19 ǵasyrda qazaq dalasynda kóp jyldar ómir súrgen polıak halqynyń azattyǵy úshin kúresken revolıýıoner Adolf Ianýshkevıch, qazaqtardyń qonaqjaılylyǵyna tań qalyp, eger qazaqtardy ekvatordyń boıyna ornalastyrsa onda jerdi tegin aınalyp shyǵýǵa bolar edi dep jazǵan.
«Qazaq» sóziniń maǵynasy «azat adam» ekeni belgili. Sonymen qatar «qonaqjaı adam» deýge de ábden bolady. Sebebi qazaqtar úshin qonaqty kútpeý qazaq bolýdan bas tartýmen teń.
Qonaq kútý salty Qazaq ulty paıda bolǵan zamannan beri bar dep sanalady.
Ǵalym Jambyl Artyqbaev «Jeti jarǵy» – memleket jáne quqyq eskertkishi» atty kitabynda qazaqtyń baıyrǵy ańyzyn keltiredi: «Qazaqtyń túp atasy Alash qartaıǵanda úsh balasyna enshi bólip, ózine bir bóligin alyp qalypty. Ólim aldynda balalaryn aryzdasýǵa shaqyryp bir bólikti taǵy úsheýine berip «bólinbegen enshileriń bolsyn» depti. Jolaýshy júrseńder, kóship qonyp júrseńder, qıyndyq kórseńder, aıaq-tabaqtaryńdy, jeıtin malyńdy alyp júrmeńder, osy úlesten bir-birińe qonaq asy berińder dep tapsyrsa kerek. Osy sebepten qazaq dep keledi.
«Jeti jarǵy» zańy boıynsha jolǵa shyqqan árbir qazaq «Alashtan bólinbegen enshim bar» dep túsken úıinen «qonaqasy» talap etýge quqyly. Úı ıesi jolaýshyǵa tamaǵyn berip, tósegin jaılaýǵa tıis. Eger jolaýshy osy sharttardyń bárin oryndap, al aýyl ıeleri qonaqasy bermese sol eldiń bıine baryp, aryz aıtyp «at-ton» aıybyn alatyn bolǵan.
Qonaq kelse qut keledi
Ǵalym Halel Argynbaı, qazaq qonaq kútý salty týraly bylaı dep jazady: «Qazaq «qyryqtyń biri qydyr» deıdi. Munysy qonaqty qýma, onyń sharapaty tıedi, birinen bolmasa birinen qut keledi dep eseptegendikten bolsa kerek. «Qonaqty qýa berseń qut qashady» deý de sodan. Qazaq uǵymynda qonaq úı ıesiniń qamqorlyǵynda bolý kerek. Qonaq bop otyrǵan adam ol úıdń jaýy olsa da, óz úıinde odan ózi túgil, basqaǵa da qııanat jasatpaıdy. «Óz úıińde taýdaı daýyńdy aıtpa» degen qaǵıda da osydan bolar. Qonaq attanysymen úı ıesi onyń qamqorshysy bolýdan qalady».
Áriptesiniń sózin zertteýshi Sh.Tohtabaeva qýattaıdy: «Qazaqtardyń qonaq kútý mádenıeti kúrdeli qurylymdy bolýymen erekshelenedi. Qonaq kútý zańy ar-uıattyq erejeleri boıynsha kezdeısoq qonaqqa da, úı ıesine de birdeı bolǵan».
Qonaq shaqyrý
Qazaq qonaq kútýi túrli jaǵdaıǵa baılanysty bolady:
Kúndelikti
Saltanatty (qýanyshymen bóliskisi kelgen kezde),
Qaraly (jaqyn adamynan aırylǵan januıaǵa kóńil bildirgisi kelgen kezde),
Salttyq,
Dinı.
Mysaly, Naýryz meıramyna, mal jáne aýyl sharýashylyqtaryndaǵy jańalyqtarǵa ári jasqa jas qosylýyna baılanysty da qonaqtar shaqyrylady.
Arnaıy shaqyrylǵan qonaqty úı ıesi ózi qarsy alady. Baıyrǵy zamanda bundaı qonaqtardy aýylǵa birneshe shaqyrym nemese birnee kúndik jerden qarsy alatyn bolǵan.
Eń qadirli qonaqty tórge shyǵaratyn. Qonaqtar úıge engende jas úlkendigine qaraı otyrǵyzǵan. Eń úlken qonaq bata bergen soń qonaqtardyń aldyna tamaq tartylǵan. Dámdi eń aldymen úı ıesi tatyp basqalarǵa «Alyńyzdar» dep usynys jasaıtyn.
Ásirese qonaqqa balalardyń kelgeni jaqsylyqqa sanalyp – osy shańyraqta jańa sábı dúnıege keledi dep sengen. Balalarǵa qaıtarynda alǵash ret kelgenine baılanysty syılyq tartý etilgen.
Jastar úshin qurmetti ári dáýletti adamnyń úıinde dám tatý bolashaqta jaqsylyqqa jetkizedi dep qabyldanǵan. Qazaqta «Tústený» degen salt bar. Jastar qonaq bolǵan úıde bir zatyn ádeıi tastap ketetin bolǵan. Zatty kórgen úı ıesi jastardyń óz úıinde taǵy da tústengisi keletinin túsinip, olardy taǵy da úıine shaqyratyn bolǵan.
Qonaqtarǵa arnalǵan erejeler
Jolaýshy kıiz úıdiń syrtynan kelip atyn baǵanǵa baılaýy kerek. Qazaq bosaǵaǵa atty baılaýǵa tyıym salynǵan, búlaı istegen adamdy jaý retinde qabyldaýy múmkin.
«Jeti jarǵy» zańy boıynsha qonaq úıge kirgende qarýyn qabyrǵaǵa súıep, qanjary bolsa qynynan shyǵaryp ilip qoıýy shart. Osylaısha qonaq óziniń beıbit túrde kelgenin bildiretin bolǵan.
Kıiz úıdiń tabaldyryǵyn sol aıaqpen attaýǵa bolmaıdy — bulaı etý jaman yrym sanalady. Qazaq túsiniginde tabaldyryqty oń aıaqpen attaý durys dep biledi. Eger qonaq qamshysyn búldirgisimen ilse, demek asyqpaıtynyn bildiredi. Qamshy búktelip ilinse qonaqtyń asyǵys bolǵany.
Qazaqtyń «Qonaq kútý» salty rýhanı deńgeıdegi qarym-qatynasty qamtamasyz etýimen qatar ósip kele jatqan jas urpaqty tárbıeleýdiń quraly ekeni ras. «Adam bolar bala qonaqqa úıir» degen sózdiń shyǵýy da beker sonyń aıǵaǵy.
Jaqsy adam bir aı qonaq bolsa da jarasady
Qonaqjaılyqtyń bir mysaly uly jazýshy Muhtar Áýezulynyń «Abaı joly» romanynda beınelengen:
«Sosyn sheshe áńgimelerine bar beıilin berip júrgen kúnderdiń bir úıge eki bógde qonaq kelip qondy. Biri – qartań, biri – jas qonaq. Jasyn Abaı biledi. Tanyǵan jerde qýanyp ketti. Ol byltyr jaılaýda kelip, osy úıde úsh kúndeı jatyp, «Qozy Kórpesh – Baıandy» jyrlap bergen Baıkókshe degen jyrshy. Qasyndaǵy qartań kisini Abaı ózi bilmegenmen sheshesi ábden tanıdy eken.
...Shoqshalaı ǵana aq saqaly bar, kelbetti kelgen, zor daýysty aq sary kisi Barlas Abaıǵa salǵannan unady. Bilgenin ishine búgip, úndemeı otyrǵan ózge úlkenderdeı emes.
Barlas ile sóılep ketetin jarqyldaq, ashyq. Osy úıde talaı kúnnen jatyp júrgen, aýyl adamy sııaqty.
- E, balam, «shesheniń sýdaı tógilgen, tyńdaýshyń bordaı egilgen»
degendeı, sóıleýdi de, tyńdaýdy da súıgen el – el daǵy. Tyńdaýǵa óziń jalyqpasań, aıtýǵa Baıkókshe jalyqpas!
Úı ishi tegis qosh alǵan soń, eki aqyn da ońaı sheshildi. Osy túnde as piskenge sheıin Barlas «Qobylandy batyr» jyryn jyrlady. Abaıdyń qazaq aýzynan da, kitap ishinen de ómiri estip bilmegen eń bir sulý, eń bir áserli, kúshti jyry osy edi.
...Erteńine Uljan Barlas pen Baıkóksheni jibermedi.
- Júrmeńizder. Asyqpaı áli biraz kún qonaq bolyp jatyp ketińder, –
dedi.
...Osy joly Abaı ózi de ysylyp, ári sheshesi arqyly salmaq salyp, Barlas pen Baıkóksheni dál bir aıdaı jibermedi.
...Bıe baılap bolǵannan keıin, túske jaqyn, aýyl qymyzǵa jıylady. Qyza otyryp jyr tańdaıdy. Kúndiz ylǵı uzaq jyrlar jyrlanady. Nemese, áredikte sheshender, dilmarlar aıtqan taqpaq, tartys, bılik, daýlar aıtylady.
Erteńinde aqyndar attaryn ertep, júrerge taqaǵanda, Abaı sheshesin tysqa shyǵaryp alyp:
- Apa, ekeýine de jaqsy qyp turyp syı berip attandyryńyzshy! –
dedi. Uljan úndegen joq.
Qonaqtar qymyz iship bolyp, endi qoshtasýǵa kelgende Uljan
Barlasqa qarap bir sóz aıtatyndaı pishin bildirdi. Qonaqtar irkilip qalǵan edi.
- ...Taǵy kele júrińder. Anaý kári ájesi men bizdi de kóp seıilttińder.
Joldaryń bolsyn! Kelgen saparlaryńa tysta azyraq yrym baılattym. Ala ketńder... Rıza, qosh bop attanyńdar! – dedi.
Abaı tysqa shyǵyp, Barlastardy attandyryp jatyp, endi kórdi. Osy úıdiń ekii jylqyshysy Berkimbaı men Jarqyn Barlasqa arnap bir semiz kók atty, Baıkókshege arnap bir tory qunandy noqtalap ustap tur eken.
Eki aqyn ekeýin jetekke alyp, taǵy da «qosh, qosh» aıtyp, júrip ketti».
Qonaqjaılyq salty árqashanda qazaqtyń ulttyq ereksheligi bolyp qala bermek.
Berdaly OSPAN.
"Adyrna" ulttyq portaly.
