«جەلتوقسان» دەسە، 1986 جىلعى وقيعا بىردەن ەسىمىزگە تۇسەدى. جەلتوقسان- جازىقسىز جاستاردىڭ كوز جاسى توگىلگەن اي. جەلتوقسان- جاستاردىڭ ازاتتىق ءۇشىن كۇرەسكەن، تاۋەلسىزدىگىمىزدى ەسكە تۇسىرەتىن اي. جەلتوقسان- ورىستاردىڭ بىزگە دەگەن اياۋسىز جاساعان قاستاندىقتارىنىڭ كۋاسى بولعان اي. جنلتوقسان- ءاربىر قازاق تاقىمىن قىسىپ، جاستار ءۇشىن رۋحتانعان اي. جەلتوقسان- ومىردەدە قاتىگەز ادامدار بولاتىنىن جانە بولاشاقتان ءۇمىت كۇتۋگە بولاتىنىن دالەلدەگەن اي.
جەلتوقسان تۋرالى نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، كوبىسى تاريحتان وقىعاندارىن ايتسا، بىرەڭ-ساراڭ ادام ادەبيەتتەگى جەلتوقسان وقيعاسىنا قاتىستى جازىلعان شىعارمالاردى ايتىپ، سىر شەرتەدى. ال تەاتر سۇيەر قاۋىم، سەرىك اسىلبەكۇلىنىڭ «جەلتوقسان جەلى» قويىلىمىن جەلتوقسان ايىندا اسىعا كۇتەتىنى وتىرىك ەمەس. تاريحي دەرەكتەردەن بولەك، جەلتوقسان وقيعاسى تۋرالى كىمدەر قالام تەربەپ، شىعارما جازعانىن سارالاپ كورەيىك.
كەيبىر جازۋشىلار جەلتوقسان وقيعاسىنا ارناپ، اڭگىمە جازسا، ءبىرى رومان جازىپ جاتادى. جەلتوقسان وقيعاسى تۋرالى ايتار دۇنيە كوپ بولعاسىن با، جازۋشىلاردا وزدەرىنىڭ شابىتتارى مەن ايتار ويىنا قاراي شىعارمالارىنىڭ ءماتىنى مەن ماعىناسى ءبىر-بىرىنە ۇقسامايدى.
اسقار التايدىڭ جەلتوقسان وقيعاسىنا بايلانىستى «ءسىبىر وفيتسەرى» مەن «پروپيسكا» اڭگىمەلەرى جانە قۋاندىق تۇمەنبايدىڭ «قوبىزدىڭ مۇڭى» دەگەن اڭگىمەسى بولسا، وتەن احمەتتىڭ «جەلتوقسان ىزعارى» حيكاياتىن جىلاماي وقىماۋ مۇمكىن ەمەس. سەرىك اسىلبەكۇلىنىڭ ەكى اكتىلى «جەلتوقسان جەلى» دراماسى مەن نۇرجان قۋانتايۇلىنىڭ «قاراوزەك» رومانىن دا ايتپاي كەتۋ قاتە بولار.
ءار شىعارما ءارتۇرلى سيۋجەتتەرمەن سۋرەتتەلگەن جانە وزىنشە وزەكتى. اسقار التايدىڭ «ءسىبىر وفيتسەرى» اڭگىمەسىندە جەلتوقسانشىلاردى باسۋ ءۇشىن، قالادان كەلگەن وفيتسەرلەر تۋرالى ايتىلادى. وفيتسەرلەردىڭ ىشىندە قانداس قازاقتاردا بولعانىن، جاستاردى اياۋسىز سوققىعا جىققانىن بايقايمىز. «پروپيسكا» اڭگىمەسىندە شىعارمانىڭ اتاۋى ايتىپ تۇرعانداي، جاستاردىڭ قالادا پروپيسكاعا تۇرا الماي، ءوز ەلىندە سەندەلگەنىن بايقاساق، «قوبىز مۇڭى» اڭگىمەسىندە باستى كەيىپكەر بەلانىڭ سكريپكا اسپابىن تارتقىسى كەلمەي، قوبىز اسپابىنا قىزىعۋى، اكەسىنىڭ قارسى بولۋ نەگىزگى سيۋجەت بولعانىمەن، شىعارمانىڭ استارىنا ۇڭىلسەك، «ۇلكەن كىسى» تۋرالى جانە جەلتوقسانشىلار تۋرالى ايتقىسى كەلگەنىن بايقايمىز. ءتىپتى باس كەيىپكەردىڭ جەلتوقسان وقيعاسىنا قاتىسقانىن: «... مەن سەنىڭ فاميلياڭدى روۆد-داعى تىزىمنەن ءوشىرتتىم. ول مۆد-عا جەتسە سەن وقۋدان، مەن جۇمىستان قۋىلامىن» -دەگەن سوزىنەن بايقايمىز. ال شىعارماداعى سكريپكا- ورىس ۇكىمەتى، ياعني كولبين بولسا، قوبىز-قاراپايىم حالىق ەكەنىن مىنا سوزدەن اڭعارامىز. «... بىلەم مەن قوبىزدى. باقسىلار تارتقان. بىلە بىلسەڭ، ول ەسكىلىكتىڭ قالدىعى. زامان وزگەرىپ جاتىر. كولبين كەلدى» دەپ بەلاعا اكەسى قارسى بولعانىن شىعارمانىڭ باستاپقى كەزىن وقي وتىرىپ تۇسىنەمىز.
وتەن احمەتتىڭ «جەلتوقسان ىزعارى» حيكاياتىندا باستى كەيىپكەر اساۋباي قاراعاندى شاحتەرىندا جۇمىس ىستەگەنىنە 30 جىل بولعان، قوعامعا بەلگىلى شاحتەرلاردىڭ ءبىرى. شىعارماداعى باستى كەيىپكەرلەردىڭ ءبىرى دامەتكەننىڭ كىشى بالاسىن جۇمىسقا الادى جانە كىشى بالاسى مەن قىزى جەلتوقسانعا قاتىسقان ەرەۋىلشىلەردىڭ اراسىندا بولىپ كۇدىككە ىلىنەدى. شىعارمانىڭ نەگىزگى يدەياسى ەرەۋىلگە شىققان قازاق جاستارىن قولداپ، قولىنان كەلگەنشە كومەكتەسۋگە ۇمتىلۋ دەپ ويلايمىن. ال سەرىك اسىلبەكۇلىنىڭ «جەلتوقسان جەلى» دراماسىندا باستى كەيىپكەر بايمىرزانىڭ ۇيىندە وقيعا جالعاسادى. شەرۋگە شىققان قايسار مەن اقمارال وفيتسەرلەردەن قاشۋ ءۇشىن، جاسىرىناتىن جەر ىزدەپ، ەسىگى اشىق تۇرعان بايمىرزانىڭ ۇيىنە كىرىپ كەتىپ، ارى قاراي وقيعا باستى كەيىپكەرلەردىڭ ءبىر-بىرىمەن اڭگىمەلەسۋىمەن، وفيتسەرلەر تەكسەرگەن جاعدايدا، بايمىرزا جاستاردى جيەنىم دەپ تانىستىرۋدى ويلايدى. دراماداعى تيمۋر شاقىرىلماعان قوناق جانە سول وفيتسەرلەرگە قايساردى ۇستاپ بەرەدى. ال اقمارالدىڭ اياعى اۋىر ەدى، جانە شىعارمانىڭ سوڭىندا جاس ءسابي ومىرگە كەلەدى. شىعارمادان ءبىز تيمۋر سەكىلدى ادامداردىڭ جەلتوقسان وقيعاسى كەزىندەدە ساتقىندىق جاساعانىن، ءوز قاراباسى مەن اتاعى ءۇشىن كەڭەس ۇكىمەتىنە بەرىلگەنىن وقىپ وتىرعان وقىرماندا تۇسىنگەن شىعار دەپ ويلايمىن. ال بۇل جەردەگى «ءسابي» - ول بولاشاق جاستار، بىزدەر، ياعني ءبىزدىڭ دە وسى جاڭا تۋىلعان نارەستە جاڭا كۇننىڭ باستاۋى، جەڭىستىڭ اتقان تاڭى ەدى. شىعارمادان ءبىز جاستاردىڭ جەلتوقسان وقيعاسىن ءبىرى كورۋ ءۇشىن بارسا، ءبىرى ءىنىسىن ىزدەپ بارعانىن جانە سول جەردەگى جاستار «قازاق ەلىنە قازاقتى تۇسىنەتىن باسشى كەرەك!»، «ءار ەلدى ءوزى بيلەسىن!» دەگەن ۇرانداردى ەستىپ، رۋحتانعان جاستاردى كورىپ، وزدەرىن قالاي ءاپ-ساتتە جەلتوقسانشىلارمەن بىرگە دەپ وفيتسەرلەردىڭ قۋعانىن تۇسىنبەي قالعانىن بايقايمىز. بۇل تەك شىعارماداعى قايسار مەن اقمارالدىڭ عانا باسىنان وتكەن وقيعا ەمەس، الاڭعا شىققان بارلىق جاستاردىڭ جازىقسىزدان جازىقسىز دىنسىزدەر، قىلمىسكەرلەر، ەكسترەميستىك ۇيىمدار دەپ نەشە ءتۇرلى جالا جاپقانىن بايقايمىز.
نۇرجان قۋانتايۇلىنىڭ «قاراوزەك» رومانى ءۇش بولىمنەن تۇرادى. باستى كەيىپكەر حاقنازاردىڭ جازىقسىزدان-جازىقسىز ەرەۋىلشىلەردى قاراۋعا قىزىعىپ بارعان جەرىنەن وفيتسەرلەر ۇستاپ، وتىرىك قولدان كۋاگەرلەر جاساپ حاقنازاردى جەتى جول تۇرمەگە قامايدى. ءبىر ءۇيدىڭ جالعىز بالاسى باسىنا تۇسكەن سىناقتى جەڭىپ، تۇرمەدەن شىققان كەيىن وقۋىن جالعاستىرسادا، ءوزىمىزدىڭ ءتول تەڭگەمىز بولىپ، قارجىلىق قيىندىققا ۇشىرايدى. توقسەنشى جىلداردىڭ باسىندا الماتىدا باراحولكا قىزىپ تۇرعان شاقتا، ساۋدامەن اينالىسىپ، اقىر سوڭىندا باندىلاردىڭ قولىنان قازا تابادى. حاقنازار تۇرمەگە تۇسپەس بۇرىن ءوزىنىڭ قاسىنداعى جولداستارى ساتپايتىنىن، ورىس ۇكىمەتىنىڭ دالەلدەردى قولدان جاساۋ ءۇشىن اياۋسىز سوققىعا جىعىپ، قوقاڭ-لوققى كورسەتكەنىن، اقىر سوڭىندا سۇيگەن قىزىدا وزىڭە ادال ەمەس ەكەنىن حاقنازار تاعدىرىنا جازىلعانىن بىلمەدى دە عوي.
جەلتوقساننىڭ اششى شىندىعى تۋرالى ايتىلماعان قانشاما دەرەكتەر مەن كەيىپكەرلەر بار دەيسىز. مەن ايتپاعان قانشاما كىتاپتار مەن ماقالالار بارشىلىق. بىراق، جاستار جەلتوقسان وقيعاسىن تەك تاريحتىڭ بەتىن عانا وقىپ قويماي، ادەبيەتتە قالاي جازىلعانىن، ءتىپتى ومىردە الىدە بار جەلتوقسان شەرۋىن كوزىمەن كورگەن، بۇگىنگىنىڭ باتىلارىن بىلسە دەگەن نيەت قانا. مەنىڭ ايتپاعىم، جەلتوقسان وقيعاسى تۋرالى ايتۋدان نەگە قورقامىز؟ ءتىپتى جەلتوقسانعا قاتىسقان ادامداردىڭ وزدەرى ءالى سول كەزدەگى وقيعادان كەيىن اۋىرشاڭ بولىپ، زاردابىن تارتىپ جۇرسە دە، ولار ءبىزدىڭ قاھارماندار. ءتىپتى ءالى كۇنگە دەيىن ولار سول وقيعاعا قاتىسقانى، ءتىپتى كۋاگەرى بولعانىن ايتقىسى كەلمەيتىن ادامدار بار. ولار قاشانعى جاسىرىنباق؟ مەنىڭشە ولار ءتىرى كەزدە دەرەكتى فيلمدەر ءتۇسىرىپ، ولارعا ارناپ كىتاپ جازسادا ارتىق ەتپەس...
