ءبىزدىڭ ىشىمىزدە جاڭارۋدىڭ نەگىزى بولاتىن تىرەك جوق. ويتكەنى، بىزدە سانانى راتسيوناليزاتسيالاۋ، سانانى سوقىر سەزىمنىڭ ىقپالىنان تازارتۋ بولعان جوق. ءبىز قازىر ۇيقىدا ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز. وسى سەبەپتى كوشەلەرىمىز لاس-قوقىس، جولدارىمىز بىت-شىت، قۇبىرلار شۇرىق-تەسىك. نە سەبەپتى گەرمانيادا نەمەسە شۆەيتساريادا جولدار ويىلىپ، قۇبىرلارى تەسىلمەيدى؟ نەگە ولار الدىمەن مۇقيات جوسپارلاپ الىپ سالادى دا، سوسىن كۇتىپ ۇستايدى؟ ءبىز نەگە بىردەن جوسپارسىز كىرىسىپ، سوسىن تەسىكتەردى جاماۋمەن بولامىز؟ مەن قازىر ناقتى، فيزيكالىق شىندىقتى ايتىپ وتىرمىن. سالىق قىزمەتى مەن اسكەردەن، رەپرەسسيۆتى كۇشتىك قۇرىلىمدار مەن سوت جۇيەسىنەن باستاپ تۇرعىن ءۇي-كوممۋنالدىق شارۋاشىلىعى مەن ەنەرگەتيكا جۇيەلەرىنەن دەيىن بىزدە ارەڭ، مۇمكىندىگىنىڭ 10 پايىزىندا عانا جۇمىس ىستەپ تۇر. سول ون پايىزدىڭ ءوزى ۇرلانىپ، بۇلىنۋمەن بولادى. نەگە؟ ويتكەنى، ءبىزدىڭ ىشىمىزدە الەم مەن ءومىردى ءتۇسىنۋدىڭ، ءتۇسىندىرۋدىڭ جانە قۇرۋدىڭ راتسيونالدى مەحانيزمى جوق. سىرتىمىزدان وركەنيەتتى كورىنگەنىمىزبەن، ءبىزدىڭ ءىشىمىز - تابيعاتتا نەمەسە تابيعات پەن مادەنيەتتىڭ تۇيىسىندە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان كوشپەندىلەر مەن تەرىمشىلەر. بۇل ءتىپتى ءبىزدىڭ جەپ جۇرگەن تاماعىمىزدان دا كورىنىپ تۇر. ءبىز تاماعىمىزدى تىم قاراپايىم، تۇرپايى وڭدەپ، دايىندايمىز، قوساتىن دامدەۋىشتەر دە تىم از. نەگە؟ ويتكەنى، سۇرانىس سونداي. مىسالى، بيىك تالعامعا ارنالعان فرانتسۋز كۋحنياسىن الايىق. بىزدىكىمەن سالىستىرعاندا ول الدەقايدا كۇردەلى. ال تاماق – وتە ماڭىزدى كورسەتكىش، ول – ادام مەن جابايى تابيعاتتىڭ اراسىن بىلدىرەدى. شيكى تاماق پەن دايىن تاماق. تاماق دايىنداۋ ءىسى قانشالىقتى كۇردەلى بولسا، ادام مەن حالىقتىڭ ساناسى دا سوعۇرلىم كۇردەلى. بۇل ءبارىمىز فرانتسۋز تاماعىنا كوشۋىمىز كەرەك دەگەن ءسوز ەمەس. بۇل تەك كورسەتكىش.
مىسالى، تەك ەت جەيتىن، كوكونىس اتاۋلىنى پايدالانبايتىن حالىقتار بار. ولارمەن سالىستىرعاندا ءبىزدىڭ كۋحنيا كۇردەلى. سوعان سايكەس ءبىز دە كۇردەلىرەكپىز.
قازىرگى قازاق ول – بەشبارماق، توي-تومالاق، قۇدايى تاماق، ءارتۇرلى وتىرىستار. ونىڭ بۇكىل ءومىرى ءبىر وتىرىس پەن كەلەسى وتىرىستىڭ اراسىندا ءوتىپ جاتىر. ياعني، ول جينالىپ تاماق ءىشىپ، ەشبىر تارتىپكە، بيىك يدەالدارعا باعىنبايتىن بوس، بەيبەرەكەت اڭگىمە-دۇكەن كەزىندە عانا ناعىز ءومىر ءسۇرىپ جاتقانداي بولادى. وسىنىڭ ءبارى حالىقتىڭ مادەني كودىن كورسەتەدى.
ءبىز ءوزىمىزدىڭ جانە ءسوزىمىزدى ارناپ وتىرعان ادامداردىڭ دۇنيەنى قابىلداۋىن جۇيەلەگىمىز كەلەدى. وسى ىستە كومەك جاساساق دەيمىز. اينالاعا قازىرگىدەي الاقاراڭعى ورمان اراسىنان ەمەس، دۇرىس تور ارقىلى قاراي بىلۋگە كومەكتەسكىمىز كەلەدى. توردى مۇلدەم الىپ تاستاۋعا بولمايدى (وندا اڭعا اينالامىز), تەك ونى قۇرىلىمداۋ كەرەك.
تريادا
بىرىنشىدەن، ءبارى ترياداعا بولىنگەن. ويلاۋ، تانىم، اقيقات، لوگيكا، عىلىم، ماتەماتيكا، فيلوسوفيا – بۇلار مىقتى تەوريا جانە بار نارسەنى ءتۇسىنۋدىڭ قۇرالى رەتىندەگى فۋندامەنت بولىپ ءبارىنىڭ نەگىزىندە تۇر. ادامعا ساناسىن بەيسانا، يرراتسيونال، ميفولوگيالىق پارازيتتەردىڭ ىقپالىنان تازارتۋعا كومەكتەسۋ كەرەك. ويتكەنى، ساناسىن ادام ءوزى باسقارمايدى. ال راتسيونالدىق دەگەنىمىز – ول ەڭ الدىمەن ويلاۋدىڭ اۆتونومدىعى، تاۋەلسىزدىگى. ادەتتە ادامدى بەيسانا، ءداستۇرلى، اۆتوريتەت فورمالار بيلەيدى. مامارداشۆيلي بۇلاردى «ءوڭى اينالعان فورمالار» دەپ اتايدى.
ءار ادامعا بەرىلگەن فورمالار بار. ولار – تىكەلەي سەزىم ارقىلى الىناتىن تاجىريبە، لوگيكا، سەبەپ-سالدارلىق بايلانىس تۇرىندەگى راتسيونالدى فۋنكتسيا، تابيعي ەس. بۇلارعا ماقال-ماتەل، ەرتەگى، اڭىز-ءافسانا، تاربيەنىڭ تەرىس جاعى، جالپىلاي قابىلدانعان الەۋمەتتىك رولدەر سياقتى ارتىق ماعىنا جۇكتەلەدى. فرەنسيس بەكون بۇلاردى «تەك، ۇڭگىر، تەاتر جانە الاڭ پۇتتارى» دەپ اتادى. الەم تۋرالى ناعىز شىندىقتى بىلۋگە كەدەرگى بولىپ تۇرعان يلليۋزيالاردى بەكوننان جاقسى تۇسىندىرگەن ەشكىم جوق. ال الەمنىڭ نەگىزىندەگى ءتارتىپتىڭ كەرەمەتتىگى سونشالىق، ول ماتەماتيكالىق جانە گەومەتريالىق فورمۋلالار مەن تەورەمالاردىڭ كومەگىمەن سيپاتتاۋعا كەلەتىن بولىپ شىقتى. بىراق ءبىز نەگە ونى سولاي كورە المايمىز؟ ويتكەنى، بىزدە تەك، ۇڭگىر، تەاتر جانە الاڭ پۇتتارى بار. باسقاشا ايتار بولساق، ءوزىمىزدىڭ تابيعي كەمىستىكتەرىمىز، وتباسى مەن تاربيەنىڭ، مادەنيەت مەن يدەولوگيانىڭ ىقپالى. وسىلايشا ادام اينالانىڭ شىندىعىن تىكەلەي قابىلداي المايدى، ادام مەن وعان قۇداي نەمەسە تابيعات بەرگەن فورمالاردىڭ اراسىندا كەدەرگى پايدا بولادى. سالىستىرمالى تۇردە ايتساق، بۇل كەدەرگىلەردى، ياعني مادەنيەتى، ءداستۇرى، ادەت-عۇرپى تاعى باسقالاردى ونىڭ قۇلاعىنا قويىلعان جاستىق، كوزىنە تاققان كوزىلدىرىك دەپ قاراۋعا بولادى. اركىمدە ءوز جاستىعى مەن ءوز كوزىلدىرىگى. ول الەمدى وسى كىرلەگەن كوزىلدىرىكتەن كورىپ، داۋىسىن ىشىنە نە تولتىرىلعانى بەلگىسىز وسى جاستىق ارقىلى ەستىگىسى كەلەدى. ادامداردىڭ وسىنى سانامەن سەزىنىپ، مويىنداۋىنا كومەكتەسۋىمىز كەرەك. بۇل – ادامعا تابيعاتتان بەرىلگەن باستاپقى نەگىز جانە قۇرال.
وسىدان كەلىپ ەكىنشى دەڭگەي – قۇندىلىقتار جۇيەسى تۋىندايدى. بۇل ءبىر قاتپار سياقتى. مورالدىق-ەتيكالىق جۇيە ادامنىڭ ىشىندە بولعاندا دا تەرەڭ تۇڭعيىعىندا جاتىر. ول – ىشكى دۇنيە، ول – ادامنىڭ ءوزى. سىرتقى دۇنيەمەن – ادامدارمەن، قوعاممەن، تابيعاتپەن قاتىناسقا ءتۇسۋ ءۇشىن ادامدا قۇندىلىقتار جۇيەسى، مورالدىق-ەتيكالىق جۇيەسى بولۋى كەرەك. بۇل ادامعا نە ىستەۋ كەرەكتىگىن، نە ىستەۋگە بولمايتىنىن، نەنىڭ جامان، نەنىڭ جاقسى، نەنىڭ قايىرىمدىلىق، نەنىڭ زۇلىمدىق، نەنىڭ ۇيات، نەنىڭ ۇيات ەمەس ەكەنىن ايتادى. بۇل جۇيە دە راتسيونال بولۋى، ونىڭ ءوز فورماسى بولۋى ءتيىس. ونى دا ارتىق مازمۇننان تازارتۋ كەرەك. اينالامىزعا قاراساق، كورەتىنىمىز – ادامدار اراسىنداعى داۋ-داماي، جانجال، تۇسىنىسپەۋشىلىك، ازعىندىق. مۇنىڭ بارىنە سەبەپ – مورالدىق-ەتيكالىق جۇيەنىڭ راتسيونال بولماۋى. دالىرەك ايتساق، جۇيەنىڭ ءوزى راتسيونال، تەك ول راتسيونال ەمەس ارتىق نارسەلەرمەن تولتىرىلعان.
ەندى وسى مورالدىق-ەتيكالىق جۇيەدەن تاجىريبە (پراكتيكا) مەن ساياسات شىعادى. بۇل – ادامنىڭ قالاي ءجۇرىپ-تۇراتىنى، جۇمىس ىستەيتىنى، ساۋدا جاسايتىنى، ۇيلەنەتىنى، اجىراساتىنى، دوستاساتىنى، جاۋلاساتىنى ت.ب.; وسىنداي ءىس-ارەكەتتى جەكە تۇلعا رەتىندە، قوعامدىق-ۇجىمدىق ساياسات، ودان ءارى حالىقارالىق قارىم-قاتىناس دەڭگەيىندە قالاي جۇزەگە اسىراتىنى.
مەن ءسوز باسىندا ايتقان تريادا – تانىم تەورياسى، قۇندىلىقتار تەورياسى جانە پراكتيكا – مىنە، وسى.
تۇراربەك قۇسايىنوۆ
"دەموس" قب توراعاسى
