ەدىگە تۇرسىن اعا تۋرالى ايتقىم كەلەدى

2430
Adyrna.kz Telegram

ەدىگە دارىعۇلۇلى اعا تۋرالى كوپتەن بەرى ايتقىم كەلىپ ءجۇر ەدى. مەن ول كىسىنى وتە جاقىن كوردىم. ول كىسى وڭكەي جىميىپ جۇرەتىن. ونىڭ قازاقتى تانۋعا، قازاقتى تانىتۋعا قوسقان ۇلەسى ۇشان تەڭىز. مەنىڭ پايىمداۋىمشا ول كىسى كسرو بيلىك قۇرعان جىلدارى قازاق رۋحاني-ازاتتىق كوتەرىلىسىنىڭ الدىڭعى شەبىندە بولعان تۇلعا.

اعامىزدىڭ عىلىمداعى ەرلىكتەرى تۋرالى باسقالار جازا جاتار. مۇمكىن كەيىن ءوزىم قالام تەربەرمىن. باسقا ماسەلەلەرمەن ءجۇرىپ ەرتەڭگە قالدىرا بەرگەنىم بولماس دەپ ەدىگە اعانى ەسكە الدىم.

بىراق تولىققاندى ەتىپ، ءوزىمنىڭ دە، كوپشىلىكتىڭ دە كوڭىلىنەن شىعار ماقالا جازۋعا قازىر دايىن ەمەسپىن. بىراق ارۋاق ريزا بولسىن دەپ وسى جازبامدى جاريالاۋدى ءجون كوردىم.

2005 جىلدان باستاپ "ەسىمدەر - ساقتاردان قازاقتارعا دەيىن" اتتى كىتاپ جازا باستادىم. وسىدان بەس-التى جىل بۇرىن تاعدىر مەنى كىشكەنتاي بالاداي قولىمنان ۇستاپ ەدىگە اعاعا جەتەكتەپ كەلدى. مەن شىنىندا دا عىلىمدا كىشكەنتاي بالا ىسپەتتى ەدىم. قازىردە ەسەيگەنىم شامالى...

ەدىگە اعايىم مەنىڭ جازعان كىتابىمنىڭ كومپتەردە تەرگەن "قولجازبامادى" ۇيىنە الىپ كەتىپ قاراپ شىقتى. سودان سوڭ پروفەسسور ءاسيا مۇحامبەت جانە باسقالار قاتىسقان جيىندا مەن كوپشىلىكتى كىتابىممەن تانىستىردىم. سوندا ەدىگە اعام مەن ءاسيا اپايىم جانە باسقالار كىتاپ تەز ارادا جارىق كورۋى كەرەك دەپ، سول جيىندا وتىرعان قالتالى زاماتتارعا ءوز سوزدەرىن ايتتى.

سونىمەن دەمەۋشىلەر كەلىسىپ كىتابىم شىعاتىن بولىپ كەرەمەت سەزىمدە بولدىم. قۋانىشتا شەك جوق.

ەدىگە اعايىما بىردە "اعا، كىتاپ مىڭ بەت بولدى، جازىپ بولدىم" دەدىم. ماقتانىش سەزىمىمدە شەك جوق ەدى. سوندا ەدىگە اعايىم: "بەردالى، سەنىڭ جۇمىسىڭ ەندى عانا باستالدى" دەدى جىميا قاراپ.

بۇل قالاي دەپ مەن اڭ-تاڭمىن.

بالامىسىڭ دەگەن،... ول كەزدە ەلۋدەن اسىپ كەتكەنىمە ءبىراز بولعان. ەندى قاراپ تۇرسام شىنىندا دا سول كىسى ءبىلىپ ايتىپتى.

ايتايىن دەگەنى مەنىڭ كىتابىمنىڭ جاعدايى ەمەس، شىقسا شىعار، شىقپاسا شىقپاس.

ءبىر كۇنى ەدىگە اعاما ءبىر سىي جاسايىن دەپ ويلادىم. وزىنە دە ايتتىم، ءسىزدىڭ ەسىمىزدىڭ ماعىناسىن جازعىم كەلەدى، دەدىم. ول كىسى سول ادەتتەگىدەي ادەمى جىميىسىمەن ۇيىنەن ماعان ارناپ ءبىراز كىتاپتاردى اكەلىپ بەردى. سونىمەن ارى وتىرىپ، بەرى وتىرىپ، وزىمشە جازعان بولىپ اعايىما "اعا، وكپەلەمەڭىز ەسىمىڭىزدىڭ ماعىناسى "ەتىك" ەكەن دەدىم". ول كىسى كۇلدى دە "جوق، وكپەلەمەيمىن دەپ، مەن بەرگەن قاعازدى بۇكتەپ قالتاسىنا سالىپ الدى.

سول كوزقاراس ءالى كوز الدىمدا. ول كىسى ءالى كۇنگە دەيىن ءوز ۇيىندە عىلىمي جۇمىستارمەن اينالىسىپ جاتقانداي كورىنەدى ماعان... سونىمەن سول جازبامدى وسى:

ەدىگە ەسىمىنىڭ ماعىناسى

رۋحاني اعا، ۇستاز، پروفەسسور ەدىگە دارىعۇلۇلىنا 

ءار ادامنىڭ ءوز ەسىمىنىڭ ماعىناسىن بىلگىسى كەلەتىنى تۇسىنىكتى. ەسىمدەر ماعىناسىن اجىراتۋ عالىمداردىڭ ءبىرىنشى مىندەتى دەپ قاراۋعا دا بولادى. بۇل وتە قىزىعىلىقتى بولعانىمەن كوپ ەڭبەك پەن توزىمدىلىكتى، تەرەڭ بىلىمدىلىكتى قاجەت ەتەدى.

مىسالى «ەدىگە» جىرىنىڭ كەيىپكەرىنىڭ قۇرمەتىنە بەرىلەتىن، حالىق اراسىندا كەڭىنەن تاراعان ەدىگە ەسىمىنىڭ ماعىناسىنا ۇڭىلەيىك. بۇل ءۇشىن «ەدىگە» جىرىندا باس كەيىپكەردىڭ ەسىمى جايىندا قانداي مالىمەت بار ەكەنىن ءبىلۋىمىز شارت. اكادەميك راحمانقۇل بەردىباي: «ەدىگە تۋرالى تاريحي اڭىز-اڭگىمە تەك قازاق قانا ەمەس ءسىبىردى، ورتالىق ازيانى، ەدىل بويىن، سولتۇستىك كاۆكازدى، قىرىم كەڭىستىگىن جايلاعان ءيسى تۇركى حالىقتارىنىڭ كوبىنە ءمالىم بولعان. جىردىڭ تۇركيا، رۋمىنيا وڭىرىنە تاراعان نۇسقالارى دا كوڭىل اۋدارارلىق... ەپوستىڭ قازاق، نوعاي، تاتار، باشقۇرت، قاراقالپاق تىلىندەگى نۇسقالارى كەيدە تولىق، ەندى بىردە ءۇزىندى تۇرىندە جاريالانىپ كەلە جاتقانىنا دا عاسىردىڭ ءجۇزى بولدى» دەيدى. عالىم «ال ەپوستىڭ باس قاھارمانى – ەدىگەنىڭ تاريحي ارەناعا شىعۋ سەبەپتەرىن التىن وردا، نوعاي ورداسى مەملەكەتىنىڭ تاعدىرىنان الشاق الىپ قاراۋ مۇمكىن ەمەس» دەيدى.

ەدىگە ماعاۋيننىڭ جازۋى بويىنشا التىن وردانىڭ تاريحىنا قاتىسى بار تۇركىلەردىڭ ءبارى ءوزىنىڭ باتىر باباسى دەپ ەسەپتەيتىن تاريحي تۇلعا «ورداداعى بيلىكتى ون بەس جىل بويى ءوز قولىندا بەرىك ۇستاپ تۇرعان، ءسويتىپ ىدىراپ بارا جاتقان التىن وردانى قالپىنا كەلتىرگەن ەدىگە، ليتۆا-پولشا اسكەرى مەن تەۆتون وردەنى رىتسارلارىنىڭ بىرىككەن جاساعىن تالقانداعان (1399 ج.) ەدىگە، ورىستاردى جەڭگەن (1409 ج.) ەدىگە – التىن وردامەن ساياسي بايلانىسى بار مەملەكەتتەردە جازىلعان شەجىرە-جىلنامالاردىڭ بارىندە دە قۇرمەتپەن اتالادى». جىردىڭ جازىپ الىنعان وتىزدان استام نۇسقاسى بار.

دەمەك پايدا بولۋ ۋاقىتىنىڭ تاريحي كەزەڭى بەلگىلى ەدىگە ەسىمىنىڭ ماعىناسىن بىلەمىن دەگەن كىم دە بولسا جىر نۇسقالارىنىڭ ءبارىن قاراپ شىعۋى ءتيىس. دەگەنمەن جوعارىدا اتالعان ۇلتتاردىڭ تىلدەرىندە جارىق كورگەن جىرلارعا قول جەتكىزۋ وڭاي ەمەس. جانە سونىمەن قوسا سول تىلدەردى دە مەڭگەرۋ كەرەك. بۇل ارينە وتە وڭاي شارۋا ەمەس.

1927 جىلى ماسكەۋ قالاسىندا «ەر ەدىگە» جىرىنقازاقشا باستىرىپ شىعارعان  اتاقتى عالىم، اكادەميك قانىش يمانتايۇلى ءساتباي العى سوزىندە «ەدىگە باتىردىڭ اڭگىمەسىن شوقان ءۋاليحانوۆ ءبىرىنشى رەت 1841 جىلى امان قاراعاي وكرۋگىندەگى «كورلەۋىت قىپشاق» تابىنان شىققان جۇماعۇل دەيتىن اقىننىڭ اۋزىنان ەستىپتى. وسى جۇماعۇلدىڭ سوزدەرىن تاعى دا زاتى قىپشاق ارىستانباي دەيتىن اقىننىڭ سوزىمەن سالىستىرىپ، اكەسى شىڭعىس پەن شوقان ەكەۋى 1842 جىلى قاعاز بەتىنە ءتۇسىرىپتى» دەپ جازعان.

وسى باسىلىمدا ەدىگە ەسىمىنىڭ پايدا بولۋى تۋرالى بىلاي جازىلعان: «باباتۇكتى شاشتى ءازىز بالانى ىزدەپ، ءنىل دارياسىن قىدىردى. ءنىل داريانىڭ باسىندا، قۇمكەنت ءشاھارىنىڭ قاسىندا جىبەك ورامالعا وراۋلى جاتقان بالاسىن تاۋىپ الدى. ەلسىز، كۇنسىز جەردە تۋدى دەپ اتىن ەدىگە قويدى دا، جاۋىرىنىنا تاڭدى».

جىردىڭ قاراقالپاق نۇسقاسىندا بالانى اتى بۇرىن راحىمبەردى بولعانى  ايتىلادى دا كەيىن قيقۋتاز دەگەن بالامەن جەتى جاسىندا اسىققا بولا شەكىسىپ قالادى: «راحىمبەردى ۇيىنە كەتەدى. سول تاز قاشىپ بارا جاتقاندا «ەد، ەد» دەپ قاشقان ەكەن. ونىڭ اتى سول كەزدەن باستاپ ەدىگە بولىپ كەتىپتى».

قازاق حالىق مۇراسىن جيناۋعا ۇلكەن ەڭبەك سىڭىرگەن اۋباكىر ديۆاەۆتىڭ «مىرزا ەدىگە باتىر» نۇسقاسىندا «بالانىڭ زات ءناسىلى پەرى. ات-ەسىمى ەدىگە ەدى» دەپ جازىلعان.

مۇرىن جىراۋ جىرلاعان «ەدىگە» جىرىندا «جىلقىباي دالاعا شىقسا سىرتتا ءبىر بالا جىلاپ جاتىر ەكەن، ونى ۇيگە اكەلىپ قاراسا ۇل بالا ەكەن. قاتىنىنا ايتتى: «وسى بالانى ەمىزىپ ءوز بالاڭمەن بىرگە باق بۇنى قۇداي بەردى، بۇل ەلدەن كەلگەن بالا، سونىڭ ءۇشىن ونىڭ اتىن ەدىگە قويالىق» – دەدى.

جىردىڭ «ءماۋلىمنياز – ەدىگە» دەپ اتالاتىن نۇرتۋعان اقىننىڭ نۇسقاسىندا: «قۇتتىقيا كەشكىسىن ويلانىپ وتىرىپ: «بۇل بالانىڭ اتىن كىم قويسام ەكەن. ءبىر پەرى ەتەگىنە وراپ كەلە جاتقاندا سۇراپ الىپ ەدىم. ونىڭ بەر جاعىندا بالا توڭىپ قالا ما دەپ ەتىگىمنىڭ قونىشىنا تىعىپ كەلگەنمىن. بۇنىڭ اتىن ەدىگە قويايىن»، – دەدى. كەيىنىرەك «ەتەگە»، «ەدەگە» دەپ ءجۇرىپ بالا ەدىگە اتانىپ كەتتى».

تاتار حالقىنىڭ «يدەگەي» ەپوسىندا قۇتلىقيانىڭ كىشكەنتاي بالاسىنا قاۋىپ تونگەندە جانتەمىر ونى ءوزىنىڭ ەتىگىنىڭ قونىشىنا تىعىپ قويادى دا كەيىن ەتىگىنىڭ قونىشىنان شىعارىپ وسى وقيعاعا بايلانىستى بالانىڭ اتىن يدەگەي، قازاقشا ايتقاندا ەتىكەي دەپ قويادى.

مىنە ەدىگە ەسىمىنىڭ پايدا بولۋىنىڭ مەن قاراعان التى ءتۇرى وسى. سونىمەن عالىم شوقان مەن اكەسى اقىندار جۇماعۇل مەن ارىستانبايدان جازىپ العان نۇسقادا ەسىم ەلسىز دەگەن سوزدەن پايدا بولعان دەسە، مۇرىن جىراۋ ەلدەن كەلگەن بالا، سودان ەدىگە اتاندى، دەيدى. قاراقالپاق اقىندارى تاز بالا قاشىپ بارا جاتقاندا «ەد، ەد» دەپ قاشقان سودان راحمانبەردىنىڭ اتى ەدىگە بولىپ وزگەرگەن، دەيدى.

نۇرتۋعان اقىننىڭ جىرلاۋىندا بالانى پەرىنىڭ ەتەگىنە وراپ كەلە جاتقاندا سۇراپ الىنعانى، سودان توڭىپ قالماسىن دەپ ەتىگىنىڭ قونىشىنا سالىپ العانى تۋرالى «كەيىنىرەك «ەتەگە»، «ەدەگە» دەپ ءجۇرىپ بالا ەدىگە اتانىپ كەتتى» دەپ ايتىلادى. بۇل مالىمەت ەسىمنىڭ ءتۇبىرى «ەتەك» جانە «ەتىك» سوزىنەن شىققانىن مەڭزەپ تۇر. مەنىڭ پايىمداۋىمشا ەدىگە ەسىمى تىلسىم كۇش يەسى پەرىنىڭ ەتەگىنە ورانعاندىقتان پايدا بولدى دەۋ قيسىنسىز سياقتى. بۇدان نۇرتۋعان اقىن مەن تاتار جىرىندا بالاعا ەسىم بەرۋ وقيعاسى بىردەي باياندالعانى انىق كورىنەدى. جانە نۇرتۋعان جىراۋ مەن تاتار حالقىنىڭ جىرىنداعى ەدىگە ەسىمىنىڭ جوباسى سايكەس كەلىپ تۇرعانى ەش تالاس تۋدىرمايدى.

سوندىقتان ەسىم ەتىك سوزىنەن شىققان سياقتى، دەگەنمەن ءدال سولاي دەپ ناقتى قورىتىندى شىعارۋدان دا اۋلاقپىن. سەبەبى ەسىم «ەتەك» ءسوزى مەن قاشىپ بارا جاتقان بالانىڭ «ەد، ەد» دەپ مازاقتاۋىنان پايدا بولۋى دا ابدەن مۇمكىن ەكەنىن دە تەرىسكە شىعارۋعا بولمايدى. جالپى بۇل ەسىمنىڭ ماعىناسىن بايىرعى تۇركى زامانىنان ىزدەۋ كەرەك بولار. سونىمەن ەدىگە ەسىمىنىڭ ماعىناسى ءالى دە زەرتتەي ءتۇسۋدى كەرەك ەتەدى دەپ ويلايمىن.

پايدالانىلعان ادەبيەت ءتىزىمى

ەدىگە. «ايقاپ» باسپاسى، الماتى، 1993.

ەر ەدىگە. «عىلىم» باسپاسى، الماتى، 1995.

يدەگەي. تاتارسكوە كنيجنوە يزداتەلستۆو، كازان، 1990.

ەدىگە باتىر. «شەگا-تاس» باسپاحاناسى، الماتى، 1999.19 شىلدە 2014 جىل. الما

ارينە، بۇگىن جازسام، تاعى دا ءبىراز ىزدەنىپ، باسقا دا مالىمەتتەر تابىلىپ قوسار ما ەدىم. بىلمەيمىن. بىراق...

...ەدىگە اعام ارقاشان قاسىمدا سياقتى. بەردالى، سەنىڭ جۇمىسىڭ ەندى عانا باستالدى، دەپ جىميىپ تۇرعانداي.

بەردالى وسپان.

"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى.

پىكىرلەر