«Jeltoqsan» dese, 1986 jylǧy oqiǧa bırden esımızge tüsedı. Jeltoqsan- jazyqsyz jastardyŋ köz jasy tögılgen ai. Jeltoqsan- jastardyŋ azattyq üşın küresken, täuelsızdıgımızdı eske tüsıretın ai. Jeltoqsan- orystardyŋ bızge degen aiausyz jasaǧan qastandyqtarynyŋ kuäsı bolǧan ai. Jnltoqsan- ärbır qazaq taqymyn qysyp, jastar üşın ruhtanǧan ai. Jeltoqsan- ömırdede qatıgez adamdar bolatynyn jäne bolaşaqtan ümıt kütuge bolatynyn däleldegen ai.
Jeltoqsan turaly nege ekenın bılmeimın, köbısı tarihtan oqyǧandaryn aitsa, bıreŋ-saraŋ adam ädebiettegı jeltoqsan oqiǧasyna qatysty jazylǧan şyǧarmalardy aityp, syr şertedı. Al teatr süier qauım, Serık Asylbekūlynyŋ «Jeltoqsan jelı» qoiylymyn jeltoqsan aiynda asyǧa kütetını ötırık emes. Tarihi derekterden bölek, jeltoqsan oqiǧasy turaly kımder qalam terbep, şyǧarma jazǧanyn saralap köreiık.
Keibır jazuşylar Jeltoqsan oqiǧasyna arnap, äŋgıme jazsa, bırı roman jazyp jatady. Jeltoqsan oqiǧasy turaly aitar dünie köp bolǧasyn ba, jazuşylarda özderınıŋ şabyttary men aitar oiyna qarai şyǧarmalarynyŋ mätını men maǧynasy bır-bırıne ūqsamaidy.
Asqar Altaidyŋ Jeltoqsan oqiǧasyna bailanysty «Sıbır ofiserı» men «Propiska» äŋgımelerı jäne Quandyq Tümenbaidyŋ «Qobyzdyŋ mūŋy» degen äŋgımesı bolsa, Öten Ahmettıŋ «Jeltoqsan yzǧary» hikaiatyn jylamai oqymau mümkın emes. Serık Asylbekūlynyŋ ekı aktılı «Jeltoqsan jelı» dramasy men Nūrjan Quantaiūlynyŋ «Qaraözek» romanyn da aitpai ketu qate bolar.
Är şyǧarma ärtürlı siujettermen surettelgen jäne özınşe özektı. Asqar Altaidyŋ «Sıbır ofiserı» äŋgımesınde jeltoqsanşylardy basu üşın, qaladan kelgen ofiserler turaly aitylady. Ofiserlerdıŋ ışınde qandas qazaqtarda bolǧanyn, jastardy aiausyz soqqyǧa jyqqanyn baiqaimyz. «Propiska» äŋgımesınde şyǧarmanyŋ atauy aityp tūrǧandai, jastardyŋ qalada propiskaǧa tūra almai, öz elınde sendelgenın baiqasaq, «Qobyz mūŋy» äŋgımesınde basty keiıpker Belanyŋ skripka aspabyn tartqysy kelmei, qobyz aspabyna qyzyǧuy, äkesınıŋ qarsy bolu negızgı siujet bolǧanymen, şyǧarmanyŋ astaryna üŋılsek, «Ülken kısı» turaly jäne jeltoqsanşylar turaly aitqysy kelgenın baiqaimyz. Tıptı bas keiıpkerdıŋ jeltoqsan oqiǧasyna qatysqanyn: «... Men senıŋ familiiaŋdy ROVD-daǧy tızımnen öşırttım. Ol MVD-ǧa jetse sen oqudan, men jūmystan quylamyn» -degen sözınen baiqaimyz. Al şyǧarmadaǧy skripka- orys ükımetı, iaǧni Kolbin bolsa, qobyz-qarapaiym halyq ekenın myna sözden aŋǧaramyz. «... Bılem men qobyzdy. Baqsylar tartqan. Bıle bılseŋ, ol eskılıktıŋ qaldyǧy. Zaman özgerıp jatyr. Kolbin keldı» dep Belaǧa äkesı qarsy bolǧanyn şyǧarmanyŋ bastapqy kezın oqi otyryp tüsınemız.
Öten Ahmettıŋ «Jeltoqsan yzǧary» hikaiatynda basty keiıpker Asaubai Qaraǧandy şahterynda jūmys ıstegenıne 30 jyl bolǧan, qoǧamǧa belgılı şahterlardyŋ bırı. Şyǧarmadaǧy basty keiıpkerlerdıŋ bırı Dämetkennıŋ kışı balasyn jūmysqa alady jäne kışı balasy men qyzy jeltoqsanǧa qatysqan ereuılşılerdıŋ arasynda bolyp küdıkke ılınedı. Şyǧarmanyŋ negızgı ideiasy ereuılge şyqqan qazaq jastaryn qoldap, qolynan kelgenşe kömektesuge ūmtylu dep oilaimyn. Al Serık Asylbekūlynyŋ «Jeltoqsan jelı» dramasynda basty keiıpker Baimyrzanyŋ üiınde oqiǧa jalǧasady. Şeruge şyqqan Qaisar men Aqmaral ofiserlerden qaşu üşın, jasyrynatyn jer ızdep, esıgı aşyq tūrǧan Baimyrzanyŋ üiıne kırıp ketıp, ary qarai oqiǧa basty keiıpkerlerdıŋ bır-bırımen äŋgımelesuımen, ofiserler teksergen jaǧdaida, Baimyrza jastardy jienım dep tanystyrudy oilaidy. Dramadaǧy Timur şaqyrylmaǧan qonaq jäne sol ofiserlerge Qaisardy ūstap beredı. Al Aqmaraldyŋ aiaǧy auyr edı, jäne şyǧarmanyŋ soŋynda jas säbi ömırge keledı. Şyǧarmadan bız Timur sekıldı adamdardyŋ jeltoqsan oqiǧasy kezındede satqyndyq jasaǧanyn, öz qarabasy men ataǧy üşın keŋes ükımetıne berılgenın oqyp otyrǧan oqyrmanda tüsıngen şyǧar dep oilaimyn. Al būl jerdegı «säbi» - ol bolaşaq jastar, bızder, iaǧni bızdıŋ de osy jaŋa tuylǧan näreste jaŋa künnıŋ bastauy, jeŋıstıŋ atqan taŋy edı. Şyǧarmadan bız jastardyŋ jeltoqsan oqiǧasyn bırı köru üşın barsa, bırı ınısın ızdep barǧanyn jäne sol jerdegı jastar «Qazaq elıne qazaqty tüsınetın basşy kerek!», «Är eldı özı bilesın!» degen ūrandardy estıp, ruhtanǧan jastardy körıp, özderın qalai äp-sätte jeltoqsanşylarmen bırge dep ofiserlerdıŋ quǧanyn tüsınbei qalǧanyn baiqaimyz. Būl tek şyǧarmadaǧy Qaisar men Aqmaraldyŋ ǧana basynan ötken oqiǧa emes, alaŋǧa şyqqan barlyq jastardyŋ jazyqsyzdan jazyqsyz dınsızder, qylmyskerler, ekstremistık ūiymdar dep neşe türlı jala japqanyn baiqaimyz.
Nūrjan Quantaiūlynyŋ «Qaraözek» romany üş bölımnen tūrady. Basty keiıpker Haqnazardyŋ jazyqsyzdan-jazyqsyz ereuılşılerdı qarauǧa qyzyǧyp barǧan jerınen ofiserler ūstap, ötırık qoldan kuägerler jasap Haqnazardy jetı jol türmege qamaidy. Bır üidıŋ jalǧyz balasy basyna tüsken synaqty jeŋıp, türmeden şyqqan keiın oquyn jalǧastyrsada, özımızdıŋ töl teŋgemız bolyp, qarjylyq qiyndyqqa ūşyraidy. Toqsenşy jyldardyŋ basynda Almatyda baraholka qyzyp tūrǧan şaqta, saudamen ainalysyp, aqyr soŋynda bandylardyŋ qolynan qaza tabady. Haqnazar türmege tüspes būryn özınıŋ qasyndaǧy joldastary satpaitynyn, orys ükımetınıŋ dälelderdı qoldan jasau üşın aiausyz soqqyǧa jyǧyp, qoqaŋ-loqqy körsetkenın, aqyr soŋynda süigen qyzyda özıŋe adal emes ekenın Haqnazar taǧdyryna jazylǧanyn bılmedı de ǧoi.
Jeltoqsannyŋ aşy şyndyǧy turaly aitylmaǧan qanşama derekter men keiıpkerler bar deisız. Men aitpaǧan qanşama kıtaptar men maqalalar barşylyq. Bıraq, jastar jeltoqsan oqiǧasyn tek tarihtyŋ betın ǧana oqyp qoimai, ädebiette qalai jazylǧanyn, tıptı ömırde älıde bar jeltoqsan şeruın közımen körgen, bügıngınıŋ batylaryn bılse degen niet qana. Menıŋ aitpaǧym, jeltoqsan oqiǧasy turaly aitudan nege qorqamyz? Tıptı jeltoqsanǧa qatysqan adamdardyŋ özderı älı sol kezdegı oqiǧadan keiın auyrşaŋ bolyp, zardabyn tartyp jürse de, olar bızdıŋ qaharmandar. Tıptı älı künge deiın olar sol oqiǧaǧa qatysqany, tıptı kuägerı bolǧanyn aitqysy kelmeitın adamdar bar. Olar qaşanǧy jasyrynbaq? Menıŋşe olar tırı kezde derektı filmder tüsırıp, olarǧa arnap kıtap jazsada artyq etpes...
