Qazaqtarda: «Qyz kelse sypyrǧy tyǧylyp qalady» degen äzıl-şyny aralas söz bar. Tūrmysqa şyqqan qyz ata-anasynyŋ üiıne kelgende qalaǧan närsesın alyp ketuge erıktı. Degenmen, qyzdyŋ aitqanyn oryndau mümkın bolmaǧan jaǧdaida qyz aiaǧyn sozyp otyryp jylasa «endı kelmeimın» degenı. Bıraq ta qazaqtar būndai jaǧdaiǧa jetkızbeuge tyrysady. Sebebı qyzdyŋ qalauy jazylmaǧan, bıraq oryndaluy tiıs zaŋ.
Qazaqtar qyzdaryn ökpeletkısı kelmeitın halyq — sebebı qyz boijetıp tuǧan şaŋyraǧynan ketetın bolǧandyqtan ūldan görı qyzdy jaqsy köredı. Qyz turaly «jat jūrttyq» degen söz sondyqtan paida bolǧan. Qazaq janūiasynda qyzdyŋ orny bölek. Qyz ärqaşan aǧasy men jeŋgelerınen biık otyrady. Eger ony bıreu ökpeletse ol adamǧa: «Sen ne, qyzdyŋ jat jūrttyq ekenın ūmyttyŋ ba?» dep qataŋ eskertu jasalynady.
Qiyn qoştasu
Qazaqtar qan aralaspas maqsatymen qyzdaryn basqa ru ökılderıne tūrmysqa beredı. Ädette qyzdyŋ ketetın jerı öte alys, bırnşe jüz şaqyrym qaşyqtyq aralyqta bolady. Qyzdyŋ tuystary küieudıŋ keruenın bırneşe künşılık jerge şyǧaryp salǧan.
Osy künderı, äsırese jastar, jol boiy köştıŋ körkın keltırıp köŋıl köteretın. Attarymen jarysyp, türlı oiyndar oinalyp, änder şyrqalady. Osynyŋ bärı tuǧan üiınen jyraqqa, jat jūrtqa kelın bolyp ketıp bara jatqan qyz qamköŋıl bolmauy üşın jasalynady.
Bırşama uaqyt ötken soŋ qyz tuystaryna özınıŋ jaǧdaiy turaly habar beretın. Öz qolymen toqyǧan şaǧyn kılem, alaşa nemese özı basqan kiızdı tuǧan auylyna joldaityn. Eger ol zattardyŋ oiuy ädemı, aşyq boiauly bolsa onda qyzdyŋ jaǧdaiy jaqsy bolǧany. Kerısınşe kılem, kiızdıŋ nemese alaşanyŋ boiauy solǧyn, oiulary küŋgırt bolsa onda qyz ata-anasyna jaǧdaiym öte naşar degen belgısı. Būndai jaǧdaida qyzdyŋ ata-anasy baryp qyzyn alyp qaitu kerek ekenın tüsıngen.
Tūrmysqa şyqqan qyzdyŋ tuys jaǧy «törkın» dep atalady. Būl sözdıŋ maǧynasy «tör», demek qyz törde otyratyn syily jaq degen maǧynany bıldıredı. Eger qyz kelın bolyp tüsken auylǧa kelgen jolauşy tanys bolmasa da, bıraq qyzdyŋ auylynan, nemese rulasy bolsa onda qyz ol adamdy «törkınım ekensız ǧoi» jaqyn tartady. Öz kezegınde küieu jaǧy da ol adamdy qūrmetpen kütedı. Al qyzdyŋ ata-anasy men jaqyn tuystaryna küieudıŋ auylynda qūda dep erekşe qūrmet körsetıledı.
Ata-ananyŋ üiıne kelu
Tūrmysqa şyqqan qyzdar tuǧan üiıne juyq arada kele almaǧan. Keide tuǧan şaŋyraǧynyŋ tabaldyryǧyn attau köptegen jyldardan keiın ǧana mümkın bolǧan. Būndai jaǧdaida qyz törkınıne balalarymen baratyn. Tuystary qyzdyŋ balalaryn «jien» dep atap, būndai kelıstı «törkındeu» dep aitaǧan.
Törkındeu ärqaşan quanyşty oqiǧa. Balalarymen bırge kelgen qyzdy ülken qūrmetpen kütu qazaqtyŋ baiyrǧy salty. Qyz tuǧan şaŋyraǧyna jūbaiynyŋ tuystarymen bırge, türlı syi-siiapatyn ala keletın. Özınıŋ üiınde qyz kezındegıdei erkın jürıp tūrady. Törkındeu salty qazaqtyŋ tuystyq qarym-qatynasynyŋ keremet körınısı.
Salt qazaq ädebietınde
Jazuşy Bauyrjan Momyşuly «Ūşqan ūia» şyǧarmasynda törkındeudı bylaişa surettegen: «Bız üi ırgesınde otyrǧanbyz. Alystaǧy qyrqadan tört attyly körındı. Baiau jürıspen qatarlasa tızılıp keledı. Ortalarynda aq jaulyqty jalǧyz äiel. Bärı sol kısınıŋ yŋǧaiyna qaraityn siiaqty.
– Būl kım boldy eken, ä, – dep äkem eleŋ ete qaldy. Qolyn maŋdaiyna
aparyp, tesıle qarady. – Şamasy, Aişalar, äpkemder bolu kerek. Jügır, Momynqūl, aldynan qarsy al. Üige kiız salsyn de. – Osyny aityp, äkem taǧy da jolauşylar jaqqa köz tıktı. – İä, Aişalardyŋ özı eken. Äne, anau Jantöre ǧoi. Atqa otyrysynan tanyp tūrmyn. Er üstınde eŋkışteu otyrǧany Bolat. Al anau typyrşyp kele jatqany Asqarjan ǧoi. Ülken üige tüsırıŋdıer. Bol-bol tez. Kelıp qalady endı. Kışı üige äpkem tüspeidı. Tez qamdanyŋdar.
Jolauşylar at şaptyrym jerge jaqyndap qaldy. Äkemnıŋ aitqany ras eken. Kele jatqandar äpkemder bolyp şyqty. Aişa jiren bienı jorǧa bülkılge salyp keledı. Özgelerı qorşai qaumalap, maida jelısten auar emes. Äpkem astyndaǧy at tūiaǧy tuǧan jerdıŋ topyraǧy, baba jerın, el mekenın basqanyna masattanyp, kärı keudesın maŋǧaz köterıp kele jatqandai erkın otyr. Syrt qaraǧan kısıge äldebır täkappar, qatal ämırşıge ūqsaidy. Al töŋıregındegı er kısıler sonyŋ qoşemetşılerı siiaqty.
Äkemnıŋ jüzıne külkı oinap, äreŋ şydap tūrdy da, älden soŋ elbelektep jügıre jöneldı. Sol küiı äpkemnıŋ tızgınıne jarmasty.
Kempır lezde bosap, emırenıp kettı de, iegı kemseŋdep, ınısıne telmıre qarap tūryp qaldy. «Ainalaiyndar, altyndarym» dei berdı.
Äkem de tızesı qaltyrap, tük söz aita almai, Aişa äpkemdı qoltyqtady.
– Attan tüsıŋızşı, äpke. Jol soǧyp, qajyp qalmadyŋ ba, ainalaiyn qasqorşym menıŋ. Arqalap jürıp ösırgen edıŋ. Kelşı özım qoltyqtap tüsıreiın, – dedı äkemnıŋ dauysy jaryqşaqtanyp.
Inısınıŋ myna sözı kempırdıŋ jüikesın tıpten bosatyp jıberse kerek, közıne jas alǧan küiı, äkemnıŋ sozǧan qolyna aunai berdı.
…Äkem osynau quanyşty kezdesudıŋ äserınen älı aryla almai otyr. Jantöre äpkem ekeuınıŋ bügıngı qylyǧyn mysqyldap qoiady. Bolat sözge otqa-tekte qosylyp, ädep saqtap otyr. Asqar älı auzyn aşqan joq. Kökem qonaqtardyŋ qamyn oilastyryp syrtta jür.
Būl şaŋyraqta düniege eŋ alǧaş özım kelgem!
Şai aldynda Aişa äpkem özımen kelgen qorjynyn aldyryp, auzyn söktı. Bala-şaǧa örık, meiızge qaryq bop qaldy. Äielderge köilek äkelıptı. Kökem ekeumızge kestelı taqiia kigızdı. Äkeme qaraköl qūlaqşyn tıgıp äkelıptı. Janyna otyrǧyzyp alyp, jas balaşa auzyna örık-meiızdı tyqpalai beredı. Jinalǧandar būǧan du külısıp jatyr.
– Kempır-au, mynauyŋ ne? – deidı Jantöre keŋkıldei külıp. – Onan da balalarǧa ülestırmeimısıŋ, – deidı.
Äpkem jezdeme:
– Aldymen Momyşjannyŋ tiemelısın öz qolymmen jegızeiın. Özgesın kımge berseŋder de jūmysym joq...
Äkem mäz bolyp küldı de, äpkemnıŋ qolynan bazarlyǧyn aldy.
…– Qoi, endı, sonşa termelep ne körındı saǧan, – Jantöre qatqyldau aitty. – ...Azdap ūialsaŋşy.
– Sen üitıp bılgırsıme, bylai! Men senıŋ qatynyŋ emespın – dep yqylyqtady äpkem. – Özımnıŋ kındık kesken şaŋyraǧymda, ata-anamnyŋ qūtqana meşıtınde sen üitıp qojaŋdama. Törkınımde men saǧan qatyn emes, «qalyŋdyǧyŋmyn». Sony da bılmeimısıŋ.
Osyny aitqanda üidıŋ ışı de du külıstı. Tıptı Asqardyŋ özı ışın ūstap, domalap jatyr.
– Ädeptı küieu bolyp, jönıŋe otyrsaŋşy, – dedı äpkem taǧy da eldı küldırıp.
…Mūnan keiın äpkem elıne ketkenşe, bızdıŋ bärımızdı bır şybyqpen aidaǧandai, ämır berıp otyrdy.
– Būl şaŋyraqta düniege eŋ alǧaş özım kelgem. Quanyşty eŋ alǧaş äke-şeşeme özım bergem. Eŋ alǧaş aialaǧany da özımmın. Sondyqtan menen ülken qaisyŋ bar, käne, – deitın äpkem.
Bızdıŋ üidıŋ adamdary būl sözge dälel taba almai, bärı de sol tämpış kempırdı qūraqşa japyrylyp kütetın».
Qazaqtar üşın «törkındeu» bügınde de jan jylytarlyq, maŋyzdy salt. Sebebı qazaqtar qyzdardy ūldarynan artyq köretını ras. Sebebı qyzdar şynynda da «jat jūrttyq».
Berdaly OSPAN
"Adyrna" ūlttyq portaly
