19 عاسىردا قازاق دالاسىندا كوپ جىلدار ءومىر سۇرگەن پولياك حالقىنىڭ ازاتتىعى ءۇشىن كۇرەسكەن رەۆوليۋتسيونەر ادولف يانۋشكەۆيچ، قازاقتاردىڭ قوناقجايلىلىعىنا تاڭ قالىپ، ەگەر قازاقتاردى ەكۆاتوردىڭ بويىنا ورنالاستىرسا وندا جەردى تەگىن اينالىپ شىعۋعا بولار ەدى دەپ جازعان.
«قازاق» ءسوزىنىڭ ماعىناسى «ازات ادام» ەكەنى بەلگىلى. سونىمەن قاتار «قوناقجاي ادام» دەۋگە دە ابدەن بولادى. سەبەبى قازاقتار ءۇشىن قوناقتى كۇتپەۋ قازاق بولۋدان باس تارتۋمەن تەڭ.
قوناق كۇتۋ سالتى قازاق ۇلتى پايدا بولعان زاماننان بەرى بار دەپ سانالادى.
عالىم جامبىل ارتىقباەۆ «جەتى جارعى» – مەملەكەت جانە قۇقىق ەسكەرتكىشى» اتتى كىتابىندا قازاقتىڭ بايىرعى اڭىزىن كەلتىرەدى: «قازاقتىڭ ءتۇپ اتاسى الاش قارتايعاندا ءۇش بالاسىنا ەنشى ءبولىپ، وزىنە ءبىر بولىگىن الىپ قالىپتى. ءولىم الدىندا بالالارىن ارىزداسۋعا شاقىرىپ ءبىر بولىكتى تاعى ۇشەۋىنە بەرىپ «بولىنبەگەن ەنشىلەرىڭ بولسىن» دەپتى. جولاۋشى جۇرسەڭدەر، كوشىپ قونىپ جۇرسەڭدەر، قيىندىق كورسەڭدەر، اياق-تاباقتارىڭدى، جەيتىن مالىڭدى الىپ جۇرمەڭدەر، وسى ۇلەستەن ءبىر-بىرىڭە قوناق اسى بەرىڭدەر دەپ تاپسىرسا كەرەك. وسى سەبەپتەن قازاق دەپ كەلەدى.
«جەتى جارعى» زاڭى بويىنشا جولعا شىققان ءاربىر قازاق «الاشتان بولىنبەگەن ەنشىم بار» دەپ تۇسكەن ۇيىنەن «قوناقاسى» تالاپ ەتۋگە قۇقىلى. ءۇي يەسى جولاۋشىعا تاماعىن بەرىپ، توسەگىن جايلاۋعا ءتيىس. ەگەر جولاۋشى وسى شارتتاردىڭ ءبارىن ورىنداپ، ال اۋىل يەلەرى قوناقاسى بەرمەسە سول ەلدىڭ بيىنە بارىپ، ارىز ايتىپ «ات-تون» ايىبىن الاتىن بولعان.
قوناق كەلسە قۇت كەلەدى
عالىم حالەل ارگىنباي، قازاق قوناق كۇتۋ سالتى تۋرالى بىلاي دەپ جازادى: «قازاق «قىرىقتىڭ ءبىرى قىدىر» دەيدى. مۇنىسى قوناقتى قۋما، ونىڭ شاراپاتى تيەدى، بىرىنەن بولماسا بىرىنەن قۇت كەلەدى دەپ ەسەپتەگەندىكتەن بولسا كەرەك. «قوناقتى قۋا بەرسەڭ قۇت قاشادى» دەۋ دە سودان. قازاق ۇعىمىندا قوناق ءۇي يەسىنىڭ قامقورلىعىندا بولۋ كەرەك. قوناق بوپ وتىرعان ادام ول ءۇيدڭ جاۋى ولسا دا، ءوز ۇيىندە ودان ءوزى تۇگىل، باسقاعا دا قيانات جاساتپايدى. «ءوز ۇيىڭدە تاۋداي داۋىڭدى ايتپا» دەگەن قاعيدا دا وسىدان بولار. قوناق اتتانىسىمەن ءۇي يەسى ونىڭ قامقورشىسى بولۋدان قالادى».
ارىپتەسىنىڭ ءسوزىن زەرتتەۋشى ش.توحتاباەۆا قۋاتتايدى: «قازاقتاردىڭ قوناق كۇتۋ مادەنيەتى كۇردەلى قۇرىلىمدى بولۋىمەن ەرەكشەلەنەدى. قوناق كۇتۋ زاڭى ار-ۇياتتىق ەرەجەلەرى بويىنشا كەزدەيسوق قوناققا دا، ءۇي يەسىنە دە بىردەي بولعان».
قوناق شاقىرۋ
قازاق قوناق كۇتۋى ءتۇرلى جاعدايعا بايلانىستى بولادى:
كۇندەلىكتى
سالتاناتتى (قۋانىشىمەن بولىسكىسى كەلگەن كەزدە),
قارالى (جاقىن ادامىنان ايرىلعان جانۇياعا كوڭىل بىلدىرگىسى كەلگەن كەزدە),
سالتتىق،
ءدىني.
مىسالى، ناۋرىز مەيرامىنا، مال جانە اۋىل شارۋاشىلىقتارىنداعى جاڭالىقتارعا ءارى جاسقا جاس قوسىلۋىنا بايلانىستى دا قوناقتار شاقىرىلادى.
ارنايى شاقىرىلعان قوناقتى ءۇي يەسى ءوزى قارسى الادى. بايىرعى زاماندا بۇنداي قوناقتاردى اۋىلعا بىرنەشە شاقىرىم نەمەسە بىرنەششە كۇندىك جەردەن قارسى الاتىن بولعان.
ەڭ قادىرلى قوناقتى تورگە شىعاراتىن. قوناقتار ۇيگە ەنگەندە جاس ۇلكەندىگىنە قاراي وتىرعىزعان. ەڭ ۇلكەن قوناق باتا بەرگەن سوڭ قوناقتاردىڭ الدىنا تاماق تارتىلعان. ءدامدى ەڭ الدىمەن ءۇي يەسى تاتىپ باسقالارعا «الىڭىزدار» دەپ ۇسىنىس جاسايتىن.
اسىرەسە قوناققا بالالاردىڭ كەلگەنى جاقسىلىققا سانالىپ – وسى شاڭىراقتا جاڭا ءسابي دۇنيەگە كەلەدى دەپ سەنگەن. بالالارعا قايتارىندا العاش رەت كەلگەنىنە بايلانىستى سىيلىق تارتۋ ەتىلگەن.
جاستار ءۇشىن قۇرمەتتى ءارى داۋلەتتى ادامنىڭ ۇيىندە ءدام تاتۋ بولاشاقتا جاقسىلىققا جەتكىزەدى دەپ قابىلدانعان. قازاقتا «تۇستەنۋ» دەگەن سالت بار. جاستار قوناق بولعان ۇيدە ءبىر زاتىن ادەيى تاستاپ كەتەتىن بولعان. زاتتى كورگەن ءۇي يەسى جاستاردىڭ ءوز ۇيىندە تاعى دا تۇستەنگىسى كەلەتىنىن ءتۇسىنىپ، ولاردى تاعى دا ۇيىنە شاقىراتىن بولعان.
قوناقتارعا ارنالعان ەرەجەلەر
جولاۋشى كيىز ءۇيدىڭ سىرتىنان كەلىپ اتىن باعانعا بايلاۋى كەرەك. قازاق بوساعاعا اتتى بايلاۋعا تىيىم سالىنعان، ءبۇلاي ىستەگەن ادامدى جاۋ رەتىندە قابىلداۋى مۇمكىن.
«جەتى جارعى» زاڭى بويىنشا قوناق ۇيگە كىرگەندە قارۋىن قابىرعاعا سۇيەپ، قانجارى بولسا قىنىنان شىعارىپ ءىلىپ قويۋى شارت. وسىلايشا قوناق ءوزىنىڭ بەيبىت تۇردە كەلگەنىن بىلدىرەتىن بولعان.
كيىز ءۇيدىڭ تابالدىرىعىن سول اياقپەن اتتاۋعا بولمايدى — بۇلاي ەتۋ جامان ىرىم سانالادى. قازاق تۇسىنىگىندە تابالدىرىقتى وڭ اياقپەن اتتاۋ دۇرىس دەپ بىلەدى. ەگەر قوناق قامشىسىن بۇلدىرگىسىمەن ىلسە، دەمەك اسىقپايتىنىن بىلدىرەدى. قامشى بۇكتەلىپ ىلىنسە قوناقتىڭ اسىعىس بولعانى.
قازاقتىڭ «قوناق كۇتۋ» سالتى رۋحاني دەڭگەيدەگى قارىم-قاتىناستى قامتاماسىز ەتۋىمەن قاتار ءوسىپ كەلە جاتقان جاس ۇرپاقتى تاربيەلەۋدىڭ قۇرالى ەكەنى راس. «ادام بولار بالا قوناققا ءۇيىر» دەگەن ءسوزدىڭ شىعۋى دا بەكەر سونىڭ ايعاعى.
جاقسى ادام ءبىر اي قوناق بولسا دا جاراسادى
قوناقجايلىقتىڭ ءبىر مىسالى ۇلى جازۋشى مۇحتار اۋەزۇلىنىڭ «اباي جولى» رومانىندا بەينەلەنگەن:
«سوسىن شەشە اڭگىمەلەرىنە بار بەيىلىن بەرىپ جۇرگەن كۇندەردىڭ ءبىر ۇيگە ەكى بوگدە قوناق كەلىپ قوندى. ءبىرى – قارتاڭ، ءبىرى – جاس قوناق. جاسىن اباي بىلەدى. تانىعان جەردە قۋانىپ كەتتى. ول بىلتىر جايلاۋدا كەلىپ، وسى ۇيدە ءۇش كۇندەي جاتىپ، «قوزى كورپەش – باياندى» جىرلاپ بەرگەن بايكوكشە دەگەن جىرشى. قاسىنداعى قارتاڭ كىسىنى اباي ءوزى بىلمەگەنمەن شەشەسى ابدەن تانيدى ەكەن.
...شوقشالاي عانا اق ساقالى بار، كەلبەتتى كەلگەن، زور داۋىستى اق سارى كىسى بارلاس ابايعا سالعاننان ۇنادى. بىلگەنىن ىشىنە بۇگىپ، ۇندەمەي وتىرعان وزگە ۇلكەندەردەي ەمەس.
بارلاس ىلە سويلەپ كەتەتىن جارقىلداق، اشىق. وسى ۇيدە تالاي كۇننەن جاتىپ جۇرگەن، اۋىل ادامى سياقتى.
- ە، بالام، «شەشەنىڭ سۋداي توگىلگەن، تىڭداۋشىڭ بورداي ەگىلگەن»
دەگەندەي، سويلەۋدى دە، تىڭداۋدى دا سۇيگەن ەل – ەل داعى. تىڭداۋعا ءوزىڭ جالىقپاساڭ، ايتۋعا بايكوكشە جالىقپاس!
ءۇي ءىشى تەگىس قوش العان سوڭ، ەكى اقىن دا وڭاي شەشىلدى. وسى تۇندە اس پىسكەنگە شەيىن بارلاس «قوبىلاندى باتىر» جىرىن جىرلادى. ابايدىڭ قازاق اۋزىنان دا، كىتاپ ىشىنەن دە ءومىرى ەستىپ بىلمەگەن ەڭ ءبىر سۇلۋ، ەڭ ءبىر اسەرلى، كۇشتى جىرى وسى ەدى.
...ەرتەڭىنە ۇلجان بارلاس پەن بايكوكشەنى جىبەرمەدى.
- جۇرمەڭىزدەر. اسىقپاي ءالى ءبىراز كۇن قوناق بولىپ جاتىپ كەتىڭدەر، –
دەدى.
...وسى جولى اباي ءوزى دە ىسىلىپ، ءارى شەشەسى ارقىلى سالماق سالىپ، بارلاس پەن بايكوكشەنى ءدال ءبىر ايداي جىبەرمەدى.
...بيە بايلاپ بولعاننان كەيىن، تۇسكە جاقىن، اۋىل قىمىزعا جيىلادى. قىزا وتىرىپ جىر تاڭدايدى. كۇندىز ىلعي ۇزاق جىرلار جىرلانادى. نەمەسە، ارەدىكتە شەشەندەر، ءدىلمارلار ايتقان تاقپاق، تارتىس، بيلىك، داۋلار ايتىلادى.
ەرتەڭىندە اقىندار اتتارىن ەرتەپ، جۇرەرگە تاقاعاندا، اباي شەشەسىن تىسقا شىعارىپ الىپ:
- اپا، ەكەۋىنە دە جاقسى قىپ تۇرىپ سىي بەرىپ اتتاندىرىڭىزشى! –
دەدى. ۇلجان ۇندەگەن جوق.
قوناقتار قىمىز ءىشىپ بولىپ، ەندى قوشتاسۋعا كەلگەندە ۇلجان
بارلاسقا قاراپ ءبىر ءسوز ايتاتىنداي ءپىشىن ءبىلدىردى. قوناقتار ىركىلىپ قالعان ەدى.
- ...تاعى كەلە جۇرىڭدەر. اناۋ كارى اجەسى مەن ءبىزدى دە كوپ سەيىلتتىڭدەر.
جولدارىڭ بولسىن! كەلگەن ساپارلارىڭا تىستا ازىراق ىرىم بايلاتتىم. الا كەتڭدەر... ريزا، قوش بوپ اتتانىڭدار! – دەدى.
اباي تىسقا شىعىپ، بارلاستاردى اتتاندىرىپ جاتىپ، ەندى كوردى. وسى ءۇيدىڭ ەكىى جىلقىشىسى بەركىمباي مەن جارقىن بارلاسقا ارناپ ءبىر سەمىز كوك اتتى، بايكوكشەگە ارناپ ءبىر تورى قۇناندى نوقتالاپ ۇستاپ تۇر ەكەن.
ەكى اقىن ەكەۋىن جەتەككە الىپ، تاعى دا «قوش، قوش» ايتىپ، ءجۇرىپ كەتتى».
قوناقجايلىق سالتى ارقاشاندا قازاقتىڭ ۇلتتىق ەرەكشەلىگى بولىپ قالا بەرمەك.
بەردالى وسپان.
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى.
