Bügın aqiyq aqyn Mūqaǧali Maqataevtyŋ tuǧan künı
Almatynyŋ Qaskeleŋınde Amangeldı Omarov degen aqsaqal tūrady. Negızı Arqanyŋ qazaǧy, Kökşetau jaǧynyŋ qanjyǧalysy. Bıraq bar ǧūmyry Mūqaǧalidyŋ auylynda, Qarasazda ötken. Amangeldı aqsaqal aǧaş pen temırden tüiın tüietın şeber jäne zerger. Onyŋ üstıne qazaqtyŋ eskı ädısımen terı ileu, odan türlı būiymdar jasau, qaiys örudı qaitadan jaŋǧyrtyp, keiıngı ūrpaqqa üiretıp jürgen kısı. Amangeldı aǧanyŋ jūbaiy Küläş tätenıŋ tegı Kökşetaudyŋ Qarauyly. Bıraq özı «ruym – Alban» dep söileidı. Sebebı Qarasazda, Mūqaǧalidyŋ auylynda, naǧaşy äjesınıŋ qolynda, Alban ışınde ösken. Onyŋ mynadai bır qyzyq tarihy bar. Küläş tätemızdıŋ şeşesı Bazarhan degen kısı Mūqaǧali aqynmen zamandas, Qarasazdyŋ tumasy. Soǧys uaqytynda boijetıp qalǧan qyz Bazarhan poştada jūmys ıstep jürıp, ıstı bolady. Bır qūjat joǧaldy degen jalamen 8 jylǧa sottalyp, İrkutskıge jer audyrylyp kete barady. «Būny jasap jürgen eldegı Köke atty adam» deidı Küläş tätemız. Soǧys uaqytynda er-azamat maidanǧa ketıp, auylda qalǧan şal-şauqan, mertık-şortyqtar qyz-kelınşekterge nebır qiianat jasaǧanyn oqyp, estıp jüremız ǧoi. «Tün ışınde tündei qara şal qaqty, kei jesırdıŋ qūlyptauly esıgın» dep Jūmeken Näjımedenov jazǧan joq pa. Bazarhan apamyzdyŋ da tarihy däl sondai. Jas qyz aitqanyma köne qoimady dep, jaŋaǧy Köke sūm bır qūjatyn ūrlap alypty. Söitıp jazyqsyz boijetken sottalyp kete barady. Bıraq Bazarhan apai sol jaqqa barǧasyn, qaitadan aryz jazyp, jetı aidan soŋ tolyqtai aqtalypty. Ol kezde poiyz İrkutskıden būl jaqqa qarai jylyna ekı märte ǧana qatynaidy eken. Bilet alu üşın jarty jyl būryn kezekke tūru kerek. Bazarhan apai da biletke kezekke jazylyp, sol jaqta uaqytşa jūmysqa ornalasyp, jataqhanada tūra beredı. Osy kezde Toqsanbai Bekseiıtūly degen Kökşedegı qarauyl elınıŋ bır azamaty da tūtqyndar lagerınde jazasyn ötep, bostandyqqa şyqqan eken. Toqsanbaidyŋ qysqaşa tarihyn aitsaq, finn soǧysynda tūtqynǧa tüsıp, odan şyqqasyn sottalǧan. Būndai oqiǧalar ol kezde köp bolǧanyn bılemız. (Toqsanbai Bekseiıtūly Qarauyl ışınde – Jaqsylyq, äz Bögenbai degen ataqty bır adamnyŋ ūrpaǧy körınedı). Söitıp, aman-esen bostandyqqa şyqqasyn, bilet almaqqa İrkutskınıŋ vokzalyna barsa, kezekke jazylǧan adamdardyŋ tızımınen Nysanbaeva Bazarhan degen qazaq qyzynyŋ aty-jönın köredı. Apyrmai, būl jerde qazaqtyŋ qyzy qaidan jür dep, ärkımderden sūrap, ızdestıre bastaidy. Aqyry Bazarhandy jataqhanadan tauyp alady. Ūzyn sözdıŋ qysqasy, ekeuı sol jerde tanysyp, aqyry erlı-zaiypty bolyp qosylady. Söitıp, elge kelgende Bazarhan şeşemızdıŋ aiaǧy auyr eken. Az uaqyttan soŋ, düniege osy äŋgımenı aityp otyrǧan Küläş apamyz keledı. Toqsanbai sau-salamat elge kelgenımen, jergılıktı jer oǧan sottalǧansyŋ dep türtpektep, jūmys bermeidı. Aqyry ekeuı qyrqynan şyqpaǧan säbilerın qūşaqtap, Qarasazdaǧy Bazarhannyŋ şeşesı Batpa apaǧa barady. Bıraz uaqyt aunap-qunaǧasyn Batpa şeşei ekı jasqa: «Balany maǧan tastaŋdar, bır balaǧa ie bolarlyq şamam bar, ekeuıŋ jūmys ızdep, ölmeitın künderıŋdı körıŋder» – dep keŋes beredı. Söitıp kışkentai Küläş äjesınıŋ qolynda qalyp, Toqsanbai men Bazarhan qūjattaryn dūrystap alyp, qaitadan Reseige, Amurdaǧy Komsomolsk qalasyna ketedı. Sol jaqta bırneşe jyl jūmys ıstep, elge Stalin ölgesın bıraq oralǧan eken. Jäne ol jaqtan ekeuı ǧana kelmei, taǧy qos säbidı jetektei keledı. Būl kezde Narynqolda oqyp jürgen Küläş oquyn ärı jalǧastyru üşın Kökşetaudaǧy äke-şeşesıne oralyp, sol jaqta on bır klasty bıtıredı. Däm jazyp, Omarov Amangeldı aǧaǧa jolyǧyp ekeuı şaŋyraq köterıp, el qatarly tırşılık qylyp jatady. Söitıp jürgende Qarasazdan « Batpa apanyŋ baspana qylyp otyrǧan toqal tamy qūlap qaldy» degen habar keledı. Būny estıgesın, ekı jas Amangeldı men Küläş Narynqolǧa attanady. Oilary az uaqyt qariianyŋ janynda bolyp, üiın jöndep berıp, bıraz kömektesıp, elge oralmaq. Bıraq taǧdyrdyŋ jazuy sol şyǧar, Amangeldı men Küläş Qarasazda bırjola qalyp qoiady. Söitıp, Amangeldı aǧanyŋ bar sanaly ǧūmyry Jetısu jerınde, Narynqoldyŋ Qarasazynda ötken eken. Qazır Küläş apa ömırden ötken, Amangeldı aǧamyz Almatynyŋ tübındegı Qaskeleŋde tūryp jatyr. Aqar-şaqarly ülken bır äulettıŋ basynda, 18 nemere, 2 şöberesı bar. Amangeldı aǧanyŋ üiıne bır barǧanda, marqūm Küläş tätemız Qarasazdy ötken balalyq künderın esıne alyp, myna bır äŋgımenı aityp edı.. –Men Mūqaǧalidyŋ auyly Qarsazda naǧaşy äjemnıŋ qolynda östım. Osydan şyǧar, tuǧan şeşemdı – täte, äjemdı – mama deitınmın. Äjem ekeumızdıŋ tūratyn jalǧyz bölmelı şym üiımız bolatyn. Bır künı sol qūlap qaldy. Osy kezde Arqa jaqtan şeşem men äkem kelıp jatqan. Äjem olarǧa äzırşe bır tamyr orystyŋ üiınde tūra tūryŋdar, sosyn üiımızdı jöndep beresıŋder dedı. Menıŋ şeşem Bazarhan Mūqaǧalimen bır mektepte oqyǧan jäne jamaǧaiyndyǧy bar adamdar. Söitıp, şeşem jaŋaǧy orystyŋ üiıne ketıp bara jatqanda, aldynan Mūqaǧali aǧamyz jolyǧyp, köp jyldardan körıspegen ekeuı jylap amandasady. «Qaida barasyŋ?» dep sūraidy şeşemnen Mūqaŋ. «Orystyŋ üiıne tūruǧa baramyn» degendı estıgesın, bız tūrǧanda orysyŋ ne, bızdıŋ üige barasyŋdar, bırge tūrasyŋdar dep, özınıŋ qorjyn üiıne alyp baryp, bır bölmesın bosatyp berıptı. Ol kezde Mūqaǧalida 3 bala, bızdıŋ üide 3 bala barmyz. Şırkın, qazaqtyŋ keŋdıgı-ai deisıŋ qazır oilap otyryp, ekı bölmelı kışkentai ǧana qūjyrada söitıp qanşama jan tūryp jattyq. Tūrmystyŋ qiyndau kezı. Mūqaŋnyŋ şeşesı sauynşy, menıŋ äjem maslopromda küzetşı. Ana kısı bır tostaǧan süt äkelse, menıŋ äjem qol basyndai mai äkeledı keide. Sony bölısıp jeimız. Bırıde Mūqaŋ menıŋ şeşeme: «Äpke, qazanyŋda qainata ber, men aŋǧa kettım» – dedı. Zaiyby Laşyn apai ony mysqyldap: «Sen aŋ atyp äkelseŋ, men onyŋ etın şikıdei jer edım» – degenı älı esımde. Söitıp Mūqaǧali aǧam myltyǧyn alyp, tau jaqqa kettı. Bız kıleŋ 4-5 jasar kıleŋ ūsaq balalar, toqal tamnyŋ töbesıne şyǧyp alyp, qarap otyrmyz. Bır kezde myltyq gürs ete qaldy. «Äne, Mūqaǧali aǧam atty!» – dep şulasyp jatyrmyz. Rasynda da bır kezde ol kısı körındı. Bır elık atyp alyp, ışek-qarynyn aqtaryp alyp tastap, özın moinyna salyp köterıp alyp kele jatyr eken. Top bala şuyldap aldynan şyqtyq. Menıŋ äjem Laşyn apaiǧa : «Endı ettı şikıdei jeisıŋ» – dep äzıldep jatyr. Qarasazda ol kezde tört-aq klass boldy da, besınşını üş şaqyrym jerdegı «Engels» kolhozynan baryp oqydyq. Klass jetekşımız Mūqaǧali aǧai. Ol kezde it-qūs köp. Mūqaŋ jalǧyz-jarym jürsek bızdı qasqyr jep qoiar dep, jetı balany taŋerteŋ özı jinap alyp şyǧady. Jäne jol boiy ünemı oilanyp, jerge qarap kele jatatyn. Men basqalarǧa qaraǧanda ötkırleu edım: «Aǧai, nege jerden köz almaisyz, ne ızdeisız, bızdı qasqyr jep ketse körmei qalasyz ǧoi» – deimın. Sonda ol kısı: «Jerden öleŋ ızdeimın, äne qaraŋdarşy, anau bozqaraǧan, anau şöptıŋ basy, anau özen, bärı öleŋ emes pe?!» – deitın. Sosyn üige qaitar jolda Mūqaǧali aǧanyŋ öleŋderı qaida tūr eken dep, ünemı tal basyna qaraumen boluşy edık, – dep eske alady Küläş täte.Sailau Baibosyn
