كەشە ءماجىلىستىڭ جالپى وتىرىسىندا «سەمەي يادرولىق قاۋىپسىزدىك ايماعى تۋرالى» زاڭ جوباسى مەن ىلەسپە قۇجات ەكىنشى وقىلىمدا تالقىلانىپ، قابىلداندى. اتالعان زاڭ جوباسىن ءماجىلىس 2022 جىلعى 13 ساۋىردە ءبىرىنشى وقىلىمدا ماقۇلداعان بولاتىن. ءبىر جىلدان اسا قاراۋسىز جاتقان زاڭ جوباسىنىڭ قانداي ەرەكشەلىگى بار؟ ال پوليگون اۋماعىنىڭ قانشا ۋاقىتتان بەرى قاراۋسىز جاتقانىن ايتۋدىڭ ءوزى قيىن. تىلشىلەر وسى تۋرالى ءماجىلىس دەپۋتاتى ەدىل جاڭبىرشيننان سۇرادى.
سۇراقتىڭ ەدىل جاڭبىرشينگە قويىلۋىنىڭ ءوز سەبەبى بار. ول كەشە ماجىلىستە «سەمەي يادرولىق قاۋىپسىزدىك ايماعى تۋرالى» زاڭج جوباسىن (ەكىنشى وقىلىم) تالداۋى بارىسىندا بايانداما جاساعان.
بۇل دا تاريحتا «تۇڭعىش رەت» ەكەن
ءماجىلىستىڭ ەكولوگيا ماسەلەلەرى جانە تابيعات پايدالانۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى ەدىل ءجاڭبىرشيننىڭ ايتۋىنشا، بۇل زاڭ قازاقستان تاريحىندا تۇڭعىش رەت قابىلدانىپ وتىر. دەپۋتات مۇنداي زاڭنىڭ الەمدىك تاجىريبەدە بۇرىن-سوڭدى قابىلدانباعانىن اتاپ ءوتتى.
«سەبەبى سەمەي يادرولىق پوليگونى ءوزىنىڭ ەرەكشەلىگى بار سىناق الاڭى بولدى. وندا 500-گە جۋىق يادرولىق جارىلىستار بولعان ءارى تەرريتورياسى 18 300 گەكتاردى الىپ جاتىر. اتالعان تەرريتوريانى مەملەكەت تاراپىنان باسقارىپ، رەتتەۋ كەرەك بولدى. وندا رادياكتيۆتى زياندانۋدىڭ وتە جوعارى مولشەردەگى تەرريتوريالارى بار. ودان باسقا شارۋاشىلىق ماقساتتا پايدالاناتىن جەرلەردىڭ بار ەكەنى انىقتالعان»،- دەدى دەپۋتات.
ونىڭ ايتۋىنشا، 2008 جىلدان بەرى ۇلتتىق يادرولىق ورتالىق كەشەندى ەكولوگيالىق زەرتتەۋلەر جۇرگىزگەن. سونىڭ ناتيجەسىندە وتە جوعارى دەڭگەيدە لاستانعان رادياتسيالىق جەرلەر جانە سالىستىرمالى تۇردە تازا جەرلەر انىقتالعان. وسى زاڭ ارنايى قاتتى بۇلىنگەن جەرلەردى ءبولىپ الىپ، سونى باسقارۋدى ىسكە اسىرادى. بۇل جەردە بەيبىتشىلىك ماقساتتا اتوم ەنەرگياسىن پايدالانۋ جونىندە جانە راديوەكولوگيالىق زەرتتەۋلەر بولادى.
«سونىمەن قاتار ءبىزدىڭ جاپپاي قىرىپ- جويۋ قارۋلارىن تاراتپاۋ جونىندە حالىقارالىق مىندەتتەمەلەرىمىز بار. بۇدان بولەك ءار ءتۇرلى راديو قالدىقتاردى ساقتايتىن قويمالار جانە ينفراقۇرىلىمدار مەن قويمالار بار، سولاردى ءبىز ساقتاپ وتىرۋىمىز كەرەك. وزدەرىڭىز جاقسى بىلەسىزدەر، بۇل جەر باقىلاۋسىز بولعاننان كەيىن ارنايى باقىلاۋدا بولماعاننان كەيىن كەيبىر ازاماتتار سول جەردە مال جايىپ نەمەسە ءار ءتۇرلى زاتتى الىپ جاتىر. ال ول ازاماتتار ول زاتتىڭ رادياتسيالىق قاۋپى بار ەكەنىن ەسكەرە
ستاتۋس داۋىندا ۋلانۋ جالعاسا بەرەتىنى ايتىلمايدى
«زاڭ بويىنشا اتالعان جەر قانشا جىل قورعالادى جانە بۇل ايماق بۇرىن سوڭدى تەكسەرىلمەگەن بە؟» دەگەن سۇراققا ءماجىلىس دەپۋتاتى راديتسيالانعان جەردى تازارتۋعا كوپ ۋاقىتقا كەتەتىنىن ايتتى.
«قازىر ناقتى ونىڭ قانشا جىلعا سوزىلاتىنىن ايتا المايمىز. ويتكەنى زەرتتەۋلەردىڭ ناتيجەسى بويىنشا قاتتى زيانداعان شەكارالار انىقتالدى. مىسالى 8 مىڭ 900 گەكتار جەر سالىستىرمالى تۇردە تازا، ال 9 مىڭ 400 گەكتار ايماق زياندانعان جەر بولىپ سانالادى. بۇل جەردەگى اۋا، سۋ، توپىراققا زەرتتەۋلەر جۇرگىزىلىپ وتىرادى. ەگەر دە ۋاقىت وتە كەلە كەيبىر جەرلەر تازاراتىن بولسا، اتالعان اۋماق سەمەي يادرولىق ايماعىنان شىعارىلاتىن بولادى. كەرىسىنشە كەيبىر جەرلەر بۇلىنگەن بولسا، ول اۋماق قايتادان باقىلاۋعا الىنادى. ونىڭ اۋدانى ءار كەز تەكسەرىلىپ وتىرادى»،- دەدى دەپۋتات دەرەكسىز جايلارعا سۇيەنىپ.
«ال «بۇل ايماق بۇرىن سوڭدى تەكسەرىلمەگەن بە؟» دەگەن سۇراققا كەلەتىن بولساق، سوۆەت ۇكىمەتىنەن كەيىن نازاردان تىس قالعان. تەك 2008 جىلدان باستاپ ۇلتتىق يادرولىق ورتالىق تولىق زەرتتەۋدى باستاعان. قازىرگى تاڭدا اتالعان ورتالىق 100 پايىز جەردى زەرتتەپ شىقتى»،- دەيدى دەپۋتات جاڭبىرشين.
«اتالعان زاڭدى قاراعان ءبىرىنشى وقىلىمنان كەيىن ەكى ورتادا نەگە ءۇزىلىس بولدى؟» دەگەن ساۋال بويىنشا ول «بۇل جەردىڭ ستاتۋسىن انىقتاۋ كەرەك بولدى» دەپ ءتۇسىندىردى.
«مىسالى، باسەكەلەستىكتى قورعاۋ جانە دامىتۋ اگەنتتىگى بۇعان مونوپوليالىق ستاتۋس بەرگىسى كەلدى. ال بۇعان مونوپوليالىق ستاتۋس بەرۋگە بولمايدى. وسى جونىندە تەكە-تىرەستەر بولدى. دەپۋتاتتار ارنايى مامانداندىرىلعان ورتالىق بولۋى كەرەك جانە ونىڭ جۇمىسىن باسقا بىرەۋلەر جاساي المايدى دەپ ۇسىندىق. بىراق ول مونوپوليست ەمەس. سەبەبى ونىڭ كوپتەگەن زەرتتەۋلەرى شەتەلدىك كەلىسىم-شارتتارمەن جاسالىپ وتىر. ەگەر ونى مونوپوليست قىلاتىن بولساق، وندا جۇمىس توقتاپ قالادى. سوندىقتان بۇل ءىس بويىنشا ۇكىمەت پەن پرەزيدەنت اكىمشىلىگىمەن كەلىسسوزدەر جۇرگىزىپ، ءوزىمىزدىڭ ۇسىنىستاردى ايتتىق»، – دەيدى دەپۋتات ەدىل جاڭبىرشين.
سەرىك جولداسباي
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
