Keşe Mäjılıstıŋ jalpy otyrysynda «Semei iadrolyq qauıpsızdık aimaǧy turaly» zaŋ jobasy men ılespe qūjat ekınşı oqylymda talqylanyp, qabyldandy. Atalǧan zaŋ jobasyn Mäjılıs 2022 jylǧy 13 säuırde bırınşı oqylymda maqūldaǧan bolatyn. Bır jyldan asa qarausyz jatqan zaŋ jobasynyŋ qandai erekşelıgı bar? Al poligon aumaǧynyŋ qanşa uaqyttan berı qarausyz jatqanyn aitudyŋ özı qiyn. Tılşıler osy turaly Mäjılıs deputaty Edıl Jaŋbyrşinnan sūrady.
Sūraqtyŋ Edıl Jaŋbyrşinge qoiyluynyŋ öz sebebı bar. Ol keşe Mäjılıste «Semei iadrolyq qauıpsızdık aimaǧy turaly» Zaŋj jobasyn (ekınşı oqylym) taldauy barysynda baiandama jasaǧan.
BŪL DA TARİHTA «TŪŊǦYŞ RET» EKEN
Mäjılıstıŋ Ekologiia mäselelerı jäne tabiǧat paidalanu komitetınıŋ töraǧasy Edıl Jaŋbyrşinnıŋ aituynşa, būl zaŋ Qazaqstan tarihynda tūŋǧyş ret qabyldanyp otyr. Deputat mūndai zaŋnyŋ älemdık täjıribede būryn-soŋdy qabyldanbaǧanyn atap öttı.
«Sebebı Semei iadrolyq poligony özınıŋ erekşelıgı bar synaq alaŋy boldy. Onda 500-ge juyq iadrolyq jarylystar bolǧan ärı territoriiasy 18 300 gektardy alyp jatyr. Atalǧan territoriiany memleket tarapynan basqaryp, retteu kerek boldy. ONda radiaktivtı ziiandanudyŋ öte joǧary mölşerdegı territoriialary bar. Odan basqa şaruaşylyq maqsatta paidalanatyn jerlerdıŋ bar ekenı anyqtalǧan»,- dedı deputat.
Onyŋ aituynşa, 2008 jyldan berı ūlttyq iadrolyq ortalyq keşendı ekologiialyq zertteuler jürgızgen. Sonyŋ nätijesınde öte joǧary deŋgeide lastanǧan radiasiialyq jerler jäne salystyrmaly türde taza jerler anyqtalǧan. Osy zaŋ arnaiy qatty bülıngen jerlerdı bölıp alyp, sony basqarudy ıske asyrady. Būl jerde beibıtşılık maqsatta atom energiiasyn paidalanu jönınde jäne radioekologiialyq zertteuler bolady.
«Sonymen qatar bızdıŋ jappai qyryp- joiu qarularyn taratpau jönınde halyqaralyq mındettemelerımız bar. Būdan bölek är türlı radio qaldyqtardy saqtaityn qoimalar jäne infraqūrylymdar men qoimalar bar, solardy bız saqtap otyruymyz kerek. Özderıŋız jaqsy bılesızder, būl jer baqylausyz bolǧannan keiın arnaiy baqylauda bolmaǧannan keiın keibır azamattar sol jerde mal jaiyp nemese är türlı zatty alyp jatyr. Al ol azamattar ol zattyŋ radiasiialyq qaupı bar ekenın eskere bermeidı. Osy zaŋnyŋ aiasynda ol jer qorǧalyp, arnaiy belgıler qoiylatyn bolady. Ony ūlttyq ūlan qorǧaityn bolady», - dedı deputat Jaŋbyrşin.
STATUS DAUYNDA ULANU JALǦASA BERETINI AITYLMAIDY
«Zaŋ boiynşa atalǧan jer qanşa jyl qorǧalady jäne būl aimaq būryn soŋdy tekserılmegen be?» degen sūraqqa Mäjılıs deputaty radisiialanǧan jerdı tazartuǧa köp uaqytqa ketetının aitty.
«Qazır naqty onyŋ qanşa jylǧa sozylatynyn aita almaimyz. Öitkenı zertteulerdıŋ nätijesı boiynşa qatty ziiandaǧan şekaralar anyqtaldy. Mysaly 8 myŋ 900 gektar jer salystyrmaly türde taza, al 9 myŋ 400 gektar aimaq ziiandanǧan jer bolyp sanalady. Būl jerdegı aua, su, topyraqqa zertteuler jürgızılıp otyrady. Eger de uaqyt öte kele keibır jerler tazaratyn bolsa, atalǧan aumaq Semei iadrolyq aimaǧynan şyǧarylatyn bolady. Kerısınşe keibır jerler bülıngen bolsa, ol aumaq qaitadan baqylauǧa alynady. Onyŋ audany är kez tekserılıp otyrady»,- dedı deputat dereksız jailarǧa süienıp.
«Al «būl aimaq būryn soŋdy tekserılmegen be?» degen sūraqqa keletın bolsaq, Sovet ükımetınen keiın nazardan tys qalǧan. Tek 2008 jyldan bastap Ūlttyq iadrolyq ortalyq tolyq zertteudı bastaǧan. Qazırgı taŋda atalǧan ortalyq 100 paiyz jerdı zerttep şyqty»,- deidı deputat Jaŋbyrşin.
«Atalǧan zaŋdy qaraǧan bırınşı oqylymnan keiın ekı ortada nege üzılıs boldy?» degen saual boiynşa ol «būl jerdıŋ statusyn anyqtau kerek boldy» dep tüsındırdı.
«Mysaly, Bäsekelestıktı qorǧau jäne damytu agenttıgı būǧan monopoliialyq status bergısı keldı. Al būǧan monopoliialyq status beruge bolmaidy. Osy jönınde teke-tırester boldy. Deputattar arnaiy mamandandyrylǧan ortalyq boluy kerek jäne onyŋ jūmysyn basqa bıreuler jasai almaidy dep ūsyndyq. Bıraq ol monopolist emes. Sebebı onyŋ köptegen zertteulerı şeteldık kelısım-şarttarmen jasalyp otyr. Eger ony monopolist qylatyn bolsaq, onda jūmys toqtap qalady. Sondyqtan būl ıs boiynşa Ükımet pen Prezident äkımşılıgımen kelıssözder jürgızıp, özımızdıŋ ūsynystardy aittyq», – deidı deputat Edıl Jaŋbyrşin.
Serık Joldasbai
«Adyrna» ūlttyq portaly
