Qyz kelse sypyrǵy tyǵylyp qalatyn qazaq salty

3631
Adyrna.kz Telegram

Qazaqtarda: «Qyz kelse sypyrǵy tyǵylyp qalady» degen ázil-shyny aralas sóz bar. Turmysqa shyqqan qyz ata-anasynyń úıine kelgende qalaǵan nársesin alyp ketýge erikti. Degenmen, qyzdyń aıtqanyn oryndaý múmkin bolmaǵan jaǵdaıda qyz aıaǵyn sozyp otyryp jylasa «endi kelmeımin» degeni. Biraq ta qazaqtar bundaı jaǵdaıǵa jetkizbeýge tyrysady. Sebebi qyzdyń qalaýy jazylmaǵan, biraq oryndalýy tıis zań.

Qazaqtar qyzdaryn ókpeletkisi kelmeıtin halyq — sebebi qyz boıjetip týǵan shańyraǵynan ketetin bolǵandyqtan uldan góri qyzdy jaqsy kóredi. Qyz týraly «jat jurttyq» degen sóz sondyqtan paıda bolǵan. Qazaq januıasynda qyzdyń orny bólek. Qyz árqashan aǵasy men jeńgelerinen bıik otyrady. Eger ony bireý ókpeletse ol adamǵa: «Sen ne, qyzdyń jat jurttyq ekenin umyttyń ba?» dep qatań eskertý jasalynady.

Qıyn qoshtasý

Qazaqtar qan aralaspas maqsatymen qyzdaryn basqa rý ókilderine turmysqa beredi. Ádette qyzdyń ketetin jeri óte alys, birnshe júz shaqyrym  qashyqtyq aralyqta bolady. Qyzdyń týystary kúıeýdiń kerýenin birneshe kúnshilik jerge shyǵaryp salǵan.

Osy kúnderi, ásirese jastar, jol boıy kóshtiń kórkin keltirip kóńil kóteretin. Attarymen jarysyp, túrli oıyndar oınalyp, ánder shyrqalady. Osynyń bári týǵan úıinen jyraqqa, jat jurtqa kelin bolyp ketip bara jatqan qyz qamkóńil bolmaýy úshin jasalynady.

Birshama ýaqyt ótken soń qyz týystaryna óziniń jaǵdaıy týraly habar beretin. Óz qolymen toqyǵan shaǵyn kilem, alasha nemese ózi basqan kıizdi týǵan aýylyna joldaıtyn. Eger ol zattardyń oıýy ádemi, ashyq boıaýly bolsa onda qyzdyń jaǵdaıy jaqsy bolǵany. Kerisinshe kilem, kıizdiń nemese alashanyń boıaýy solǵyn, oıýlary kúńgirt bolsa onda qyz ata-anasyna jaǵdaıym óte nashar degen belgisi. Bundaı jaǵdaıda qyzdyń ata-anasy baryp qyzyn alyp qaıtý kerek ekenin túsingen.

Turmysqa shyqqan qyzdyń týys jaǵy «tórkin» dep atalady. Bul sózdiń maǵynasy «tór», demek qyz tórde otyratyn syıly jaq degen maǵynany bildiredi. Eger qyz kelin bolyp túsken aýylǵa kelgen jolaýshy tanys bolmasa da, biraq qyzdyń aýylynan, nemese rýlasy bolsa onda qyz ol adamdy «tórkinim ekensiz ǵoı» jaqyn tartady.  Óz kezeginde kúıeý jaǵy da ol adamdy qurmetpen kútedi. Al qyzdyń ata-anasy men jaqyn týystaryna kúıeýdiń aýylynda quda dep erekshe qurmet kórsetiledi.

Ata-ananyń úıine kelý

Turmysqa shyqqan qyzdar týǵan úıine jýyq arada kele almaǵan. Keıde týǵan shańyraǵynyń tabaldyryǵyn attaý kóptegen jyldardan keıin ǵana múmkin bolǵan. Bundaı jaǵdaıda qyz tórkinine balalarymen baratyn. Týystary qyzdyń balalaryn «jıen» dep atap, bundaı kelisti «tórkindeý» dep aıtaǵan.

Tórkindeý árqashan qýanyshty oqıǵa. Balalarymen birge kelgen qyzdy úlken qurmetpen kútý qazaqtyń baıyrǵy salty. Qyz týǵan shańyraǵyna jubaıynyń týystarymen birge, túrli syı-sııapatyn ala keletin. Óziniń úıinde qyz kezindegideı erkin júrip turady. Tórkindeý salty qazaqtyń týystyq qarym-qatynasynyń keremet kórinisi.

Salt qazaq ádebıetinde

Jazýshy Baýyrjan Momyshýly «Ushqan uıa» shyǵarmasynda tórkindeýdi bylaısha sýrettegen: «Biz úı irgesinde otyrǵanbyz. Alystaǵy qyrqadan tórt attyly kórindi. Baıaý júrispen qatarlasa tizilip keledi. Ortalarynda aq jaýlyqty jalǵyz áıel. Bári sol kisiniń yńǵaıyna qaraıtyn sııaqty.

– Bul kim boldy eken, á, – dep ákem eleń ete qaldy. Qolyn mańdaıyna

aparyp, tesile qarady. – Shamasy, Aıshalar, ápkemder bolý kerek. Júgir, Momynqul, aldynan qarsy al. Úıge kıiz salsyn de. – Osyny aıtyp, ákem taǵy da jolaýshylar jaqqa kóz tikti. – Iá, Aıshalardyń ózi eken. Áne, anaý Jantóre ǵoı. Atqa otyrysynan tanyp turmyn. Er ústinde eńkishteý otyrǵany Bolat. Al anaý typyrshyp kele jatqany Asqarjan ǵoı. Úlken úıge túsirińdier. Bol-bol tez. Kelip qalady endi. Kishi úıge ápkem túspeıdi. Tez qamdanyńdar.

Jolaýshylar at shaptyrym jerge jaqyndap qaldy. Ákemniń aıtqany ras eken. Kele jatqandar ápkemder bolyp shyqty. Aısha jıren bıeni jorǵa búlkilge salyp keledi. Ózgeleri qorshaı qaýmalap, maıda jelisten aýar emes. Ápkem astyndaǵy at tuıaǵy týǵan jerdiń topyraǵy, baba jerin, el mekenin basqanyna masattanyp, kári keýdesin mańǵaz kóterip kele jatqandaı erkin otyr. Syrt qaraǵan kisige áldebir tákappar, qatal ámirshige uqsaıdy. Al tóńiregindegi er kisiler sonyń qoshemetshileri sııaqty.

Ákemniń júzine kúlki oınap, áreń shydap turdy da, álden soń elbelektep júgire jóneldi. Sol kúıi ápkemniń tizginine jarmasty.

Kempir lezde bosap, emirenip ketti de, ıegi kemseńdep, inisine telmire qarap turyp qaldy. «Aınalaıyndar, altyndarym» deı berdi.

Ákem de tizesi qaltyrap, túk sóz aıta almaı, Aısha ápkemdi qoltyqtady.

– Attan túsińizshi, ápke. Jol soǵyp, qajyp qalmadyń ba, aınalaıyn qasqorshym meniń. Arqalap júrip ósirgen ediń. Kelshi ózim qoltyqtap túsireıin, – dedi ákemniń daýysy jaryqshaqtanyp.

Inisiniń myna sózi kempirdiń júıkesin tipten bosatyp jiberse kerek, kózine jas alǵan kúıi, ákemniń sozǵan qolyna aýnaı berdi.

…Ákem osynaý qýanyshty kezdesýdiń áserinen áli aryla almaı otyr. Jantóre ápkem ekeýiniń búgingi qylyǵyn mysqyldap qoıady. Bolat sózge otqa-tekte qosylyp, ádep saqtap otyr. Asqar áli aýzyn ashqan joq. Kókem qonaqtardyń qamyn oılastyryp syrtta júr.

Bul shańyraqta dúnıege eń alǵash ózim kelgem!

Shaı aldynda Aısha ápkem ózimen kelgen qorjynyn aldyryp, aýzyn sókti. Bala-shaǵa órik, meıizge qaryq bop qaldy. Áıelderge kóılek ákelipti. Kókem ekeýmizge kesteli taqııa kıgizdi. Ákeme qarakól qulaqshyn tigip ákelipti.  Janyna otyrǵyzyp alyp, jas balasha aýzyna órik-meıizdi tyqpalaı beredi. Jınalǵandar buǵan dý kúlisip jatyr.

– Kempir-aý, mynaýyń ne? – deıdi Jantóre keńkildeı kúlip. – Onan da balalarǵa úlestirmeımisiń, – deıdi.

Ápkem jezdeme:

– Aldymen Momyshjannyń tıemelisin óz qolymmen jegizeıin. Ózgesin kimge berseńder de jumysym joq...

Ákem máz bolyp kúldi de, ápkemniń qolynan bazarlyǵyn aldy.

…– Qoı, endi, sonsha termelep ne kórindi saǵan, – Jantóre qatqyldaý aıtty. – ...Azdap uıalsańshy.

– Sen úıtip bilgirsime, bylaı! Men seniń qatynyń emespin – dep yqylyqtady ápkem. – Ózimniń kindik kesken shańyraǵymda, ata-anamnyń qutqana meshitinde sen úıtip qojańdama. Tórkinimde men saǵan qatyn emes, «qalyńdyǵyńmyn». Sony da bilmeımisiń.

Osyny aıtqanda úıdiń ishi de dý kúlisti. Tipti Asqardyń ózi ishin ustap, domalap jatyr.

– Ádepti kúıeý bolyp, jónińe otyrsańshy, – dedi ápkem taǵy da eldi kúldirip.

…Munan keıin ápkem eline ketkenshe, bizdiń bárimizdi bir shybyqpen aıdaǵandaı, ámir berip otyrdy.

– Bul shańyraqta dúnıege eń alǵash ózim kelgem. Qýanyshty eń alǵash áke-shesheme ózim bergem. Eń alǵash aıalaǵany da ózimmin. Sondyqtan menen úlken qaısyń bar, káne, – deıtin ápkem.

Bizdiń úıdiń adamdary bul sózge dálel taba almaı, bári de sol támpish kempirdi quraqsha japyrylyp kútetin».

Qazaqtar úshin «tórkindeý» búginde de jan jylytarlyq, mańyzdy salt. Sebebi qazaqtar qyzdardy uldarynan artyq kóretini ras. Sebebi qyzdar shynynda da «jat jurttyq».

Berdaly OSPAN

"Adyrna" ulttyq portaly

 

Pikirler