەيىن. وزگەسىن كىمگە بەرسەڭدەر دە جۇمىسىم جوق...

اكەم ءماز بولىپ كۇلدى دە، اپكەمنىڭ قولىنان بازارلىعىن الدى.

…– قوي، ەندى، سونشا تەرمەلەپ نە كورىندى ساعان، – جانتورە قاتقىلداۋ ايتتى. – ...ازداپ ۇيالساڭشى.

– سەن ءۇيتىپ بىلگىرسىمە، بىلاي! مەن سەنىڭ قاتىنىڭ ەمەسپىن – دەپ ىقىلىقتادى اپكەم. – ءوزىمنىڭ كىندىك كەسكەن شاڭىراعىمدا، اتا-انامنىڭ قۇتقانا مەشىتىندە سەن ءۇيتىپ قوجاڭداما. توركىنىمدە مەن ساعان قاتىن ەمەس، «قالىڭدىعىڭمىن». سونى دا بىلمەيمىسىڭ.

وسىنى ايتقاندا ءۇيدىڭ ءىشى دە دۋ كۇلىستى. ءتىپتى اسقاردىڭ ءوزى ءىشىن ۇستاپ، دومالاپ جاتىر.

– ادەپتى كۇيەۋ بولىپ، جونىڭە وتىرساڭشى، – دەدى اپكەم تاعى دا ەلدى كۇلدىرىپ.

…مۇنان كەيىن اپكەم ەلىنە كەتكەنشە، ءبىزدىڭ ءبارىمىزدى ءبىر شىبىقپەن ايداعانداي، ءامىر بەرىپ وتىردى.

– بۇل شاڭىراقتا دۇنيەگە ەڭ العاش ءوزىم كەلگەم. قۋانىشتى ەڭ العاش اكە-شەشەمە ءوزىم بەرگەم. ەڭ العاش ايالاعانى دا ءوزىممىن. سوندىقتان مەنەن ۇلكەن قايسىڭ بار، كانە، – دەيتىن اپكەم.

ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ ادامدارى بۇل سوزگە دالەل تابا الماي، ءبارى دە سول ءتامپىش كەمپىردى قۇراقشا جاپىرىلىپ كۇتەتىن».

قازاقتار ءۇشىن «توركىندەۋ» بۇگىندە دە جان جىلىتارلىق، ماڭىزدى سالت. سەبەبى قازاقتار قىزداردى ۇلدارىنان ارتىق كورەتىنى راس. سەبەبى قىزدار شىنىندا دا «جات جۇرتتىق».

بەردالى وسپان

"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى

 

پىكىرلەر