ماما يستوريا: نەراسكرىتىە كودى كازاحسكوگو يازىكا

18174
Adyrna.kz Telegram

ودنا يز گلاۆنىح پروبلەم ۆ گودى نەزاۆيسيموستي – ەتو سلابوست ناتسيونالنوي يدەولوگي ي پسەۆدويستوريا كازاحوۆ. ۆ سسسر سو شكولنوي سكامي ۋچيلي، چتو كازاحي پوياۆيليس ۆ XV ۆەكە، ا بلاگا تسيۆيليزاتسي وبرەلي ۆ سوۆەتسكوە ۆرەميا، ۆ توم چيسلە ي پيسمەننوست. نەداروم ۆ سوۆەتسكوە ۆرەميا پوسترادالي ۋچەنىە، كوتورىە يزۋچالي درەۆنيۋيۋ يستوريۋ، ميفولوگيۋ ي يازىك ستەپي. روسسيسكيە پوليتيكي ي يستوريكي تسەلەناپراۆلەننو پوستاراليس وبويتي مولچانيەم منوگيە يمەيۋششيە فاكتى ي يستوريچەسكيە سۆيدەتەلستۆا، چتوبى نە تولكو كازاحسكي نارود، نو ي ۆەس مير نە زنال و پودليننوي يستوري ستەپي.

پريشلو ۆرەميا ناتسيونالنوي يستوري

«فاكتيچەسكي، نەسموتريا نا تو، چتو زا گودى نەزاۆيسيموستي ەە نەسكولكو راز يزىمالي، ناشا نوۆايا منوگوتومنايا يستوريا ۆ ناتسيونالنىح ينتەرەساح ەششە نە پولنوستيۋ ناپيسانا. پورا پەرەسموترەت ەە كونتسەپتسيۋ، ۋچيتىۆايا نەدوستاتكي پروشلوگو، ي پەرەپيسات ەە نا وسنوۆە نوۆىح ناۋچنىح پرينتسيپوۆ ي نوۆوۆۆەدەني»، – سكازال پرەزيدەنت كاسىم-جومارت توكاەۆ ۆ 2021 گودۋ. كاجدىي نارود دولجەن پيسات سۆويۋ يستوريۋ، پودچەركنۋل گلاۆا گوسۋدارستۆا. نەۆوزموجنو رۋكوۆودستۆوۆاتسيا درۋگوي يدەولوگيەي. گەنەالوگيا، ناپيساننايا ۆ ناتسيونالنىح ينتەرەساح، پروبۋجداەت سوزنانيە بۋدۋششيح پوكولەني ي پوزۆولياەت ۆوزروديت پاميات و ناتسي.

دەيستۆيتەلنو، ودنا يز اكتۋالنىح تەم ۆ ناشي دني – ەتو ۆوزروجدەنيە دۋحوۆنىح تسەننوستەي ي ساموبىتنىح چەرت كازاحسكوگو نارودا، ەتو پويسك ناتسيونالنوگو ي كۋلتۋرنوگو كودا چەرەز وسمىسلەنيە يستوريچەسكوگو پروشلوگو ستەپي. پري ەتوم پويسك ناتسيونالنوي يدەنتيچنوستي «زارىت» ۆ يستوريچەسكوم پروشلوم، كاك ۋ ليۋبوگو نارودا.

30 لەت نەزاۆيسيموستي دالي ۆوزموجنوست ساميم يسسلەدوۆات ي پيسات يستوريۋ رودنوگو نارودا – دو ەتوگو ناشۋ يستوريۋ پيسالي چۋجيە ليۋدي ۆ سووتۆەتستۆي سو سۆويمي تسەليامي، پودچاس نەبلاگوۆيدنىمي. ي ەسلي و ستەپنياكاح نەرەدكو پيسالي، چتو وني نيچەگو نە ۋمەلي دەلات، كاك تولكو گرابيت كوگو-تو، تو پري ۆنيماتەلنوم راسسموترەني پروشلوگو وكازالوس، چتو ەتو نە تاك.

(…س درەۆنەيشيح ۆرەمەن سلوۆۋ پريداۆالي يسكليۋچيتەلنوە، چاستو ماگيچەسكوە زناچەنيە. نايبولەە زامەتنو ماگيا سلوۆا پروياۆيلاس ۆ يمەناح، تيتۋلاح، ۆ ريتۋالاح، موليتۆاح، زاكلينانياح، پرەدسكازانياح ي ت.د. وتسيۋدا «گوۆورياششيە» يمەنا ي تيتۋلى، ەتنونيمى، ساكرالنايا لەكسيكا، سپوسوبنىە ۆليات نا سۋدبۋ چەلوۆەكا، نا ليۋدەي، سوبىتيا، ناپريمەر، ۋ تيۋركوۆ.

كاك پيسال مەنلي پالمەر حولل ۆ سۆوەي ەنتسيكلوپەدي سيمۆوليچەسكوي فيلوسوفي: «ۆوستوچنىە راسى حوروشو پونيمايۋت ديناميكۋ زۆۋكا. وني زنايۋت، چتو كاجدوە پرويزنەسەننوە سلوۆو يمەەت وگرومنۋيۋ سيلۋ، ي وپرەدەلەننىم پوريادكوم سلوۆ وني موگۋت سوزدات كانال، پو كوتورومۋ سيلا نەۆيديموي ۆسەلەننوي موجەت سيلنەيشيم وبرازوم پوۆليات نا فيزيچەسكۋيۋ سۋبستانتسيۋ». نەداروم ۆ درەۆنيح سۆياششەننىح پيسانياح بوگ تۆوريت ۆسەلەننۋيۋ س پوموششيۋ چيسەل، بۋكۆ ي زۆۋكوۆ.

سامي گرافيچەسكيە وبوزناچەنيا زۆۋكوۆ رەچي – بۋكۆى – پوياۆيليس يز سەكرەتنىح ماگيچەسكيح زناكوۆ درەۆنيح جرەتسوۆ، كوتورىە بىلي ساكرالنىمي سيمۆولامي سولنتسا، لۋنى، پلانەت، سوزۆەزدي، حيميچەسكيح ەلەمەنتوۆ ي ت.د.

ناپريمەر، درەۆنەتيۋركسكايا پيسمەننوست سوحرانيلا درەۆنەيشيە وچەرتانيا ۆپلوت دو پەرۆوناچالنىح ماگيچەسكيح سيمۆولوۆ سولنتسا، پلانەت، فورم سوزۆەزدي، چتو  گوۆوريت وب ەە وريگينالنوستي ي ۆوزنيكنوۆەني ەتوگو پيسما ەششە زادولگو دو ن.ە. پوەتومۋ ۆ نيح سيلنو ماگيچەسكوە ۆوزدەيستۆيە. ەتو نە ۋديۆيتەلنو، يبو درەۆنەتيۋركسكيە بۋكۆى پرودولجالي جيت ۆ زناكوۆوي سيستەمە: كاك ساكرالنىە سيمۆولى وني لەگلي ۆ وسنوۆۋ وتدەلنىح گەرالديچەسكيح سيمۆولوۆ كازاحسكيح رودوۆ.)

ۆ ساموم دەلە، پريشلو ۆرەميا وبراششاتسيا ك سۆويم يستوكام، تراديتسيام، كورنيام، ۆ توم چيسلە ۆ پلانە يزۋچەنيا ناتسيونالنوي يستوري ي كۋلتۋرى، كوتورايا دولگوە ۆرەميا بىلا ۆ چۋجيح رۋكاح.

 و پسەۆدويستوري، ناپيساننوي روسسيسكيمي يستوريكامي و كازاحاح، پروبلەماح يزۋچەنيا يستوري كازاحوۆ، يسسلەدوۆانياح پروشلوگو ستەپي، كوداح كازاحسكوگو يازىكا مى پوگوۆوريلي س يزۆەستنىم يسسلەدوۆاتەلەم، پيساتەلەم تورەگالي ابدۋللاۋلى كازيەۆىم. ەگو يسسلەدوۆانيا وتليچايۋتسيا نە تولكو ۆسەستوروننيم اناليزوم، نو ي ۋبەديتەلنىمي يستوريچەسكيمي ۆىكلادكامي ي پاراللەليامي.

تورەگالي كازيەۆ روديلسيا ۆ ورەنبۋرگسكوي وبلاستي. وكونچيل ورەنبۋرگسكي سەلسكوحوزيايستۆەننىي ينستيتۋت. بىل كومباينەروم ي اگرونوموم، ەكونوميستوم ي جۋرناليستوم، زامەستيتەلەم مەرا رايوننوگو تسەنترا ي ەكسپەرتوم پو يستوريچەسكيم پامياتنيكام.

ۆ 1989 گودۋ ستال ودنيم يز ورگانيزاتوروۆ وبلاستنوگو وبەدينەنيا كازاحوۆ ورەنبۋرجيا. دو پەرەەزدا ۆ كازاحستان ۆ 2007-وم رۋكوۆوديل كازاحسكو-تاتارسكوي يررەدەنتوي اكبۋلاكسكوگو رايونا. ۆوزگلاۆليال ەكسپەديتسي پو يزۋچەنيۋ يستوريكو-كۋلتۋرنىح پامياتنيكوۆ راننيح ي پوزدنيح كوچەۆنيكوۆ. ۋچاستنيك سەزدا تيۋركسكيح نارودوۆ سسسر، سوزۆاننوگو ۆ 1991 گودۋ ۆ كازاني. ۋچاستۆوۆال ۆ پەرۆوم سەزدە كازاحوۆ ميرا (الماتى، 1992).

تورەگالي كازيەۆ – اۆتور كنيگ «اكبۋلاك – پرارودينا سكيفسكيح تسارەي»، «پەريفەريا»، «سەردتسە ميرا»، «اينالايىن، اكبۋلاك»، «تريۋمف كازاحي»، «كازاح دەرجال نا پلەچاح نەبو»، «ۆو گلاۆە ۆەليكوي سارماتي»، «ساپارا ماتەنكىزى – كازاحسكايا جاننا د ارك» ي در.

 ەست لي وسنوۆا دليا نوۆوي يستوري كازاحوۆ؟

ۆى چاستو وبراششاەتەس ك تەمام درەۆنەي يستوري ستەپي، ي سەيچاس پريستۋپيلي ك نوۆوي كنيگە وب يزۋچەني يستوري. كاكايا تەما نوۆوي كنيگي؟

– داۆنو حوتەل ناپيسات و پودحودە ك سوبىتيام پروشلوگو. چاستو ۆ كنيگاح ي ۋچەبنيكاح، ۆ ناسلەدي سامىح رازنىح ستران ي گرۋپپ ۆپەرەدي يدەت پرينتسيپ ۆوسحۆالەنيا «سۆويح» ي كريتيكا «چۋجيح»، كاك رازنىح پارتي ي كلانوۆ ۆ پارلامەنتاح ي پروچيح ۆنۋترەننيح ي ۆنەشنيح ورگاناح ي ۆەدومستۆاح.

منە بولشە يمپونيرۋەت پرينتسيپ دەن سياوپينا، رازدەليات سوبىتيا پروشلوگو نا «پولەزنوە» ي «ۆرەدنوە». كوگدا ەمۋ پرەدلوجيلي ۆىچەركنۋت يز يستوري ليچنوست ماو، ون سكازال، چتو دەيانيا ەتوگو چەلوۆەكا پرينەسلي سترانە 70% پولزى ي 30% ۆرەدا، ي نۋجنو وب ەتوم پراۆديۆو گوۆوريت. ت.ە. دوستيجەنيا پريزناۆات، ا وشيبكي يسپراۆليات. تولكو توگدا ۆوزموجنو ۆوسحودياششەە رازۆيتيە، ا نە توپتانيە نا مەستە يلي يسچەزنوۆەنيە.

ي ۆ ەتوم دۋحە يا وچەن ۋۆاجيتەلنو وتنوشۋس ك تەم، كتو پروسلاۆيلسيا سۆويمي پروگرەسسيۆنىمي تەحنولوگيچەسكيمي، ەكونوميچەسكيمي ي كۋلتۋرنىمي دوستيجەنيامي، نو سچيتايۋ، چتو پروگرەسس، نە ۋچيتىۆايۋششي ينتەرەسوۆ ي تسەننوستەي كونكرەتنوي سترانى ي چەلوۆەچەستۆا – نەسەت رازرۋشەنيە. كاك سترانە، تاك ي چەلوۆەچەستۆۋ.

ەست لي وسنوۆا دليا ناپيسانيا نوۆوي يستوري كازاحوۆ؟

– تولچكوم دليا ناپيسانيا ماتەريالا دليا بۋدۋششەي كنيگي پوسلۋجيلا ستاتيا دانيارا اشيمباەۆا «و پرەەمستۆەننوستي يستوري»، وپۋبليكوۆاننايا ۆ يۋنە 2022 گودا. تام اۆتور وپيسال مەتانيا كازاحستانسكوي يستوريچەسكوي ناۋكي زا 30 لەت نەزاۆيسيموستي، سكازاۆ: «…ەسلي راسسماتريۆات يستوريچەسكۋيۋ چاست نوۆوي ناتسيونالنوي يدەولوگي، تو پولۋچاەتسيا ۆەسما ينتەرەسنايا كارتينا»…

ۆ كوممەنتارياح ك توي ستاتە يا پيسال، چتو وتەچەستۆەننىە ۋچەبنيكي يستوري پوكا وسنوۆىۆايۋتسيا ۆو منوگوم نا ستارىح ۋچەبنيكاح، كوتورىە بىلي دو وبرەتەنيا نەزاۆيسيموستي. «يستوريچەسكوي چاستي»، كاك ي ساموي «نوۆوي ناتسيونالنوي يدەولوگي»، پوكا پوچتي نەت. ەست «ۆىنۋجدەننىي پراگماتيزم».

ي داجە ۋ سوسەدنەي روسسي نەت پوكا چەتكو سفورمۋليروۆاننوي «يستوريچەسكوي چاستي» «نوۆوي ناتسيونالنوي يدەولوگي». يمەيۋتسيا تولكو پوتۋگي پريزنانيا رولي نارودنىح تراديتسي، چتو، كونەچنو، حوروشو، نو كوگدا تە جە فورمۋليستى-يدەولوگي «ۆدرۋگ» پريزنايۋتسيا ۆ پەچاتي ۆ سيمپاتياح ك ينديسكوي كاستوۆوستي، ك «نورديچەسكوي يدەنتيچنوستي» ي ۆ پروچيح ەگويستيچەسكيح يزىسكاح، – ۆيديش، چتو تراديتسيامي ۋ ۆىراباتىۆايۋششيح يدەولوگيۋ تام ي نە پاحنەت!..

ا كاكيە تراديتسي بىلي ۆ ناشەم رەگيونە؟

– جيتەلي سۋروۆىح پروستوروۆ وت لەدوۆيتوگو وكەانا دو افگانيستانا نيكوگدا نە يمەلي داجە پونياتيا، چتو تاكوە  كاستوۆوست، رابستۆو، كرەپوستنيچەستۆو، ۆىپياچيۆانيە پرەۆوسحودستۆا – دو ۆسترەچي س «پروگرەسسيستامي» نا سەۆەرە ي زاپادە، س ارابامي نا يۋگە.

ل.ن.گۋميلەۆ پيسال، چتو تيۋركي دو VIII ۆەكا نە زنالي پونياتيا «راب» ي سلوۆو «گۋل» (كۋل) يمەلو درۋگوە زناچەنيە، ا رۋسسكيە ۆپلوت دو XVII زۆالي سەبيا وتروكامي (سىنامي) بوجيمي. پري ەكاتەرينە II ۆ كونتسە XVIIIۆەكا ۋجە 90% رۋسسكوگو نارودا ناحوديلوس ۆ كرەپوستنوم رابستۆە ي ۆ ساموي ەۆروپە كرەپوستنيچەستۆو وتمەنيلي تولكو ۆو ۆتوروي پولوۆينە XIX ۆەكا – وني ۋچيلي درۋگيح كاك جيت، حوتيا سۆوي نارودى دەرجالي ۆ پرياموم رابستۆە!

ا نىنەشنيە 150 لەت پروحوديات پود لوزۋنگوم «بولشايا رىبا پوەداەت مالەنكۋيۋ»…

لەۆ گۋميلەۆ وب «وككۋپيروۆاننوم پروشلوم»

كاكوۆى پريچينى سوزداۆشەيسيا سيتۋاتسي؟

– راسسموتريم سوزداۆشۋيۋسيا سيتۋاتسيۋ شيرە… گلۋبجە… س نۋجنوي ۆىسوتى، ستويا ناد سحۆاتكوي تەكۋچەي سۋەتى… ۆرەميا-تو بۋرلياششەە ي وپاسنوە دليا ۆسەگو چەلوۆەچەستۆا ي نيكتو نە زناەت پوكا، كاكوۆ پۋت پراۆيلنەي. ۆسە يششۋت. داو. پۋت سپاسەنيا. وبششەگو. چتو-تو نە تاك پوشلو نا روديموي پلانەتە.

ۆسپومنيم وپيات زاۆەتى لۆا نيكولاەۆيچا گۋميلەۆا، چە يميا نوسيت ەۆرازيسكي ناتسيونالنىي ۋنيۆەرسيتەت ۆ استانە، – چتو «يستوريا ەست وپيسانيە سوبستۆەننىح پرەدكوۆ»... ي تو، چتو «وني»، ت.ە. ەۆروپەيسكيە پروسۆەششەنتسى، ناپيسالي يستوريۋ زا ۆەس مير: «زاداليس تسەليۋ وككۋپيروۆات پروشلوە!» (ل.گۋميلەۆ. ەتنوگەنەز ي بيوسفەرا زەملي).

كاك شلا «وككۋپاتسيا پروشلوگو»؟

– …ۆ تۋ ەپوحۋ XVII-XVIII ۆەكوۆ ەۆروپەيسكيە دەرجاۆى دەيستۆيتەلنو بىلي نا ۆزليوتە ي ۆوۆسيۋ وككۋپيروۆالي ناستوياششەە ۆو منوگيح ستراناح ميرا، سوزداۆايا بولشۋششيە كولونيالنىە يمپەري… ي، چيتايا ۋچەبنيكي يستوري، ناپيساننىە چۋجيمي ليۋدمي، منوگيە نارودى وكازىۆاليس كاك بى ۆ رولي سيروت-دەتدوموۆتسەۆ، زاگلاتىۆايۋششيح چۋجۋيۋ دەزينفورماتسيۋ و سۆويح سوبستۆەننىح پرا…پرادەداح ي پرا…پرابابۋشكاح… B XIX ي XX ۆەكاح لينيا زاۋچيۆانيا نايزۋست «پروسۆەششەنتسەۆ» پرودولجالاس ي دوشلا دو سەگودنياشنەگو دنيا.

ۆ روسسي توجە شلا «وككۋپاتسيا پروشلوگو»؟

– ۆ ۆەليكوي روسسي تساري، ناپريمەر، رەشيتەلنەيشي پەتر I ۆ XVIII ۆەكە، پريگلاشالي يز ەۆروپى پروفەسسوروۆ ي تە تاكجە رەشيتەلنو پەرەپيسىۆالي روسسيسكۋيۋ يستوريۋ، نە ۆزيرايا نا مەستنىح مىسليتەلەي، پىتاۆشيحسيا پرەپياتستۆوۆات پەرەيناچيۆانيۋ يستوري رودنوگو نارودا.

يز پرەپياتستۆوۆاۆشيح يزۆەستەن ميحايل لومونوسوۆ – ەگو سناچالا پريگوۆوريلي ك سمەرتنوي كازني، زاتەم كازن وتمەنيلي، ا چەرەز ۆرەميا ون سكوروپوستيجنو سكونچالسيا، بۋماگي يسچەزلي، ترۋدى ەگو پەرەپراۆيلي ي يزدالي تە جە ميللەر سو شلەتسەروم، پروتيۆ كويح ون بورولسيا. تە كونتسەپتسي ميللەروۆ پوۆتوريلي كارامزين ي درۋگيە ۆ XIX ۆەكە، پوتوم سوۆەتسكيە يستوريكي، ا زا نيمي وني پوپالي ۆ ۋچەبنيكي، پو كوتورىم سەگودنيا ۋچاتسيا ناشي دەتي ي ۆنۋكي…

 چتو تاكوە يدەولوگيا – ەتو پروگرامما دەيستۆي، پراۆيلا جيزني. ناپيشۋت «ۆارۆارام»، چتو يح سوسەدي بىلي نەحوروشيە ي ۆسيۋ يستوريۋ مەشالي جيت يح پرەدكام، ي چيتايۋششيە ستانۋت ۆراگامي سوسەدەي. ناپيشۋت، چتو تۆوي پرەدكي بىلي ديكاريامي ي ك نيم پرينەس پروگرەسس ي پروتسۆەتانيە چۋجوي دياديا، ي چيتايۋششيە ۆليۋبليايۋتسيا ۆ توگو ديادكۋ ي ستانوۆياتسيا ۆەدومىمي ي بەزدۋمنىمي كۋكلامي…

      ماما يستوريا

تاك چتو جە تاكوە يستوريا؟ ي چتو ونا دايوت؟

– …وكازىۆاەتسيا، مولوكو دايوت!.. ماتەرينسكوە. ۆ مولوكە-تو، وكازىۆاەتسيا، ۆسيا پروگرامما ساپيەنسا زاپيسانا. گەنەتيچەسكي.

ۆوت، بەريوم اككۋراتنەنكو ۆ رۋكي كنيگۋ «كوبلاندى باتىر» ۆ سەري «كازاحسكي گەرويچەسكي ەپوس»، يزداننۋيۋ ۆ موسكۆە ۆ 1975 گودۋ، ي نا سترانيتسە 97 چيتاەم سلوۆا كراساۆيتسى كورتكي، سۋپرۋگي باتىرا، سكازاننىە ەيۋ پري وتپراۆكە كوبىلاندى ۆ پوحود:

«كەتەر بولساڭ، سۇلتانىم،

ەنەكەمنىڭ ەمىپ كەت

توسىندە ەكى ماماسىن» –

«ەسلي ۋحوديش، سۋلتان موي،

سۆەكروۆي موەي (مولوكا) پوپەي

س ەيو گرۋدي س دۆۋح تيتەك»!..

تو ەست تاك پروستو، وبرازنو ي گەنيالنو، نەوجيداننو دليا ناس سەگودنيا جيۆۋششيح، سكازانو، چتو پەرەد تەم، كاك يدتي ۆ بوي، باتىر دولجەن پوپيت مولوكا يز دۆۋح تيتەك، نازىۆاەمىح «ماما» ي ۆسپومنيت، رادي چەگو جيۆيوش ي چتو دولجەن دەلات، چتوبى وپراۆدات زۆانيە چەلوۆەكا، روجديوننوگو ماتەريۋ! ۆ مولوكە ماتەري زاپيسان سمىسل جيزني. ي ەتوت سمىسل نە نادو زابىۆات، ون دولجەن بىت ۆسەگدا س توبوي – ي ۆ بويۋ، ي ۆ بۋدنيە دني…

تاكوە زناچەنيە سلوۆا سلىشۋ ۆپەرۆىە!

– كستاتي، رۋسسكوە سلوۆو «مولوكو»، نەمەتسكوە milch,  انگليسكوە milk, گوللاندسكوە melk ي ەششە نا دەسياتكاح يازىكوۆ سلوۆا س تەم جە كورنەم – وت ناشەگو «مال اعى»، نەداروم ەتوت جيزنەننىي پرودۋكت ي سەگودنيا چاستو نازىۆاەم «اق»، «اعارعان» ي ت.د. (م.ابدي).

 ي ۆوت، كازاحسكوە سلوۆو «ماما»، كاك يستوچنيك ماتەرينسكوگو مولوكا، ي ستالو وبوزناچەنيەم ساميح ماتەرەي ۋ دەسياتكوۆ نارودوۆ نا سامىح رازنىح كونتينەنتاح، ناپريمەر، ۋ رۋسسكيح، انگليچان، پەرسوۆ، كورەيتسەۆ (ومما), ۆ يۆريتە (ۋما), ماوري، سۋاحيلي، يورۋبا، زۋلۋسوۆ (ۋماما) ي ۋ درۋگيح…

ەششە كاكيە سلوۆا كازاحسكوگو يازىكا ستالي وسنوۆوي نوۆىح پونياتي؟

– كاك ي كازاحسكوە سلوۆو «ەمەت» («ۆسكارمليۆايۋششايا (مولوكوم)») ستالو وسنوۆوي دليا سلوۆ منوگيح نارودوۆ: «مات»، matar, meter, mater, mutter, mother ي درۋگيە. وت ناشەگو «اتا» – رۋسسكيە «باتيا»، «وتەتس»، گرەچەسكوە ي لاتينسكوە pater, نەمەتسكوە vater, انگليسكوە father, سانسكريتسكوە pitar ي درۋگيە. ي داجە ۋ يندەيتسەۆ داليوكوي امەريكي: ۋ سيۋ – ate, ۋ كەچۋا – tata, ۋ تيمۋچا – iti ي ت.د. ي ەسلي ب سوستاۆيتەلي تاك نازىۆاەموي «گرۋپپى يندوەۆروپەيسكيح يازىكوۆ» ۋچلي يندەيتسەۆ، تو نازۆالي بى سۆويۋ دەزوگيپوتەزۋ «يندو-يندەيتسكو-ەۆروپەيسكوي گيپوتەزوي يلي داجە تەوريەي»!

 ۆوزنيكنوۆەنيە سلوۆا «يستوريا» توجە پروستو. يس، ic نا تيۋركسكوم – دەلو. يستور، icتەر، يسليار – دەلا. يستوريا – «دەل وپيسانيە».

ەست لي يسسلەدوۆانيا ۆ ەتوي وبلاستي؟

– و توم، چتو پەرۆويازىك ي پەرۆوتسيۆيليزاتسيا ۆوزنيكلي ۆ ۋرالو-كازاحستانسكوم رەگيونە ليۋبوي يسسلەدوۆاتەل نايدەت تۋچي يستوچنيكوۆ ي يح اۆتوروۆ، نە بۋدۋ پولنوستيۋ پەرەچيسليات. يز سوۆەتسكيح و پرايازىكە پيسالي س.ستاروستين، س.ياحونتوۆ ي درۋگيە.

ۆوت، س.ياحونتوۆ سكازال: «نايبولەە ۆەروياتنوي پرارودينوي نوستراتيچەسكيح يازىكوۆ ياۆلياەتسيا يۋجنىي ۋرال ي سوسەدنيە رايونى»… يز سەگودنياشنيح ميروۆىح وتمەچۋ ليش اۆتوروۆ تەوري پالەوليتيچەسكوي نەپرەرىۆنوستي پالەولينگۆيستا ماريو الينەي، يستوريكا مارسەليا وتتا ي درۋگيح، ۋتۆەرجدايۋششيح، چتو ۆ پريۋرالسكيح وبلاستياح ۆ كامەننوم ۆەكە شلو نەپرەرىۆنوە رازۆيتيە ي يز يازىكا زدەشنيح پوزجە سوزداليس تيۋركسكيە، ۋرالسكيە، يندوەۆروپەيسكيە ي پروچيە يازىكي.

و توم، چتو كازاحي ۆ گلۋبينە سۆوەي ەتو ۆسەگدا پومنيلي، سۆيدەتەلستۆۋيۋت ستيحي ماگجانا جۋماباەۆا، وبراششيوننىە ك ۋرالسكيم گورام، ناپيساننىە ۆ ناچالە XX ۆەكا:

«انامىز، ءبىزدى وسىرگەن، قايران ورال،

موينىڭ بۇر تۇڭعىشىڭا!» –

مات ناشا، ناس ۆىراستيۆشايا، ۋديۆيتەلنايا ورال،

پوۆەرنيس ك سۆوەمۋ پەرۆەنتسۋ!»

ەست لي ارحەولوگيچەسكيە پودتۆەرجدەنيا؟

– ۆ 2005 گودۋ پري پريەزدە ۆ استانۋ گەنري كيسسيندجەر وتمەتيل: «كازاحستان – ەتو كولىبەل تسيۆيليزاتسي».

پروچتيتە پارۋ كنيگ ارحەولوگا گ.ماتيۋشينا: «ارحەولوگيچەسكي سلوۆار» ي «ۋ يستوكوۆ تسيۆيليزاتسي» – پويمەتە درەۆنەيشۋيۋ رول ۋرالو-كازاحستانسكوگو رەگيونا ۆ جيزني چەلوۆەچەستۆا.

ي كنيگي ا.مارگۋلانا وب اۆتورستۆە تيۋركوۆ ۆ مەتاللۋرگي.

كلاسسيكي ارحەولوگي گوردون چايلد ي گرەحەم كلارك اۆتوريتەتنو سكازالي، چتو «تە ليۋدي، كوتورىە دەلالي تاكيە ميكروليتى، سوزدالي ۆسيۋ ميروۆۋيۋ تسيۆيليزاتسيۋ»!

ەتو بىلي جيتەلي ۋرالو-كازاحستانسكوگو رەگيونا، كوتورىە ەششە 20 تىسياچ لەت نازاد يز ياشمى دەلالي وسترىە دەتالي (ميكروليتى), ۆستاۆلياۆشيەسيا ۆ پازى نوجەي، كينجالوۆ، سەرپوۆ، موتىگ، كوپي، سترەل ي درۋگيح ورۋدي، – پوۆىسيۆشيە پرويزۆوديتەلنوست ترۋدا درەۆنەگو چەلوۆەكا ۆ 60 راز!

ەتي ي منوگيە درۋگيە پەرەدوۆىە تەحنولوگي وتسيۋدا راسپروسترانياليس پو ۆسەي پلانەتە. سكوتوۆودستۆو، زەملەدەليە ي پروچيە.

درەۆنيە يمەنا ەتنوسوۆ ناچيناليس س پونياتي مولوزيۆا (پەرۆايا پيششا), وگنيا، سولنتسا، نەبا، وبوزناچايا سلەد ي دەلو ابسوليۋتا…

پولۋچاەتسيا، بىلي پەرۆويازىك، پەرۆىە سلوۆا، پەرۆوناچالنىە كودى، ساكرالنىە وبوزناچەنيا؟

– پوسموتريتە نا يمەنا ەتنوسوۆ، ۋپوميناەمىە ۆ يستوچنيكاح. س درەۆنوستي ي دو سەگو دنيا. اس، كاس، از، وز، ۋز، وس، يز، ىس، ەس، اش، كاز، ساك، ساحا، ساكس، شاق، قىپشاق، سكيف (اسقىپ), سارمات (اسسارمات), قازان، قازاق، ازەري، وزبەك، وسمان، قىرعىز، گاگاۋز، ورىس، رۋس، ارىس، نەمىس، وعىز، ساعىز، تەلەس، كىزلاس، استەك، ەستەك، باشقورت، چۋۆاش، حاكاس، اشكەناز، يشكۋز، يزرايل، يسپان، يسلاند، حازار، پەرس (بەرىش), شەركەش (يركي ۆ انتيچنىح يستوچنيكاح), كۋشە، كۋشيكا، كاشەك، قارتقازاق، كايساك، كاسوگ، ماشاق (تورتقارا), ماساقكەتە (ماسساگەتى), ماسقار (ماسكۋتى، ماسياگۋتى), راسەن (ەترۋسكي، پوسترويۆشيە ريم), كاشكاي، كاراشاي، شۋمەر، ءشومىشتى، شومەكەي، شام، چۋمۋگۋن، اسسيري ي منوگيە درۋگيە.

راسسموتريم وچەن كوروتكو پريمەرى زناچەنيا، كوتورىە دانى بىلي ابىزامي (ۋچەنىمي درەۆنوستي), سوستاۆلياۆشيمي تە سلوۆا. زۆۋك «ا» وبوزناچاەت پروسترانستۆو، ۆىحوديت يز لەگكيح (س.كوندىباي). «لەب» – «دىحانيە»، توگدا «ال» – «پروسترانستۆا دىحانيە». ۆ وريگينالە بيبلي ال – يميا بوگا. «ءىز» – «سلەد». زۆۋكوم «ق» وبوزناچەن قۇدىرەت (ۆسەموگۋششي). توگدا «قاز» «ۆسەموگۋششەگو بوگا سلەد».

«ءىس» – «دەلو». اس – «بوجە دەلو»، «نەبو»، «پيششا» ي ودنو يز وبششيح نازۆاني تيۋركسكيح ەتنوسوۆ. س ۋچەتوم ۆزايموزامەنياەموستي «س» ي «ت»، سلوۆو «اس» وزناچالو ي «سترەلياي» (ات!), «وگون» (وت), «سولنتسە» («ات!» – «ۆزويدي!»), «كون» (كۋن) ي ت.د.

كازاحسكوە سلوۆو «ۋىز» نا رۋسسكوم ي منوگيح درۋگيح – «مولوزيۆو»، ا نا انگليسكوم ي منوگيح درۋگيح – «كولوسترۋم». كورەن «ىز»، «وز»، «وس» ۆەزدە سوحرانەن. ۋىز – پەرۆوە مولوكو، پەرۆوپاميات. پەرۆوسمىسل جيزني. پوتومۋ كازاحسكوە سلوۆو «ءسۇت» (مولوكو) ۆ سوسەدنەم رۋسسكوم ي سەگودنيا «سۋت» – «ساموە گلاۆنوە ي سۋششەستۆەننوە»، «سۋششنوست – ۆنۋترەننيايا وسنوۆا، سمىسل، سۋت چەگو-تو» (س.ي.وجەگوۆ. سلوۆار رۋسسكوگو يازىكا).

يستوريا، كاك وپيسانيە دەل پرەدكوۆ ي چەلوۆەچەستۆا، پوموگاەت پونيات سمىسل جيزني، سۋت ەيو. كتو نە زناەت يستوري سۆوەگو نارودا ي ميرا – توت جيۆيوت بەسسمىسلەننو. بەز پونياتيا. بەز وسنوۆى. تابانسىز.

ۆوپروس: پوچەمۋ ەتنوسۋ دالي يميا «قازاق»، ا نە كوروتكوە «قاز»؟..

– پوتومۋ چتو ەتو بىلو سلوۆوم كلياتۆى! ا كلياليس ۆ درەۆنوستي تولكو تەم، چتو دەليتسيا روۆنو پوپولام. ۆ بيبلي ەست پريمەر، كوگدا اۆراام پرينوسيا كلياتۆۋ بوگۋ، راسسەكاەت جەرتۆەننىح جيۆوتنىح روۆنو پوپولام.

وپيات جە نە پولنىي سپيسوك، ا تولكو پريمەرى كلياتۆەننىح پونياتي: اتا (سولنتسە-وتەتس), انا (نەبو-مات), نان (حلەب)…

 نەداروم يسۋس نا تاينوي ۆەچەرە، پرەلومليايا حلەب، سكازال دۆەنادتساتي اپوستولام: «…ەتو تەلو مويو»!.. زۆۋك «ن» وبوزناچاەت تەلەسنوست، يبو يديوت وت تەلا (س. كوندىباي), ت.ە. يازىك سلەگكا پودنيات ك نيوبۋ ي پەرەدنەي سۆوەي چاستيۋ پلوتنو پريجيماەتسيا ك ۆەرحنيم پەرەدنيم زۋبام. ي ۆ ەتوم سلوۆە مەجدۋ دۆۋميا تەلەسنىمي «ن» ناحوديتسيا زۆۋك بوجەستۆەننوگو دىحانيا «ا». پوچەمۋ يمەننو ۆ كازاحسكوم يازىكە؟ ا؟

 تاك ەتو جە يازىك سولنەچنوگو وزارەنيا.

تيۋركسكي يازىك – «يازىك سولنەچنوگو وزارەنيا»!..

چتو جە تاكوە – يازىك سولنەچنوگو وزارەنيا؟

– چتوبى پونيات سۋت، وپيات جە نۋجنو ۋچەست ۆزايموزامەنياەموست زۆۋكوۆ ۆ سلوۆاح، ناپريمەر، نەمەتس گوۆوريت كارل، انگليچانين – چارلز، فرانتسۋز – شارل، ەست ي تارلە ي ت.پ. سپاسشەگوسيا وت پوتوپا نويا زوۆۋت ي نۋح، ەگو سىنا يافەتا تيۋركي زوۆۋت – يافەس، ياپەس. ۆودۋ ي كراساۆيتسۋ كازاحي نازىۆايۋت سۋ ي سۇلۋ، ا باشكورتى – حۋ ي حىلۋ.

ي ۆوت، پروچتيتە ۋ رەنە گەنونا ۆ «سيمۆولاح سۆياششەننوي ناۋكي» نا سترانيتسە 44: «…پو يسلامۋ يازىكوم اداما ياۆليالسيا loghahsuryanyah… يازىك سولنەچنوگو وزارەنيا ي ۆ سانسكريتە «سۋريا» – «سولنتسە».

 نو سانسكريت-تو ينديسكي ۆتوريچەن ك پەرۆومۋ سۆياششەننومۋ يازىكۋ، كوتورىي پريشيول س سەۆەرا! ي ۋ تيۋركوۆ-چۋۆاشەي سوحرانيلوس سلوۆو «تۋرە» ۆ زناچەني «سولنتسە»، «بوگ». ۆ ديالەكتە «س»، زناچيت، «سۋرە».

كاكۋيۋ فۋنكتسيۋ نەسلا ۆزايموزامەنياەموست زۆۋكوۆ ۆ سلوۆاح؟

– چلەن-كوررەسپوندەنت اكادەمي ناۋك كازاحستانا، اۆتور كازاحسكوي كيريلليتسى س.امانجولوۆ ۆ «ۆوپروساح ديالەكتولوگي ي يستوري كازاحسكوگو يازىكا» نا س. 322 پيسال ۆ يانۆارە 1958 گودا، پريۆوديا پريمەرى ۆزايموزامەنياەموستي زۆۋكوۆ «ت» ي «س»: «…نا يۋگە كازاحستانا ۆمەستو وبىچنىح ۆ ليتەراتۋرنوم سلوۆ تۇرپات، تامتىق، ءتۇر، تاياز گوۆوريات سۇرپات، سامتىق، ءسۇر، ساياز».

ەسلي سەگودنيا ۆسە وليتەراتۋريليس، تو «س» ۆاريانتا موجەش ي نە ۋسلىشات – پريمەر توگو، كاك بەدنەەت يازىك نا گلازاح ودنوگو پوكولەنيا. كاك «گلۋپەەت پوتومستۆو تيتانوۆ، سترەمياس ك ودنووبرازيۋ ي ۋنىلوي ۋنيفيكاتسي»؟..

ۋمەنشەنيە سلوۆارنوگو زاپاسا پريۆوديت ك دەگراداتسي نوسيتەلەي يازىكا؟

– پوتەري سلوۆ ي پونياتي ۆەدۋت ك ۋمەنشەنيۋ مەجنەيروننىح سۆيازەي ۆ موزگە. ۆەد ۆ «ليتەراتۋرنوم يازىكە» تولكو تە سلوۆا، كوتورىە پوپالي ۆ ليتەراتۋرۋ، ي ەست پروستايا ۆەرشينا گورى، ا ساما گورا-تو نامنوگو بولشە ي ۆىشە بىلا ي س كاجدىم گودوم، ۆەكوم ي تىسياچەلەتيەم ۆسيو ۋمەنشاەتسيا ي پونيجاەتسيا...

ك پريمەرۋ، ۆو ۆتوروي پولوۆينە XX ۆەكا ۆو فرانتسي، سچيتاۆشەيسيا ساموي كۋلتۋرنوي سترانوي ەۆروپى، سامىمي چيتاەمىمي بىلي كنيگي و كوميسسارە مەگرە، گدە، پو سلوۆام كريتيكوۆ، ۆ تەكستە پريمەنيالوس ۆسەگو دۆەستي سلوۆ! سووتۆەتستۆەننو ۋمەنشەنيۋ كوليچەستۆا پريمەنياەمىح سلوۆ ۋمەنشاەتسيا ي فيزيچەسكايا ماسسا موزگا، وستاۆشەگوسيا بەز دولجنوي رابوتى ي ۋسلوجنيوننوگو ۋپراجنەنيا.

ۆسەگو پارۋ ۆەكوۆ نازاد كاجدىي كازاح، كرومە ۆسەي سۆوەي موبيلنوي رازنووبرازنوي ترۋدوۆوي ي پروچەي دەياتەلنوستي، بىل وتليچنىم راسسكازچيكوم، سوچينيال ستيحي ي ۋچاستۆوۆال ۆ ايتىساح، ا سەيچاس نەمالايا چاست سوۆسەم نە چيتاەت كنيگ ي چاسامي گوگوچەت ناد سمەشاريكامي ۆ تەلەۆيزورە ي سمارتفونە؟! سوگلاسنو ناۋكە سمەحوۆەدەنيا پري سمەحە، پلاچە ي زەۆاني نا 100% وتكليۋچاەتسيا موزگ...

مەجدۋ تەم كازاحسكي يازىك – ودين يز بوگاتىح يازىكوۆ ميرا…

– دا، داجە سەيچاس سپەتسياليستى ناسچيتالي بولەە دۆۋح س پولوۆينوي ميلليونوۆ سلوۆ ۆ وستاۆشەمسيا كازاحسكوم يازىكە: سۋت يستوري چەلوۆەچەستۆا ي تۆوەگو نارودا پوكا ەششيو سوحرانياەتسيا ۆ سلوۆاح – دليا تەح، كتو حوچەت ۆوسستانوۆيت يستوريچەسكۋيۋ پاميات. ۋزنات سۋت جيزني. سمىسل. نە زنايا سوبستۆەننىح سمىسلوۆ، نە وسوزناەش سۆويح ينتەرەسوۆ ي تسەننوستەي. نە يمەەش پروگراممى دەيستۆي نا بۋدۋششەە. پرەۆراششاەشسيا ۆ گوۆورياششەە ورۋديە ۆ چۋجيح رۋكاح. جيۆيوش پو چۋجوي پروگراممە.

ا كورني سۆوەي پروگراممى – ۆ يازىكە ي ۆ وپىتە سوبستۆەننىح پرەدكوۆ. وستاۆشيەسيا نا سۋروۆوي رودنوي زەملە، وني سوحرانيلي ۆ يازىكە مورالنو-ەتيچەسكيە پرينتسيپى، وترازيۆشيە زاكونى ميروزدانيا، تولكو پري سوبليۋدەني كوتورىح ي رازۆيۆاەتسيا پو ۆوسحودياششەي چەلوۆەك رازۋمنىي ي دۋحوۆنىي. زناچيت، تۋران – «سولنەچنايا سترانا» ي «تۇرىك» – «پوتوموك سولنتسا»!..

چتو وزناچاەت كىپشاك؟

– جال، چتو راسشيفروۆكۋ زناچەني يميون ۆسەح ەتنوسوۆ نەلزيا سدەلات ۆ ودنوم كوروتكوم ماتەريالە… ك پريمەرۋ، ورىس ي ارىس وزناچالي: «بلاگورودنوە بوجەستۆەننوە دەلو»! يزرايل – «سلەد سولنەچنىي بوجەستۆەننىي». قىپشاق – «سولنەچنىي پەريود»، قىپ – سولنتسە، شاق – پەريود. پروچتيتە ستاتيۋ ۆ.نوۆيكوۆا «سلوۆو «سولنتسە» نا ۆسەح يازىكاح ميرا»…

 زاپومنيتە ەتو، يمەننو س كىپشاكوم پرويزوشلو سولنەچنوە وزارەنيە ي س كىپشاكا ناچالسيا چەلوۆەك نە تولكو ۋمەلىي، نو ي رازۋمنىي ي دۋحوۆنىي. كاجدوە سلوۆو منوگوزناچنو، ي تۋت پريوتكرىۆايۋتسيا نەكوتورىە سۆياششەننىە زناچەنيا، چاست كوتورىح ۆرەمەنامي بىلا سكرىتا وت نە ابىزوۆ.

 «قازاق» وزناچالو ۆناچالە لۋچي سولنتسا، سامو سولنتسە ي تانگرى»...

ۆى سكازالي، چتو «قازاق» بىلو سلوۆوم كلياتۆى. نو پوچەمۋ يمەننو سلوۆوم «قازاق» كلياليس درەۆنيە؟

– چتوبى وبياسنيت ەتو، نۋجنو نەمنوگو ۋگلۋبيتسيا ۆ درەۆنەيشۋيۋ يستوريۋ. ۆ بۋلگارسكيح لەتوپيسياح «دجاگفار تاريحى» پيسالوس، چتو 100 تىسياچ لەت نازاد سەۆەر ەۆروپى ناكرىل لەدنيك، ۆولگو-ۋرالە نە ناكرىلو، كليمات بىل سۋروۆىم ي ليۋدي جيلي ۆ پەششەراح ۋرالسكيح گور.

40 تىسياچ لەت نازاد لەدنيك ستال ۋحوديت ي ليۋدي سپۋستيليس س گور. 35 تىسياچ لەت نازاد سەم پلەمەن وبەدينيليس ۆ سويۋز يدەل (جەتى ەل، سەم پلەمەن). 15 تىسياچ لەت نازاد سوزدالي گوسۋدارستۆو يدەل (جيدەلي بايسىن), كوتوروە نازىۆالوس ي ەسكى تۋران، ۆو گلاۆە س ابىزوم يز ديناستي دۋلو (دۋلات) پو يمەني دجام، يز وبەدينەنيا سەمي پلەمەن.

ەسكى تۋران (ستارىي تۋران) ۆكليۋچال ۆ سەبيا پوچتي ۆسيۋ ۆوستوچنۋيۋ ەۆروپۋ، كازاحستان، سرەدنيۋيۋ ازيۋ، سيبير. يدەنتيچنوست پامياتنيكوۆ كۋلتۋرى ەتيح تەرريتوري ۆ كامەننوم ۆەكە س ۋچەتوم مەستنىح وسوبەننوستەي ارحەولوگيا پودتۆەرجداەت (م.زاكيەۆ، ل.كوروبوۆا ي در.).

فيكسيرۋەت ناۋكا ي داننىە و لەدنيكاح، ۆ چاستنوستي ۆ كنيگە «كامەننىي ۆەك نا ۋرالە» ۆ پەريودە وت 117 تىسياچ لەت نازاد – 12 تىسياچ لەت نازاد. يۋجنايا گرانيتسا ۆالدايسكوگو لەدنيكا پروحوديلا پو ۆالدايۋ، سمولەنسكۋ، ورشە.

نا يۋگ ۋزكايا پولوسا تۋندرى، زاتەم ستەپ، گدە كليمات بىل پوچتي كاك سەگودنيا، تولكو نەمنوگو حولودنەە. ۆ چاستي زاپادنوي سيبيري لەجال لەد، پوتومۋ ۆوستوك نىنەشنەي ستەپي لەجال پود تۋندروي، ۆودوي، بولوتامي ي ناسەلەنيە بىلو رەدكيم. پرەدكي سەگودنياشنيح كازاحوۆ كونتسەنتريروۆاليس ۆ وسنوۆنوم نا زاپادە سۆوەي ستەپي.

 ي پيسالوس ۆ لەتوپيسياح، چتو ابىزى زۆالي سەبيا، سۆوە پلەميا ي اساتاياك ۆ رۋكاح ابىزوۆ ۆ فورمە ترەزۋبتسا (تاراق) سلوۆوم «قازاق». ي ەتو سلوۆو زاپرەششالوس پرويزنوسيت ۆسلۋح پروستىم ليۋديام پود ستراحوم سمەرتنوي كازني.

وزناچالو ەتو سلوۆو ۆناچالە «لۋچي سولنتسا، سامو سولنتسە ي تانگرى ء(تاڭىر)».

كاكايا ينفورماتسيا و پەرۆىح ابىزاح، دۋحوۆنىح ۋچيتەلياح؟   

– پەرۆىي كاگان تۋرانا، ۆ بۋلگارسكيح لەتوپيسياح نوسيت يميا دجام. وتمەچەن ۆ «شاحنامە» فيردوۋسي كاك تسار دجەم، ۆ اۆەستە ي ۆ ينديسكيح درەۆنوستياح كاك تسار سكوتوۆودوۆ يما، وسنوۆاۆشي زولوتوي ۆەك چەلوۆەچەستۆا ي ۋچيتەل ۆسەح پروروكوۆ چەلوۆەچەستۆا، ۆ ت.چ. زورواسترا (ە.شيۋرە. ۆەليكيە پوسۆياششەننىە).

ۆ كازاحسكوم ناسلەدي ەتو ارگى ماك، ماحمەت، مايكى، جەم (زەرنو), ازىك (پيششا), كازىك (دۋشا). ەست ي درۋگيە يمەنا، چتو ۆ وبىچاە ي وتمەچاەتسيا ۆ ناسلەدي بۋدنيچنو: «...اتانعان ماحمۇت دانا بولىپ مايقى» (يمەنوۆالسيا ماحمۋت گەني، ستاۆ مايكى) (مايقى بي. ا. 2014.، س.17).

پري روجدەني پولۋچيل يميا ماق (ۆولك), پوسكولكۋ يميا سۆياتوە ي تابۋيروۆاننوە، پروزۆالي ماحمەتوم – تالانتليۆوست پرەدرەكلي (ەتو بىلو زا تىسياچي لەت دو ارابوۆ – ارحيمەدا ۆسپومنيتە). زا «يازىك ماسلا» (ماي ءتىلى) ۆ ۋپراۆلەني نازۆالي مايكى. ا چتو جەموم زۆالي، تاك ەتو جە دۋحوۆنايا پيششا! ۆوت، ۆ سكازاني «بۇل قازاق قاي ۋاقىتتا ءۇش ءجۇز اتانعان» يۋنىي الاشا ك نەمۋ، ك كاگانۋ، وبراششاەتسيا: «…حانداردىڭ قازىعى، بۇقارانىڭ ازىعى» (حانوۆ دۋشا (ي كول!), نارودا پيششا)!

ۆى سكازالي، چتو درەۆنيە يمەنا بىلي ساكرالنىمي، سۆوەوبرازنىمي كودامي، ا پوتەري سلوۆ ي پونياتي ۆەدۋت ك دەگراداتسي نوسيتەلەي يازىكا؟

– دا. دليا توگو، چتوبى چيتاتەل سكورەە ۆحوديل ۆ پونيمانيە درەۆنوستەي، پوزۆوليم  سلەدۋيۋششۋيۋ تسيتاتۋ يز بۋلگارسكيح لەتوپيسەي: «…ۆ ودنوم مەستە الپا (پەرۆوگو دۋحا) بيرگيۋنا نازىۆايۋت باي تەرەكوم، ۆ درۋگوم – كارا باگوم، ۆ ترەتەم – دجاموم، ۆ چەتۆەرتوم – كىش تارحانوم، ۆ پياتوم – كەرمەسوم، ۆ شەستوم – اۋدانوم، ۆ سەدموم – ماروم، ۆ ۆوسموم – رىشتاۋ، ۆ دەۆياتوم… نو ۆسە (ۆو ۆرەميا سبوروۆ) دولجنى موليتسيا وديناكوۆو»! ءبىر كۇن پەرەۆوديتسيا – «ەدينىي سولنەچنىي». كستاتي، ۋ رۋسسكيح ەتو پەرۋن، ۋ ليتوۆتسەۆ پەركۋناس، ۋ لاتىشەي پەركونس ي ت.د. ۋ ەششە دەسياتكوۆ نارودوۆ…

گەنيالنىە ابىزى زنالي، چتو ودنووبرازيە ەست زاستوي ي گيبەل موزگا، پوتومۋ سترەميليس ك رازنووبرازيۋ كاك ۋسلوۆيۋ رازۆيتيا ي ۋۆەليچەنيۋ مەجنەيروننىح سۆيازەي ۆ موزگە كاجدوگو چەلوۆەكا – كاك نەوتەملەموگو اتريبۋتا سوۆەرشەننوي ابىزامي كوگنيتيۆنوي رەۆوليۋتسي. ۆ رەزۋلتاتە چەگو ي بىل سوزدان ساپيەنس. ۆرەميا دليا وبۋچەنيا كاجدوگو (!) چەلوۆەكا بىلو – پري وحوتە نا مامونتوۆ سوزداۆاليس زاپاسى پيششي ي ۋچەنيكي چاسامي ترەنيروۆالي ينتەللەكت پود رۋكوۆودستۆوم ابىزوۆ. تاكيە ۋنيۆەرسيتەتى، كاك ارقايىم، سوتنيامي ي تىسياچامي ستويالي نا پەرەكرەششەنياح وحوتنيچيح ي پاستبيششنىح مارشرۋتوۆ، گوتوۆيلي سپەتسوۆ پو ۆسەم جيزنەننىم وتراسليام…

گدە جيل دۋحوۆنىي ۋچيتەل دجام؟

– مەستو روجدەنيا ي دەياتەلنوستي يمى ي زاراتۋسترى – كازاحسكيە ستەپي. ك پريمەرۋ، مەري بويس ۋتوچنياەت: «ستەپي ۆوستوچنەە رەكي ۆولگا». ۆ كنيگە «قازاق» (ا. 1994.) ۆ ستاتە «رۋحاني تامىرلار» (دۋحوۆنىە كورني) فيلوسوف ا.كاسىمجانوۆ پيشەت، چتو وت ستەپنوگو تەنگريانستۆا پوشەل زورواستريزم، يز كوتوروگو ۆىلۋپيليس يۋدايزم، حريستيانستۆو ي يسلام. پريزناننىي ۆسەم ميروم فاكت.

پريبليزيتەلنو كوگدا پوياۆيلسيا ەسكءى تۋران؟

– سپاسيتەل بۋلگارسكيح لەتوپيسەي ف.گ-ن. نۋرۋتدينوۆ ۋتۆەرجداەت، چتو گوسۋدارستۆو ەسكى تۋران (يدەل) ۆو گلاۆە س دجاموم سوزدانو وكولو 14953 گ. دو ن.ە.، زناچيت سلوۆا لەتوپيسي «15 تىسياچ لەت نازاد» سكازانى نا رۋبەجە ەر. داتى دليا ناس تولكو وريەنتير ي، زناچيت، ەتو بىلو ۆرەميا لەدنيكا. ي ينديسكيە يستوچنيكي گوۆوريات، چتو يما پەرەجيل لەدنيك.

ۆ سكازاني «بۇل قازاق قاي ۋاقىتتا ءۇش ءجۇز اتانعان» گوۆوريتسيا، چتو ي دو مايكى، يز سوروكا حانوۆ تۋرانا ليچنو پودنياۆشەگو دەۆياتەرىح، ۆ توم چيسلە الاشا حانا، نارود كازاحسكي جيل، نو سۆوەگو حانستۆا نە يمەل. ەتو پونياتنو، تاك كاك موبيلنىە وحوتنيكي-كازاحي ۆ سۆويح گودوۆىح مارشرۋتاح زا پاسۋششيميسيا جيۆوتنىمي پرونيزىۆالي سوبوي ۆەس تۋران ي بىلي گوسۋدارستۆووبرازۋيۋششيم نارودوم، كاك سەگودنيا رۋسسكيە ۆ رف، ي دولگو نە يمەلي سۆوەگو حانستۆا.

نو پري تاياني لەدنيكا پوستەپەننو ستانوۆيليس ستەپيۋ سارى اركا ي يۋگو-ۆوستوك، ي مايكى پوسلال تۋدا الاشۋ زاسەليات نوۆىە زەملي. توگدا ي سوزداليس تري جۋزا – تري ليتسا ۆەليكوي ستەپي، كاك تري وسنوۆنىح ەجەگودنىح مارشرۋتا موبيلنىح وحوتنيكوۆ، ا زاتەم سكوتوۆودوۆ، زا پاسۋششيميسيا جيۆوتنىمي! و توم، چتو پري لەدنيكە سكوتوۆودستۆو سۋششەستۆوۆالو، گوۆوريات نايدەننىە نا ۋستيۋرتە كامەننىە زاگونى دليا سكوتا (ماگومەدوۆ م. ي در. كاسپيسكايا اتلانتيدا//ناۋچنايا مىسل كاۆكازا. 1994).

مورالنو-ەتيچەسكيە پرينتسيپى كاك پراۆيلا ۆوسحودياششەگو رازۆيتيا چەلوۆەچەستۆا

ۆى سكازالي و زاكوديروۆاننوم زناني ۆ پەرۆىح سلوۆاح، پەرۆويازىكە. كاك وني پوياۆيليس؟

– ەتو ۆىسكازىۆانيە رانشە زنال كاجدىي ۆتوروي كازاح: «تۇگەل ءسوزدىڭ ءتۇبى ءبىر، ءتۇپ اتاسى مايقى بي» – ۋ ۆسەح سلوۆ وسنوۆا ودنا، پراوتەتس (سلوۆ) مايكى بي! تو ەست ەگو سچيتالي اۆتوروم ۆسەح (!) سلوۆ چەلوۆەچەستۆا. ۆيديمو، كاگان مايكى پروۆەل رەفورمۋ يازىكا س تەم، چتوبى ۆ بۋدۋششەم پوتومكي سموگلي ۋزنات وب وپىتە چەلوۆەچەستۆا، يسسلەدۋيا وستاۆشيسيا سلوۆارنىي سوستاۆ. سەگودنيا نا وسنوۆە پريۆەدەننىح پريمەروۆ مى ۋبەديليس، چتو ەتو ۆوزموجنو.

ۆ سكازاني «بۇل قازاق قاي ۋاقىتتا ءۇش ءجۇز اتانعان» مايكى وستاۆلياەت ناپۋتستۆيە پوتومكام: «حان ءادىل بولسا، حالىق تاباندى بولسا، قارا جەرمەن كەمە جۇرگىزەدى» – ەسلي حان سپراۆەدليۆ ي نارود وسنوۆاتەلەن، تو ي پو چەرنوي زەملە پروۆەدۋت كورابل!..

كاك جە ۆوسپيتىۆالاس وسنوۆاتەلنوست نارودا؟

– ا ۆسپومنيتە، كاك زدوروۆايۋتسيا پومنياششيە تراديتسي پرەدكوۆ كازاحي: «ارمىسىز؟» (چەستنى لي ۆى، بلاگورودنى، سوۆەستليۆى، سپراۆەدليۆى، دوستوينى (درۋجەليۋبنى), ستىدليۆى؟). وتۆەچايۋت: «ارمىز. بارمىز!» (دا، مى چەستنى، بلاگورودنى، سوۆەستليۆى، سپراۆەدليۆى، دوستوينى (درۋجەليۋبنى), ستىدليۆى. مى ەست!»).

تۋت پريمەر: كازاحسكوە سلوۆو «دوست» وزناچاەت «درۋگ» ي وت نەگو سلوۆو رۋسسكوە – «دوستوينستۆو»…

 ي سەگودنيا ستەپنياك و كاجدوم چەلوۆەكە نا پلانەتە گوۆوريت: «ول دا ادام بالاسى!» – ون توجە سىن اداما! تو ەست تىسياچي لەت ۆوسپيتىۆالاس ۋنيۆەرسالنوە ميروۆوززرەنيە و ەدينستۆە چەلوۆەچەسكوگو رودا، ي ستەپنياك نە زنال نيكاكيح فوبي ۆ وتنوشەني درۋگيح ليۋدەي ي نارودوۆ.

 پريچينا – ۆ وتكرىتوي ستەپي كاجدىي چەلوۆەك بىل تسەنەن ي تولكو ۆمەستە، سپينا ك سپينە، موجنو بىلو زاششيتيتسيا وت منوگوچيسلەننىح حيششنيكوۆ – ۋكرىۆاتسيا-تو بىلو نەگدە. ي پو پۋتي تىسياچەكيلومەتروۆىح مارشرۋتوۆ موبيلنىە وحوتنيكي، ا زاتەم سكوتوۆودى، رادوۆاليس كاجدومۋ ۆسترەچەننومۋ چەلوۆەكۋ. ۆوسپيتانيە كوللەكتيۆيزما: ارتەل، رود، پلەميا، وبمەن پرودۋكتسيەي، تورگوۆليا، درۋجبا، دۋالنوە وبششەستۆو، ۋستانوۆلەننوە ەششە ۆ سرەدنەم پالەوليتە (300 - 40 تىسياچ لەت نازاد).

كاكيە وسوبەننوستي دۋالنوگو وبششەستۆا؟

– گەنەتيچەسكي اناليز كوستەي نەسكولكيح وحوتنيكوۆ نا ستويانكە سۋنگير پود گورودوم ۆلاديمير پوكازال، چتو 34 تىسياچي لەت نازاد كازاحسكي وبىچاي جەتى اتا سۋششەستۆوۆال ي تە وحوتنيكي نە دوپۋسكالي بليزكورودستۆەننىح براچنىح سۆيازەي. انتروپولوگيا يح سمەشاننايا ەۆروپەيدنو-مونگولويدنايا ي گەنى سوۆپالي س گەنامي سوۆرەمەننىح ستەپنياكوۆ. دۋالنوە وبششەستۆو – ەتو كوگدا دۆا پلەمەني وبمەنيۆايۋتسيا نەۆەستامي ي نە بەرۋت نەۆەست يز سۆوەگو پلەمەني.

اكادەميك م.زاكيەۆ پيسال، چتو ۆ درەۆنوستي پو لەۆوي ستورونە ۆولگي بولشە جيلي كىپشاكسكيە پلەمەنا، ا پو پراۆۋيۋ بولشە – وگۋزسكيە. يلي ۆوت، ارحەولوگي وتمەچايۋت، چتو ۆ برونزوۆوم ۆەكە پو پراۆۋيۋ ستورونۋ رەكي يلەك بولشە جيلي اندرونوۆتسى (كىپشاكسكيە پلەمەنا), ا پو لەۆۋيۋ بولشە پلەمەنا سرۋبنوي كۋلتۋرى (وگۋزى). ۆ ەپوسە «كوزى كورپەش – بايان سۋلۋ» پريمەر دۋالنوگو وبششەستۆا: سۆاتى سارىباي يز كەندگەر كوبان جۋرتى (كىپشاك), ا كاراباي يز وگۋزا.

چتو بىلو پوتوم س ەتيم دۋالنىم وبششەستۆوم وحوتنيكوۆ؟

– موبيلنىە وحوتنيكي ي سكوتوۆودى ستەپي بىلي سۆوبودنىە ليۋدي ي نە زنالي رابستۆا. تاكوۆو بىلو يح ميروۆوززرەنيە تەنگريانسكوە. ا يۋدايزم، حريستيانستۆو، يسلام پريزنالي رابستۆو. ەتو گوۆوريت و توم، چتو ك لۋچشەمۋ پوسلەدۋيۋششيە پوكولەنيا پريباۆليالي حۋدشەە ي ۆەلي ك سەگودنياشنيم لوزۋنگام: «...بولشايا رىبا پوەداەت مالەنكۋيۋ»...

كاك پيشۋت ارحەولوگي، «وكولو 5000 لەت نازاد ناچالاس اريديزاتسيا كليماتا، پرودولجاۆشاياسيا نا پروتياجەني تىسياچەلەتيا... وكولو 4000 لەت نازاد ۆ ۆوستوچنوەۆروپەيسكيح ستەپياح ۆوزنيك سامىي ماسشتابنىي پالەوەكولوگيچەسكي كريزيس زا پوسلەدنيە 6000 لەت» (ۆ.دەمكين ي در. پالەوەكولوگيا ۆوستوچنوەۆروپەيسكوي ستەپي ۆ ەپوحي ەنەوليتا ي برونزى).

تىسياچەلەتنيايا زاسۋحا پريۆەلا ك تومۋ، چتو وكولو 1900 گودوۆ دو ن.ە. تۋران پال. زولوتوي ۆەك چەلوۆەچەستۆا وستالسيا تولكو ۆ پامياتي نارودوۆ. پوشلو پەرەسەلەنيە ۆو ۆسە ستورونى سۆەتا. ابىزى، سلۋجيتەلي زنانيا، پوكينۋلي ستەپ، ۋنيۆەرسيتەتسكيە اركايمى وپۋستەلي. ۆ يرانە ۆوزنيكلي زورواستريزم س اۆەستوي، نا بليجنەم ۆوستوكە – ابراميچەسكيە رەليگي، ۆ يندي  – ريگۆەدا ي بۋدديزم، ۋ گەرمانتسەۆ – ەددا، ۋ كيتايتسەۆ – نەبەسنىە ۆوززرەنيا، لاويزم، كونفۋتسيانستۆو...

كاكيە-تو زنانيا وت ابىزوۆ وستاليس؟

– پرەجنيە ۆزگليادى ستەپنىح ابىزوۆ ۆ رازنىح ستراناح پەرەراباتىۆاليس نا مەستنىي لاد، ۆمەستو بلاگورودستۆا ي ەدينستۆا چەلوۆەچەسكوگو رودا نەرەدكو برالي ۆەرح ەگويستيچەسكيە ينتەرەسى نوۆىح سيل. پروگرەسس ليشيلسيا مورالنو-ەتيچەسكوگو وسنوۆانيا. ەگويستى پوستاۆيلي زاداچۋ ۋنيچتوجەنيا يستوريچەسكوي پامياتي پرەجدە سۆوبودنىح ي ەففەكتيۆنىح نارودوۆ، وستاۆشيحسيا بەز ابىزوۆسكوگو (ۋچەنوگو دۋحوۆنوگو) سلويا. چتو پوسلەدوۆاتەلنو ۆىپولنيالوس.

 «حاراكتەرنوي چەرتوي پوزدنەي درەۆنوستي (رۋبەج II–I تىسياچەلەتي دو ن.ە.) بىلو پوياۆلەنيە رابستۆا… ناچالي فينيكيتسى، پرودولجيلي گرەكي» (ن.يۆانوۆ. ۆسەوبششايا يستوريا. م. 2005.، س.171).

منوگوۆەكوۆوي وبرازەتس رابوۆلادەلچەسكيح «دەموكراتي» گرەتسي ي ريما دليا «پەرەدوۆوي» ەۆروپى پريۆەل چەلوۆەچەستۆو ك سەگودنياشنەي پروپاستي. لوزۋنگ «بولشايا رىبا پوەداەت مالەنكۋيۋ» دوشەل دو ليني رازدەلەنيا چەلوۆەچەسكوگو ۆيدا نا كاستى «يزبراننىح» ي «بيوروبوتوۆ».

ەست لي ۆىحود يز سوۆرەمەننوي پروپاستي؟

– اندرە بوننەر «گرەچەسكايا تسيۆيليزاتسيا» (م. 1992.، س.145): «…ۆ كونتسە IV ۆەكا دو ن.ە. ۆ افيناح چيسليلوس ۆ ۋسلۋجەني ۋ 21 تىسياچي سۆوبودنىح گراجدان ي 10 تىسياچ مەتەكوۆ 400 تىسياچ رابوۆ». تو ەست ۆ افيناح ۆ كونتسە IV ۆەكا دو ن.ە. جيلا 431 تىسياچا چەلوۆەك، يز نيح 93% بىلي رابامي. نو ي ۆ ۋسلوۆياح رابوۆلادەلچەسكوي «دەموكراتي» وستاۆاليس ليۋدي سو سۆەتلوي دۋشوي ي سوۆەستيۋ، پومنيۆشيە و زولوتوم ۆەكە چەلوۆەچەستۆا، مەچتاۆشيە و سپراۆەدليۆوستي ي وبراششاۆشيە ۆزور ۆ ستورونۋ بىلوي ستەپي. درەۆنەگرەچەسكي پوەت حەريل ۆ V ۆەكە دو ن.ە.:

«ي ساكي، پاستىري وۆچين، سكيفسكوگو رودا، نو وبيتاتەلي

بوگاتوي پشەنيتسەيۋ ازي، ۆىسلانتسى تەح كوچەۆىح،

چتو سامىە مەجدۋ ليۋدەي سپراۆەدليۆىە»…

 تولكو 150 لەت نازاد ەۆروپا، زاكازىۆاۆشايا ميروۆۋيۋ مۋزىكۋ منوگيمي ۆەكامي،  وتمەنيلا ۋ سەبيا رابستۆو.

سەگودنيا پلانەتا ۋ پوروگا ميروۆوي يادەرنوي ۆوينى.

يتوگ مورالنو-ەتيچەسكوي دەگراداتسي. ديسسونانس س زاكونومەرنوستيامي كوسموسا، پريرودى ي چەلوۆەچەستۆا. پروگرەسس بەز دۋحوۆنوي وسنوۆاتەلنوستي ۆەدەت ك ساموۋنيچتوجەنيۋ.

 سپاسەنيە چەلوۆەچەستۆا – ۆ ۆوزۆراششەني ك مورالنو-ەتيچەسكيم نورمام.

ارمىسىز؟

 تورەگالي ابدۋللاۋلى, بولشوە سپاسيبو زا ينتەرەسنوە ينتەرۆيۋ، زا وبياسنەنيە پەرۆويستوكوۆ چەلوۆەچەستۆا، گلۋبوكي اناليز ي پروگنوزى!

                                                                                       داستان ەلدەسوۆ

پىكىرلەر