Edıge Därıǧūlūly aǧa turaly köpten berı aitqym kelıp jür edı. Men ol kısını öte jaqyn kördım. Ol kısı öŋkei jymiyp jüretın. Onyŋ qazaqty tanuǧa, qazaqty tanytuǧa qosqan ülesı ūşan teŋız. Menıŋ paiymdauymşa ol kısı KSRO bilık qūrǧan jyldary qazaq ruhani-azattyq köterılısınıŋ aldyŋǧy şebınde bolǧan tūlǧa.
Aǧamyzdyŋ ǧylymdaǧy erlıkterı turaly basqalar jaza jatar. Mümkın keiın özım qalam terbermın. Basqa mäselelermen jürıp erteŋge qaldyra bergenım bolmas dep Edıge aǧany eske aldym.
Bıraq tolyqqandy etıp, özımnıŋ de, köpşılıktıŋ de köŋılınen şyǧar maqala jazuǧa qazır daiyn emespın. Bıraq aruaq riza bolsyn dep osy jazbamdy jariialaudy jön kördım.
2005 jyldan bastap "ESIMDER - saqtardan qazaqtarǧa deiın" atty kıtap jaza bastadym. Osydan bes-alty jyl būryn taǧdyr menı kışkentai baladai qolymnan ūstap Edıge aǧaǧa jetektep keldı. Men şynynda da ǧylymda kışkentai bala ıspettı edım. Qazırde eseigenım şamaly...
Edıge aǧaiym menıŋ jazǧan kıtabymnyŋ kompterde tergen "qoljazbamady" üiıne alyp ketıp qarap şyqty. Sodan soŋ professor Äsiia Mūhambet jäne basqalar qatysqan jiynda men köpşılıktı kıtabymmen tanystyrdym. Sonda Edıge aǧam men Äsiia apaiym jäne basqalar kıtap tez arada jaryq köruı kerek dep, sol jiynda otyrǧan qaltaly zamattarǧa öz sözderın aitty.
Sonymen demeuşıler kelısıp kıtabym şyǧatyn bolyp keremet sezımde boldym. Quanyşta şek joq.
Edıge aǧaiyma bırde "Aǧa, kıtap myŋ bet boldy, jazyp boldym" dedım. Maqtanyş sezımımde şek joq edı. Sonda Edıge aǧaiym: "Berdaly, senıŋ jūmysyŋ endı ǧana bastaldy" dedı jymiia qarap.
Būl qalai dep men aŋ-taŋmyn.
Balamysyŋ degen,... ol kezde eluden asyp ketkenıme bıraz bolǧan. Endı qarap tūrsam şynynda da sol kısı bılıp aitypty.
Aitaiyn degenı menıŋ kıtabymnyŋ jaǧdaiy emes, şyqsa şyǧar, şyqpasa şyqpas.
Bır künı Edıge aǧama bır syi jasaiyn dep oiladym. Özıne de aittym, sızdıŋ esımızdıŋ maǧynasyn jazǧym keledı, dedım. Ol kısı sol ädettegıdei ädemı jymiysymen üiınen maǧan arnap bıraz kıtaptardy äkelıp berdı. Sonymen ary otyryp, berı otyryp, özımşe jazǧan bolyp aǧaiyma "Aǧa, ökpelemeŋız esımıŋızdıŋ maǧynasy "Etık" eken dedım". Ol kısı küldı de "Joq, ökpelemeimın dep, men bergen qaǧazdy büktep qaltasyna salyp aldy.
Sol közqaras älı köz aldymda. Ol kısı älı künge deiın öz üiınde ǧylymi jūmystarmen ainalysyp jatqandai körınedı maǧan... Sonymen sol jazbamdy osy:
EDIGE ESIMINIŊ MAǦYNASY
Ruhani aǧa, ūstaz, professor Edıge Därıǧūlūlyna
Är adamnyŋ öz esımınıŋ maǧynasyn bılgısı keletını tüsınıktı. Esımder maǧynasyn ajyratu ǧalymdardyŋ bırınşı mındetı dep qarauǧa da bolady. Būl öte qyzyǧylyqty bolǧanymen köp eŋbek pen tözımdılıktı, tereŋ bılımdılıktı qajet etedı. Mysaly «Edıge» jyrynyŋ keiıpkerınıŋ qūrmetıne berıletın, halyq arasynda keŋınen taraǧan Edıge esımınıŋ maǧynasyna üŋıleiık. Būl üşın «Edıge» jyrynda bas keiıpkerdıŋ esımı jaiynda qandai mälımet bar ekenın bıluımız şart. Akademik Rahmanqūl Berdıbai: «Edıge turaly tarihi aŋyz-äŋgıme tek qazaq qana emes Sıbırdı, Ortalyq Aziiany, Edıl boiyn, Soltüstık Kavkazdy, Qyrym keŋıstıgın jailaǧan isı türkı halyqtarynyŋ köbıne mälım bolǧan. Jyrdyŋ Türkiia, Rumyniia öŋırıne taraǧan nūsqalary da köŋıl audararlyq... Epostyŋ qazaq, noǧai, tatar, başqūrt, qaraqalpaq tılındegı nūsqalary keide tolyq, endı bırde üzındı türınde jariialanyp kele jatqanyna da ǧasyrdyŋ jüzı boldy» deidı. Ǧalym «Al epostyŋ bas qaharmany – Edıgenıŋ tarihi arenaǧa şyǧu sebepterın Altyn Orda, Noǧai Ordasy memleketınıŋ taǧdyrynan alşaq alyp qarau mümkın emes» deidı. Edıge Maǧauinnıŋ jazuy boiynşa Altyn Ordanyŋ tarihyna qatysy bar türkılerdıŋ bärı özınıŋ batyr babasy dep esepteitın tarihi tūlǧa «Ordadaǧy bilıktı on bes jyl boiy öz qolynda berık ūstap tūrǧan, söitıp ydyrap bara jatqan Altyn Ordany qalpyna keltırgen Edıge, litva-polşa äskerı men Tevton ordenı rysarlarynyŋ bırıkken jasaǧyn talqandaǧan (1399 j.) Edıge, orystardy jeŋgen (1409 j.) Edıge – Altyn Ordamen saiasi bailanysy bar memleketterde jazylǧan şejıre-jylnamalardyŋ bärınde de qūrmetpen atalady». Jyrdyŋ jazyp alynǧan otyzdan astam nūsqasy bar. Demek paida bolu uaqytynyŋ tarihi kezeŋı belgılı Edıge esımınıŋ maǧynasyn bılemın degen kım de bolsa jyr nūsqalarynyŋ bärın qarap şyǧuy tiıs. Degenmen joǧaryda atalǧan ūlttardyŋ tılderınde jaryq körgen jyrlarǧa qol jetkızu oŋai emes. Jäne sonymen qosa sol tılderdı de meŋgeru kerek. Būl ärine öte oŋai şarua emes. 1927 jyly Mäskeu qalasynda «Er Edıge» jyrynqazaqşa bastyryp şyǧarǧan ataqty ǧalym, akademik Qanyş İmantaiūly Sätbai alǧy sözınde «Edıge batyrdyŋ äŋgımesın Şoqan Uälihanov bırınşı ret 1841 jyly Aman Qaraǧai okrugındegı «Körleuıt qypşaq» tabynan şyqqan Jūmaǧūl deitın aqynnyŋ auzynan estıptı. Osy Jūmaǧūldyŋ sözderın taǧy da zaty qypşaq Arystanbai deitın aqynnyŋ sözımen salystyryp, äkesı Şyŋǧys pen Şoqan ekeuı 1842 jyly qaǧaz betıne tüsırıptı» dep jazǧan. Osy basylymda Edıge esımınıŋ paida boluy turaly bylai jazylǧan: «Babatüktı şaşty Äzız balany ızdep, Nıl dariiasyn qydyrdy. Nıl dariianyŋ basynda, Qūmkent Şähärınıŋ qasynda jıbek oramalǧa orauly jatqan balasyn tauyp aldy. Elsız, künsız jerde tudy dep atyn Edıge qoidy da, jauyrynyna taŋdy». Jyrdyŋ qaraqalpaq nūsqasynda balany aty būryn Rahymberdı bolǧany aitylady da keiın Qiqutaz degen balamen jetı jasynda asyqqa bola şekısıp qalady: «Rahymberdı üiıne ketedı. Sol taz qaşyp bara jatqanda «Ed, Ed» dep qaşqan eken. Onyŋ aty sol kezden bastap Edıge bolyp ketıptı». Qazaq halyq mūrasyn jinauǧa ülken eŋbek sıŋırgen Äubäkır Divaevtıŋ «Myrza Edıge batyr» nūsqasynda «Balanyŋ zat näsılı perı. At-esımı Edıge edı» dep jazylǧan. Mūryn jyrau jyrlaǧan «Edıge» jyrynda «Jylqybai dalaǧa şyqsa syrtta bır bala jylap jatyr eken, ony üige äkelıp qarasa ūl bala eken. Qatynyna aitty: «Osy balany emızıp öz balaŋmen bırge baq būny qūdai berdı, būl elden kelgen bala, sonyŋ üşın onyŋ atyn Edıge qoialyq» – dedı. Jyrdyŋ «Mäulımniiaz – Edıge» dep atalatyn Nūrtuǧan aqynnyŋ nūsqasynda: «Qūttyqiia keşkısın oilanyp otyryp: «Būl balanyŋ atyn kım qoisam eken. Bır perı etegıne orap kele jatqanda sūrap alyp edım. Onyŋ ber jaǧynda bala toŋyp qala ma dep etıgımnıŋ qonyşyna tyǧyp kelgenmın. Būnyŋ atyn Edıge qoiaiyn», – dedı. Keiınırek «Etege», «Edege» dep jürıp bala Edıge atanyp kettı». Tatar halqynyŋ «İdegei» eposynda Qūtlyqiianyŋ kışkentai balasyna qauıp töngende Jantemır ony özınıŋ etıgınıŋ qonyşyna tyǧyp qoiady da keiın etıgınıŋ qonyşynan şyǧaryp osy oqiǧaǧa bailanysty balanyŋ atyn İdegei, qazaqşa aitqanda Etıkei dep qoiady. Mıne Edıge esımınıŋ paida boluynyŋ men qaraǧan alty türı osy. Sonymen ǧalym Şoqan men äkesı aqyndar Jūmaǧūl men Arystanbaidan jazyp alǧan nūsqada esım Elsız degen sözden paida bolǧan dese, Mūryn jyrau elden kelgen bala, sodan Edıge atandy, deidı. Qaraqalpaq aqyndary taz bala qaşyp bara jatqanda «Ed, ed» dep qaşqan sodan Rahmanberdınıŋ aty Edıge bolyp özgergen, deidı. Nūrtuǧan aqynnyŋ jyrlauynda balany perınıŋ etegıne orap kele jatqanda sūrap alynǧany, sodan toŋyp qalmasyn dep etıgınıŋ qonyşyna salyp alǧany turaly «Keiınırek «Etege», «Edege» dep jürıp bala Edıge atanyp kettı» dep aitylady. Būl mälımet esımnıŋ tübırı «Etek» jäne «Etık» sözınen şyqqanyn meŋzep tūr. Menıŋ paiymdauymşa Edıge esımı tylsym küş iesı perınıŋ etegıne oranǧandyqtan paida boldy deu qisynsyz siiaqty. Būdan Nūrtuǧan aqyn men tatar jyrynda balaǧa esım beru oqiǧasy bırdei baiandalǧany anyq körınedı. Jäne Nūrtuǧan jyrau men tatar halqynyŋ jyryndaǧy Edıge esımınıŋ jobasy säikes kelıp tūrǧany eş talas tudyrmaidy. Sondyqtan esım Etık sözınen şyqqan siiaqty, degenmen däl solai dep naqty qorytyndy şyǧarudan da aulaqpyn. Sebebı esım «etek» sözı men qaşyp bara jatqan balanyŋ «ed, ed» dep mazaqtauynan paida boluy da äbden mümkın ekenın de terıske şyǧaruǧa bolmaidy. Jalpy būl esımnıŋ maǧynasyn baiyrǧy türkı zamanynan ızdeu kerek bolar. Sonymen Edıge esımınıŋ maǧynasy älı de zerttei tüsudı kerek etedı dep oilaimyn. Paidalanylǧan ädebiet tızımı Edıge. «Aiqap» baspasy, Almaty, 1993. Er Edıge. «Ǧylym» baspasy, Almaty, 1995. İdegei. Tatarskoe knijnoe izdatelstvo, Kazan, 1990. Edıge batyr. «Şega-Tas» baspahanasy, Almaty, 1999.19 şılde 2014 jyl. Alma Ärine, bügın jazsam, taǧy da bıraz ızdenıp, basqa da mälımetter tabylyp qosar ma edım. Bılmeimın. Bıraq... ...Edıge aǧam ärqaşan qasymda siiaqty. Berdaly, senıŋ jūmysyŋ endı ǧana bastaldy, dep jymiyp tūrǧandai.Berdaly OSPAN.
"Adyrna" ūlttyq portaly.
