Búgin aqıyq aqyn Muqaǵalı Maqataevtyń týǵan kúni
Almatynyń Qaskeleńinde Amangeldi Omarov degen aqsaqal turady. Negizi Arqanyń qazaǵy, Kókshetaý jaǵynyń qanjyǵalysy. Biraq bar ǵumyry Muqaǵalıdyń aýylynda, Qarasazda ótken. Amangeldi aqsaqal aǵash pen temirden túıin túıetin sheber jáne zerger. Onyń ústine qazaqtyń eski ádisimen teri ıleý, odan túrli buıymdar jasaý, qaıys órýdi qaıtadan jańǵyrtyp, keıingi urpaqqa úıretip júrgen kisi.
Amangeldi aǵanyń jubaıy Kúlásh táteniń tegi Kókshetaýdyń Qaraýyly. Biraq ózi «rýym – Alban» dep sóıleıdi. Sebebi Qarasazda, Muqaǵalıdyń aýylynda, naǵashy ájesiniń qolynda, Alban ishinde ósken. Onyń mynadaı bir qyzyq tarıhy bar.
Kúlásh tátemizdiń sheshesi Bazarhan degen kisi Muqaǵalı aqynmen zamandas, Qarasazdyń týmasy. Soǵys ýaqytynda boıjetip qalǵan qyz Bazarhan poshtada jumys istep júrip, isti bolady. Bir qujat joǵaldy degen jalamen 8 jylǵa sottalyp, Irkýtskige jer aýdyrylyp kete barady. «Buny jasap júrgen eldegi Kóke atty adam» deıdi Kúlásh tátemiz. Soǵys ýaqytynda er-azamat maıdanǵa ketip, aýylda qalǵan shal-shaýqan, mertik-shortyqtar qyz-kelinshekterge nebir qııanat jasaǵanyn oqyp, estip júremiz ǵoı. «Tún ishinde túndeı qara shal qaqty, keı jesirdiń qulyptaýly esigin» dep Jumeken Nájimedenov jazǵan joq pa. Bazarhan apamyzdyń da tarıhy dál sondaı. Jas qyz aıtqanyma kóne qoımady dep, jańaǵy Kóke sum bir qujatyn urlap alypty. Sóıtip jazyqsyz boıjetken sottalyp kete barady. Biraq Bazarhan apaı sol jaqqa barǵasyn, qaıtadan aryz jazyp, jeti aıdan soń tolyqtaı aqtalypty. Ol kezde poıyz Irkýtskiden bul jaqqa qaraı jylyna eki márte ǵana qatynaıdy eken. Bılet alý úshin jarty jyl buryn kezekke turý kerek. Bazarhan apaı da bıletke kezekke jazylyp, sol jaqta ýaqytsha jumysqa ornalasyp, jataqhanada tura beredi.
Osy kezde Toqsanbaı Bekseıituly degen Kókshedegi qaraýyl eliniń bir azamaty da tutqyndar lagerinde jazasyn ótep, bostandyqqa shyqqan eken. Toqsanbaıdyń qysqasha tarıhyn aıtsaq, fınn soǵysynda tutqynǵa túsip, odan shyqqasyn sottalǵan. Bundaı oqıǵalar ol kezde kóp bolǵanyn bilemiz. (Toqsanbaı Bekseıituly Qaraýyl ishinde – Jaqsylyq, áz Bógenbaı degen ataqty bir adamnyń urpaǵy kórinedi).
Sóıtip, aman-esen bostandyqqa shyqqasyn, bılet almaqqa Irkýtskiniń vokzalyna barsa, kezekke jazylǵan adamdardyń tiziminen Nysanbaeva Bazarhan degen qazaq qyzynyń aty-jónin kóredi. Apyrmaı, bul jerde qazaqtyń qyzy qaıdan júr dep, árkimderden surap, izdestire bastaıdy. Aqyry Bazarhandy jataqhanadan taýyp alady. Uzyn sózdiń qysqasy, ekeýi sol jerde tanysyp, aqyry erli-zaıypty bolyp qosylady. Sóıtip, elge kelgende Bazarhan sheshemizdiń aıaǵy aýyr eken. Az ýaqyttan soń, dúnıege osy áńgimeni aıtyp otyrǵan Kúlásh apamyz keledi.
Toqsanbaı saý-salamat elge kelgenimen, jergilikti jer oǵan sottalǵansyń dep túrtpektep, jumys bermeıdi. Aqyry ekeýi qyrqynan shyqpaǵan sábılerin qushaqtap, Qarasazdaǵy Bazarhannyń sheshesi Batpa apaǵa barady. Biraz ýaqyt aýnap-qýnaǵasyn Batpa shesheı eki jasqa: «Balany maǵan tastańdar, bir balaǵa ıe bolarlyq shamam bar, ekeýiń jumys izdep, ólmeıtin kúnderińdi kórińder» – dep keńes beredi. Sóıtip kishkentaı Kúlásh ájesiniń qolynda qalyp, Toqsanbaı men Bazarhan qujattaryn durystap alyp, qaıtadan Reseıge, Amýrdaǵy Komsomolsk qalasyna ketedi. Sol jaqta birneshe jyl jumys istep, elge Stalın ólgesin biraq oralǵan eken. Jáne ol jaqtan ekeýi ǵana kelmeı, taǵy qos sábıdi jetekteı keledi.
Bul kezde Narynqolda oqyp júrgen Kúlásh oqýyn ári jalǵastyrý úshin Kókshetaýdaǵy áke-sheshesine oralyp, sol jaqta on bir klasty bitiredi. Dám jazyp, Omarov Amangeldi aǵaǵa jolyǵyp ekeýi shańyraq kóterip, el qatarly tirshilik qylyp jatady.
Sóıtip júrgende Qarasazdan « Batpa apanyń baspana qylyp otyrǵan toqal tamy qulap qaldy» degen habar keledi. Buny estigesin, eki jas Amangeldi men Kúlásh Narynqolǵa attanady. Oılary az ýaqyt qarııanyń janynda bolyp, úıin jóndep berip, biraz kómektesip, elge oralmaq. Biraq taǵdyrdyń jazýy sol shyǵar, Amangeldi men Kúlásh Qarasazda birjola qalyp qoıady. Sóıtip, Amangeldi aǵanyń bar sanaly ǵumyry Jetisý jerinde, Narynqoldyń Qarasazynda ótken eken. Qazir Kúlásh apa ómirden ótken, Amangeldi aǵamyz Almatynyń túbindegi Qaskeleńde turyp jatyr. Aqar-shaqarly úlken bir áýlettiń basynda, 18 nemere, 2 shóberesi bar.
Amangeldi aǵanyń úıine bir barǵanda, marqum Kúlásh tátemiz Qarasazdy ótken balalyq kúnderin esine alyp, myna bir áńgimeni aıtyp edi..
–Men Muqaǵalıdyń aýyly Qarsazda naǵashy ájemniń qolynda óstim. Osydan shyǵar, týǵan sheshemdi – táte, ájemdi – mama deıtinmin. Ájem ekeýmizdiń turatyn jalǵyz bólmeli shym úıimiz bolatyn. Bir kúni sol qulap qaldy. Osy kezde Arqa jaqtan sheshem men ákem kelip jatqan. Ájem olarǵa ázirshe bir tamyr orystyń úıinde tura turyńdar, sosyn úıimizdi jóndep beresińder dedi. Meniń sheshem Bazarhan Muqaǵalımen bir mektepte oqyǵan jáne jamaǵaıyndyǵy bar adamdar. Sóıtip, sheshem jańaǵy orystyń úıine ketip bara jatqanda, aldynan Muqaǵalı aǵamyz jolyǵyp, kóp jyldardan kórispegen ekeýi jylap amandasady. «Qaıda barasyń?» dep suraıdy sheshemnen Muqań. «Orystyń úıine turýǵa baramyn» degendi estigesin, biz turǵanda orysyń ne, bizdiń úıge barasyńdar, birge turasyńdar dep, óziniń qorjyn úıine alyp baryp, bir bólmesin bosatyp beripti. Ol kezde Muqaǵalıda 3 bala, bizdiń úıde 3 bala barmyz. Shirkin, qazaqtyń keńdigi-aı deısiń qazir oılap otyryp, eki bólmeli kishkentaı ǵana qujyrada sóıtip qanshama jan turyp jattyq. Turmystyń qıyndaý kezi. Muqańnyń sheshesi saýynshy, meniń ájem maslopromda kúzetshi. Ana kisi bir tostaǵan sút ákelse, meniń ájem qol basyndaı maı ákeledi keıde. Sony bólisip jeımiz.
Biride Muqań meniń shesheme: «Ápke, qazanyńda qaınata ber, men ańǵa kettim» – dedi. Zaıyby Lashyn apaı ony mysqyldap: «Sen ań atyp ákelseń, men onyń etin shıkideı jer edim» – degeni áli esimde. Sóıtip Muqaǵalı aǵam myltyǵyn alyp, taý jaqqa ketti. Biz kileń 4-5 jasar kileń usaq balalar, toqal tamnyń tóbesine shyǵyp alyp, qarap otyrmyz. Bir kezde myltyq gúrs ete qaldy. «Áne, Muqaǵalı aǵam atty!» – dep shýlasyp jatyrmyz. Rasynda da bir kezde ol kisi kórindi. Bir elik atyp alyp, ishek-qarynyn aqtaryp alyp tastap, ózin moınyna salyp kóterip alyp kele jatyr eken. Top bala shýyldap aldynan shyqtyq. Meniń ájem Lashyn apaıǵa : «Endi etti shıkideı jeısiń» – dep ázildep jatyr.
Qarasazda ol kezde tórt-aq klass boldy da, besinshini úsh shaqyrym jerdegi «Engels» kolhozynan baryp oqydyq. Klass jetekshimiz Muqaǵalı aǵaı. Ol kezde ıt-qus kóp. Muqań jalǵyz-jarym júrsek bizdi qasqyr jep qoıar dep, jeti balany tańerteń ózi jınap alyp shyǵady. Jáne jol boıy únemi oılanyp, jerge qarap kele jatatyn. Men basqalarǵa qaraǵanda ótkirleý edim: «Aǵaı, nege jerden kóz almaısyz, ne izdeısiz, bizdi qasqyr jep ketse kórmeı qalasyz ǵoı» – deımin. Sonda ol kisi: «Jerden óleń izdeımin, áne qarańdarshy, anaý bozqaraǵan, anaý shóptiń basy, anaý ózen, bári óleń emes pe?!» – deıtin. Sosyn úıge qaıtar jolda Muqaǵalı aǵanyń óleńderi qaıda tur eken dep, únemi tal basyna qaraýmen bolýshy edik, – dep eske alady Kúlásh táte.
Saılaý Baıbosyn
