بۇگىن اقيىق اقىن مۇقاعالي ماقاتاەۆتىڭ تۋعان كۇنى
الماتىنىڭ قاسكەلەڭىندە امانگەلدى وماروۆ دەگەن اقساقال تۇرادى. نەگىزى ارقانىڭ قازاعى، كوكشەتاۋ جاعىنىڭ قانجىعالىسى. بىراق بار عۇمىرى مۇقاعاليدىڭ اۋىلىندا، قاراسازدا وتكەن. امانگەلدى اقساقال اعاش پەن تەمىردەن ءتۇيىن تۇيەتىن شەبەر جانە زەرگەر. ونىڭ ۇستىنە قازاقتىڭ ەسكى ادىسىمەن تەرى يلەۋ، ودان ءتۇرلى بۇيىمدار جاساۋ، قايىس ءورۋدى قايتادان جاڭعىرتىپ، كەيىنگى ۇرپاققا ۇيرەتىپ جۇرگەن كىسى.
امانگەلدى اعانىڭ جۇبايى كۇلاش تاتەنىڭ تەگى كوكشەتاۋدىڭ قاراۋىلى. بىراق ءوزى «رۋىم – البان» دەپ سويلەيدى. سەبەبى قاراسازدا، مۇقاعاليدىڭ اۋىلىندا، ناعاشى اجەسىنىڭ قولىندا، البان ىشىندە وسكەن. ونىڭ مىناداي ءبىر قىزىق تاريحى بار.
كۇلاش تاتەمىزدىڭ شەشەسى بازارحان دەگەن كىسى مۇقاعالي اقىنمەن زامانداس، قاراسازدىڭ تۋماسى. سوعىس ۋاقىتىندا بويجەتىپ قالعان قىز بازارحان پوشتادا جۇمىس ىستەپ ءجۇرىپ، ءىستى بولادى. ءبىر قۇجات جوعالدى دەگەن جالامەن 8 جىلعا سوتتالىپ، يركۋتسكىگە جەر اۋدىرىلىپ كەتە بارادى. «بۇنى جاساپ جۇرگەن ەلدەگى كوكە اتتى ادام» دەيدى كۇلاش تاتەمىز. سوعىس ۋاقىتىندا ەر-ازامات مايدانعا كەتىپ، اۋىلدا قالعان شال-شاۋقان، مەرتىك-شورتىقتار قىز-كەلىنشەكتەرگە نەبىر قيانات جاساعانىن وقىپ، ەستىپ جۇرەمىز عوي. «ءتۇن ىشىندە تۇندەي قارا شال قاقتى، كەي جەسىردىڭ قۇلىپتاۋلى ەسىگىن» دەپ جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆ جازعان جوق پا. بازارحان اپامىزدىڭ دا تاريحى ءدال سونداي. جاس قىز ايتقانىما كونە قويمادى دەپ، جاڭاعى كوكە سۇم ءبىر قۇجاتىن ۇرلاپ الىپتى. ءسويتىپ جازىقسىز بويجەتكەن سوتتالىپ كەتە بارادى. بىراق بازارحان اپاي سول جاققا بارعاسىن، قايتادان ارىز جازىپ، جەتى ايدان سوڭ تولىقتاي اقتالىپتى. ول كەزدە پويىز يركۋتسكىدەن بۇل جاققا قاراي جىلىنا ەكى مارتە عانا قاتىنايدى ەكەن. بيلەت الۋ ءۇشىن جارتى جىل بۇرىن كەزەككە تۇرۋ كەرەك. بازارحان اپاي دا بيلەتكە كەزەككە جازىلىپ، سول جاقتا ۋاقىتشا جۇمىسقا ورنالاسىپ، جاتاقحانادا تۇرا بەرەدى.
وسى كەزدە توقسانباي بەكسەيىتۇلى دەگەن كوكشەدەگى قاراۋىل ەلىنىڭ ءبىر ازاماتى دا تۇتقىندار لاگەرىندە جازاسىن وتەپ، بوستاندىققا شىققان ەكەن. توقسانبايدىڭ قىسقاشا تاريحىن ايتساق، فينن سوعىسىندا تۇتقىنعا ءتۇسىپ، ودان شىققاسىن سوتتالعان. بۇنداي وقيعالار ول كەزدە كوپ بولعانىن بىلەمىز. (توقسانباي بەكسەيىتۇلى قاراۋىل ىشىندە – جاقسىلىق، ءاز بوگەنباي دەگەن اتاقتى ءبىر ادامنىڭ ۇرپاعى كورىنەدى).
ءسويتىپ، امان-ەسەن بوستاندىققا شىققاسىن، بيلەت الماققا يركۋتسكىنىڭ ۆوكزالىنا بارسا، كەزەككە جازىلعان ادامداردىڭ تىزىمىنەن نىسانباەۆا بازارحان دەگەن قازاق قىزىنىڭ اتى-ءجونىن كورەدى. اپىرماي، بۇل جەردە قازاقتىڭ قىزى قايدان ءجۇر دەپ، اركىمدەردەن سۇراپ، ىزدەستىرە باستايدى. اقىرى بازارحاندى جاتاقحانادان تاۋىپ الادى. ۇزىن ءسوزدىڭ قىسقاسى، ەكەۋى سول جەردە تانىسىپ، اقىرى ەرلى-زايىپتى بولىپ قوسىلادى. ءسويتىپ، ەلگە كەلگەندە بازارحان شەشەمىزدىڭ اياعى اۋىر ەكەن. از ۋاقىتتان سوڭ، دۇنيەگە وسى اڭگىمەنى ايتىپ وتىرعان كۇلاش اپامىز كەلەدى.
توقسانباي ساۋ-سالامات ەلگە كەلگەنىمەن، جەرگىلىكتى جەر وعان سوتتالعانسىڭ دەپ تۇرتپەكتەپ، جۇمىس بەرمەيدى. اقىرى ەكەۋى قىرقىنان شىقپاعان سابيلەرىن قۇشاقتاپ، قاراسازداعى بازارحاننىڭ شەشەسى باتپا اپاعا بارادى. ءبىراز ۋاقىت اۋناپ-قۋناعاسىن باتپا شەشەي ەكى جاسقا: «بالانى ماعان تاستاڭدار، ءبىر بالاعا يە بولارلىق شامام بار، ەكەۋىڭ جۇمىس ىزدەپ، ولمەيتىن كۇندەرىڭدى كورىڭدەر» – دەپ كەڭەس بەرەدى. ءسويتىپ كىشكەنتاي كۇلاش اجەسىنىڭ قولىندا قالىپ، توقسانباي مەن بازارحان قۇجاتتارىن دۇرىستاپ الىپ، قايتادان رەسەيگە، امۋرداعى كومسومولسك قالاسىنا كەتەدى. سول جاقتا بىرنەشە جىل جۇمىس ىستەپ، ەلگە ستالين ولگەسىن بىراق ورالعان ەكەن. جانە ول جاقتان ەكەۋى عانا كەلمەي، تاعى قوس ءسابيدى جەتەكتەي كەلەدى.
بۇل كەزدە نارىنقولدا وقىپ جۇرگەن كۇلاش وقۋىن ءارى جالعاستىرۋ ءۇشىن كوكشەتاۋداعى اكە-شەشەسىنە ورالىپ، سول جاقتا ون ءبىر كلاستى بىتىرەدى. ءدام جازىپ، وماروۆ امانگەلدى اعاعا جولىعىپ ەكەۋى شاڭىراق كوتەرىپ، ەل قاتارلى تىرشىلىك قىلىپ جاتادى.
ءسويتىپ جۇرگەندە قاراسازدان « باتپا اپانىڭ باسپانا قىلىپ وتىرعان توقال تامى قۇلاپ قالدى» دەگەن حابار كەلەدى. بۇنى ەستىگەسىن، ەكى جاس امانگەلدى مەن كۇلاش نارىنقولعا اتتانادى. ويلارى از ۋاقىت قاريانىڭ جانىندا بولىپ، ءۇيىن جوندەپ بەرىپ، ءبىراز كومەكتەسىپ، ەلگە ورالماق. بىراق تاعدىردىڭ جازۋى سول شىعار، امانگەلدى مەن كۇلاش قاراسازدا ءبىرجولا قالىپ قويادى. ءسويتىپ، امانگەلدى اعانىڭ بار سانالى عۇمىرى جەتىسۋ جەرىندە، نارىنقولدىڭ قاراسازىندا وتكەن ەكەن. قازىر كۇلاش اپا ومىردەن وتكەن، امانگەلدى اعامىز الماتىنىڭ تۇبىندەگى قاسكەلەڭدە تۇرىپ جاتىر. اقار-شاقارلى ۇلكەن ءبىر اۋلەتتىڭ باسىندا، 18 نەمەرە، 2 شوبەرەسى بار.
امانگەلدى اعانىڭ ۇيىنە ءبىر بارعاندا، مارقۇم كۇلاش تاتەمىز قاراسازدى وتكەن بالالىق كۇندەرىن ەسىنە الىپ، مىنا ءبىر اڭگىمەنى ايتىپ ەدى..
–مەن مۇقاعاليدىڭ اۋىلى قارسازدا ناعاشى اجەمنىڭ قولىندا ءوستىم. وسىدان شىعار، تۋعان شەشەمدى – تاتە، اجەمدى – ماما دەيتىنمىن. اجەم ەكەۋمىزدىڭ تۇراتىن جالعىز بولمەلى شىم ءۇيىمىز بولاتىن. ءبىر كۇنى سول قۇلاپ قالدى. وسى كەزدە ارقا جاقتان شەشەم مەن اكەم كەلىپ جاتقان. اجەم ولارعا ازىرشە ءبىر تامىر ورىستىڭ ۇيىندە تۇرا تۇرىڭدار، سوسىن ءۇيىمىزدى جوندەپ بەرەسىڭدەر دەدى. مەنىڭ شەشەم بازارحان مۇقاعاليمەن ءبىر مەكتەپتە وقىعان جانە جاماعايىندىعى بار ادامدار. ءسويتىپ، شەشەم جاڭاعى ورىستىڭ ۇيىنە كەتىپ بارا جاتقاندا، الدىنان مۇقاعالي اعامىز جولىعىپ، كوپ جىلداردان كورىسپەگەن ەكەۋى جىلاپ امانداسادى. «قايدا باراسىڭ؟» دەپ سۇرايدى شەشەمنەن مۇقاڭ. «ورىستىڭ ۇيىنە تۇرۋعا بارامىن» دەگەندى ەستىگەسىن، ءبىز تۇرعاندا ورىسىڭ نە، ءبىزدىڭ ۇيگە باراسىڭدار، بىرگە تۇراسىڭدار دەپ، ءوزىنىڭ قورجىن ۇيىنە الىپ بارىپ، ءبىر بولمەسىن بوساتىپ بەرىپتى. ول كەزدە مۇقاعاليدا 3 بالا، ءبىزدىڭ ۇيدە 3 بالا بارمىز. شىركىن، قازاقتىڭ كەڭدىگى-اي دەيسىڭ قازىر ويلاپ وتىرىپ، ەكى بولمەلى كىشكەنتاي عانا قۇجىرادا ءسويتىپ قانشاما جان تۇرىپ جاتتىق. تۇرمىستىڭ قيىنداۋ كەزى. مۇقاڭنىڭ شەشەسى ساۋىنشى، مەنىڭ اجەم ماسلوپرومدا كۇزەتشى. انا كىسى ءبىر توستاعان ءسۇت اكەلسە، مەنىڭ اجەم قول باسىنداي ماي اكەلەدى كەيدە. سونى ءبولىسىپ جەيمىز.
بىرىدە مۇقاڭ مەنىڭ شەشەمە: «اپكە، قازانىڭدا قايناتا بەر، مەن اڭعا كەتتىم» – دەدى. زايىبى لاشىن اپاي ونى مىسقىلداپ: «سەن اڭ اتىپ اكەلسەڭ، مەن ونىڭ ەتىن شيكىدەي جەر ەدىم» – دەگەنى ءالى ەسىمدە. ءسويتىپ مۇقاعالي اعام مىلتىعىن الىپ، تاۋ جاققا كەتتى. ءبىز كىلەڭ 4-5 جاسار كىلەڭ ۇساق بالالار، توقال تامنىڭ توبەسىنە شىعىپ الىپ، قاراپ وتىرمىز. ءبىر كەزدە مىلتىق گۇرس ەتە قالدى. «انە، مۇقاعالي اعام اتتى!» – دەپ شۋلاسىپ جاتىرمىز. راسىندا دا ءبىر كەزدە ول كىسى كورىندى. ءبىر ەلىك اتىپ الىپ، ىشەك-قارىنىن اقتارىپ الىپ تاستاپ، ءوزىن موينىنا سالىپ كوتەرىپ الىپ كەلە جاتىر ەكەن. توپ بالا شۋىلداپ الدىنان شىقتىق. مەنىڭ اجەم لاشىن اپايعا : «ەندى ەتتى شيكىدەي جەيسىڭ» – دەپ ازىلدەپ جاتىر.
قاراسازدا ول كەزدە ءتورت-اق كلاسس بولدى دا، بەسىنشىنى ءۇش شاقىرىم جەردەگى «ەنگەلس» كولحوزىنان بارىپ وقىدىق. كلاسس جەتەكشىمىز مۇقاعالي اعاي. ول كەزدە يت-قۇس كوپ. مۇقاڭ جالعىز-جارىم جۇرسەك ءبىزدى قاسقىر جەپ قويار دەپ، جەتى بالانى تاڭەرتەڭ ءوزى جيناپ الىپ شىعادى. جانە جول بويى ۇنەمى ويلانىپ، جەرگە قاراپ كەلە جاتاتىن. مەن باسقالارعا قاراعاندا وتكىرلەۋ ەدىم: «اعاي، نەگە جەردەن كوز المايسىز، نە ىزدەيسىز، ءبىزدى قاسقىر جەپ كەتسە كورمەي قالاسىز عوي» – دەيمىن. سوندا ول كىسى: «جەردەن ولەڭ ىزدەيمىن، انە قاراڭدارشى، اناۋ بوزقاراعان، اناۋ ءشوپتىڭ باسى، اناۋ وزەن، ءبارى ولەڭ ەمەس پە؟!» – دەيتىن. سوسىن ۇيگە قايتار جولدا مۇقاعالي اعانىڭ ولەڭدەرى قايدا تۇر ەكەن دەپ، ۇنەمى تال باسىنا قاراۋمەن بولۋشى ەدىك، – دەپ ەسكە الادى كۇلاش تاتە.
سايلاۋ بايبوسىن
