Edige Tursyn aǵa týraly aıtqym keledi

2431
Adyrna.kz Telegram

Edige Dáriǵululy aǵa týraly kópten beri aıtqym kelip júr edi. Men ol kisini óte jaqyn kórdim. Ol kisi óńkeı jymıyp júretin. Onyń qazaqty tanýǵa, qazaqty tanytýǵa qosqan úlesi ushan teńiz. Meniń paıymdaýymsha ol kisi KSRO bılik qurǵan jyldary qazaq rýhanı-azattyq kóterilisiniń aldyńǵy shebinde bolǵan tulǵa.

Aǵamyzdyń ǵylymdaǵy erlikteri týraly basqalar jaza jatar. Múmkin keıin ózim qalam terbermin. Basqa máselelermen júrip erteńge qaldyra bergenim bolmas dep Edige aǵany eske aldym.

Biraq tolyqqandy etip, ózimniń de, kópshiliktiń de kóńilinen shyǵar maqala jazýǵa qazir daıyn emespin. Biraq arýaq rıza bolsyn dep osy jazbamdy jarııalaýdy jón kórdim.

2005 jyldan bastap "ESIMDER - saqtardan qazaqtarǵa deıin" atty kitap jaza bastadym. Osydan bes-alty jyl buryn taǵdyr meni kishkentaı baladaı qolymnan ustap Edige aǵaǵa jetektep keldi. Men shynynda da ǵylymda kishkentaı bala ispetti edim. Qazirde eseıgenim shamaly...

Edige aǵaıym meniń jazǵan kitabymnyń kompterde tergen "qoljazbamady" úıine alyp ketip qarap shyqty. Sodan soń professor Ásııa Muhambet jáne basqalar qatysqan jıynda men kópshilikti kitabymmen tanystyrdym. Sonda Edige aǵam men Ásııa apaıym jáne basqalar kitap tez arada jaryq kórýi kerek dep, sol jıynda otyrǵan qaltaly zamattarǵa óz sózderin aıtty.

Sonymen demeýshiler kelisip kitabym shyǵatyn bolyp keremet sezimde boldym. Qýanyshta shek joq.

Edige aǵaıyma birde "Aǵa, kitap myń bet boldy, jazyp boldym" dedim. Maqtanysh sezimimde shek joq edi. Sonda Edige aǵaıym: "Berdaly, seniń jumysyń endi ǵana bastaldy" dedi jymııa qarap.

Bul qalaı dep men ań-tańmyn.

Balamysyń degen,... ol kezde elýden asyp ketkenime biraz bolǵan. Endi qarap tursam shynynda da sol kisi bilip aıtypty.

Aıtaıyn degeni meniń kitabymnyń jaǵdaıy emes, shyqsa shyǵar, shyqpasa shyqpas.

Bir kúni Edige aǵama bir syı jasaıyn dep oıladym. Ózine de aıttym, sizdiń esimizdiń maǵynasyn jazǵym keledi, dedim. Ol kisi sol ádettegideı ádemi jymıysymen úıinen maǵan arnap biraz kitaptardy ákelip berdi. Sonymen ary otyryp, beri otyryp, ózimshe jazǵan bolyp aǵaıyma "Aǵa, ókpelemeńiz esimińizdiń maǵynasy "Etik" eken dedim". Ol kisi kúldi de "Joq, ókpelemeımin dep, men bergen qaǵazdy búktep qaltasyna salyp aldy.

Sol kózqaras áli kóz aldymda. Ol kisi áli kúnge deıin óz úıinde ǵylymı jumystarmen aınalysyp jatqandaı kórinedi maǵan... Sonymen sol jazbamdy osy:

EDIGE ESIMINIŃ MAǴYNASY

Rýhanı aǵa, ustaz, professor Edige Dáriǵululyna 

Ár adamnyń óz esiminiń maǵynasyn bilgisi keletini túsinikti. Esimder maǵynasyn ajyratý ǵalymdardyń birinshi mindeti dep qaraýǵa da bolady. Bul óte qyzyǵylyqty bolǵanymen kóp eńbek pen tózimdilikti, tereń bilimdilikti qajet etedi.

Mysaly «Edige» jyrynyń keıipkeriniń qurmetine beriletin, halyq arasynda keńinen taraǵan Edige esiminiń maǵynasyna úńileıik. Bul úshin «Edige» jyrynda bas keıipkerdiń esimi jaıynda qandaı málimet bar ekenin bilýimiz shart. Akademık Rahmanqul Berdibaı: «Edige týraly tarıhı ańyz-áńgime tek qazaq qana emes Sibirdi, Ortalyq Azııany, Edil boıyn, Soltústik Kavkazdy, Qyrym keńistigin jaılaǵan ısi túrki halyqtarynyń kóbine málim bolǵan. Jyrdyń Túrkııa, Rýmynııa óńirine taraǵan nusqalary da kóńil aýdararlyq... Epostyń qazaq, noǵaı, tatar, bashqurt, qaraqalpaq tilindegi nusqalary keıde tolyq, endi birde úzindi túrinde jarııalanyp kele jatqanyna da ǵasyrdyń júzi boldy» deıdi. Ǵalym «Al epostyń bas qaharmany – Edigeniń tarıhı arenaǵa shyǵý sebepterin Altyn Orda, Noǵaı Ordasy memleketiniń taǵdyrynan alshaq alyp qaraý múmkin emes» deıdi.

Edige Maǵaýınniń jazýy boıynsha Altyn Ordanyń tarıhyna qatysy bar túrkilerdiń bári óziniń batyr babasy dep esepteıtin tarıhı tulǵa «Ordadaǵy bılikti on bes jyl boıy óz qolynda berik ustap turǵan, sóıtip ydyrap bara jatqan Altyn Ordany qalpyna keltirgen Edige, lıtva-polsha áskeri men Tevton ordeni ryarlarynyń birikken jasaǵyn talqandaǵan (1399 j.) Edige, orystardy jeńgen (1409 j.) Edige – Altyn Ordamen saıası baılanysy bar memleketterde jazylǵan shejire-jylnamalardyń bárinde de qurmetpen atalady». Jyrdyń jazyp alynǵan otyzdan astam nusqasy bar.

Demek paıda bolý ýaqytynyń tarıhı kezeńi belgili Edige esiminiń maǵynasyn bilemin degen kim de bolsa jyr nusqalarynyń bárin qarap shyǵýy tıis. Degenmen joǵaryda atalǵan ulttardyń tilderinde jaryq kórgen jyrlarǵa qol jetkizý ońaı emes. Jáne sonymen qosa sol tilderdi de meńgerý kerek. Bul árıne óte ońaı sharýa emes.

1927 jyly Máskeý qalasynda «Er Edige» jyrynqazaqsha bastyryp shyǵarǵan  ataqty ǵalym, akademık Qanysh Imantaıuly Sátbaı alǵy sózinde «Edige batyrdyń áńgimesin Shoqan Ýálıhanov birinshi ret 1841 jyly Aman Qaraǵaı okrýgindegi «Kórleýit qypshaq» tabynan shyqqan Jumaǵul deıtin aqynnyń aýzynan estipti. Osy Jumaǵuldyń sózderin taǵy da zaty qypshaq Arystanbaı deıtin aqynnyń sózimen salystyryp, ákesi Shyńǵys pen Shoqan ekeýi 1842 jyly qaǵaz betine túsiripti» dep jazǵan.

Osy basylymda Edige esiminiń paıda bolýy týraly bylaı jazylǵan: «Babatúkti shashty Áziz balany izdep, Nil darııasyn qydyrdy. Nil darııanyń basynda, Qumkent Sháháriniń qasynda jibek oramalǵa oraýly jatqan balasyn taýyp aldy. Elsiz, kúnsiz jerde týdy dep atyn Edige qoıdy da, jaýyrynyna tańdy».

Jyrdyń qaraqalpaq nusqasynda balany aty buryn Rahymberdi bolǵany  aıtylady da keıin Qıqýtaz degen balamen jeti jasynda asyqqa bola shekisip qalady: «Rahymberdi úıine ketedi. Sol taz qashyp bara jatqanda «Ed, Ed» dep qashqan eken. Onyń aty sol kezden bastap Edige bolyp ketipti».

Qazaq halyq murasyn jınaýǵa úlken eńbek sińirgen Áýbákir Dıvaevtiń «Myrza Edige batyr» nusqasynda «Balanyń zat násili peri. At-esimi Edige edi» dep jazylǵan.

Muryn jyraý jyrlaǵan «Edige» jyrynda «Jylqybaı dalaǵa shyqsa syrtta bir bala jylap jatyr eken, ony úıge ákelip qarasa ul bala eken. Qatynyna aıtty: «Osy balany emizip óz balańmen birge baq buny qudaı berdi, bul elden kelgen bala, sonyń úshin onyń atyn Edige qoıalyq» – dedi.

Jyrdyń «Máýlimnııaz – Edige» dep atalatyn Nurtýǵan aqynnyń nusqasynda: «Quttyqııa keshkisin oılanyp otyryp: «Bul balanyń atyn kim qoısam eken. Bir peri etegine orap kele jatqanda surap alyp edim. Onyń ber jaǵynda bala tońyp qala ma dep etigimniń qonyshyna tyǵyp kelgenmin. Bunyń atyn Edige qoıaıyn», – dedi. Keıinirek «Etege», «Edege» dep júrip bala Edige atanyp ketti».

Tatar halqynyń «Idegeı» eposynda Qutlyqııanyń kishkentaı balasyna qaýip tóngende Jantemir ony óziniń etiginiń qonyshyna tyǵyp qoıady da keıin etiginiń qonyshynan shyǵaryp osy oqıǵaǵa baılanysty balanyń atyn Idegeı, qazaqsha aıtqanda Etikeı dep qoıady.

Mine Edige esiminiń paıda bolýynyń men qaraǵan alty túri osy. Sonymen ǵalym Shoqan men ákesi aqyndar Jumaǵul men Arystanbaıdan jazyp alǵan nusqada esim Elsiz degen sózden paıda bolǵan dese, Muryn jyraý elden kelgen bala, sodan Edige atandy, deıdi. Qaraqalpaq aqyndary taz bala qashyp bara jatqanda «Ed, ed» dep qashqan sodan Rahmanberdiniń aty Edige bolyp ózgergen, deıdi.

Nurtýǵan aqynnyń jyrlaýynda balany periniń etegine orap kele jatqanda surap alynǵany, sodan tońyp qalmasyn dep etiginiń qonyshyna salyp alǵany týraly «Keıinirek «Etege», «Edege» dep júrip bala Edige atanyp ketti» dep aıtylady. Bul málimet esimniń túbiri «Etek» jáne «Etik» sózinen shyqqanyn meńzep tur. Meniń paıymdaýymsha Edige esimi tylsym kúsh ıesi periniń etegine oranǵandyqtan paıda boldy deý qısynsyz sııaqty. Budan Nurtýǵan aqyn men tatar jyrynda balaǵa esim berý oqıǵasy birdeı baıandalǵany anyq kórinedi. Jáne Nurtýǵan jyraý men tatar halqynyń jyryndaǵy Edige esiminiń jobasy sáıkes kelip turǵany esh talas týdyrmaıdy.

Sondyqtan esim Etik sózinen shyqqan sııaqty, degenmen dál solaı dep naqty qorytyndy shyǵarýdan da aýlaqpyn. Sebebi esim «etek» sózi men qashyp bara jatqan balanyń «ed, ed» dep mazaqtaýynan paıda bolýy da ábden múmkin ekenin de teriske shyǵarýǵa bolmaıdy. Jalpy bul esimniń maǵynasyn baıyrǵy túrki zamanynan izdeý kerek bolar. Sonymen Edige esiminiń maǵynasy áli de zertteı túsýdi kerek etedi dep oılaımyn.

Paıdalanylǵan ádebıet tizimi

Edige. «Aıqap» baspasy, Almaty, 1993.

Er Edige. «Ǵylym» baspasy, Almaty, 1995.

Idegeı. Tatarskoe knıjnoe ızdatelstvo, Kazan, 1990.

Edige batyr. «Shega-Tas» baspahanasy, Almaty, 1999.19 shilde 2014 jyl. Alma

Árıne, búgin jazsam, taǵy da biraz izdenip, basqa da málimetter tabylyp qosar ma edim. Bilmeımin. Biraq...

...Edige aǵam árqashan qasymda sııaqty. Berdaly, seniń jumysyń endi ǵana bastaldy, dep jymıyp turǵandaı.

Berdaly OSPAN.

"Adyrna" ulttyq portaly.

Pikirler