Bızdıŋ ışımızde jaŋarudyŋ negızı bolatyn tırek joq. Öitkenı, bızde sanany rasionalizasiialau, sanany soqyr sezımnıŋ yqpalynan tazartu bolǧan joq. Bız qazır ūiqyda ömır sürıp jatyrmyz. Osy sebeptı köşelerımız las-qoqys, joldarymyz byt-şyt, qūbyrlar şūryq-tesık. Ne sebeptı Germaniiada nemese Şveisariiada joldar oiylyp, qūbyrlary tesılmeidı? Nege olar aldymen mūqiiat josparlap alyp salady da, sosyn kütıp ūstaidy? Bız nege bırden josparsyz kırısıp, sosyn tesıkterdı jamaumen bolamyz? Men qazır naqty, fizikalyq şyndyqty aityp otyrmyn. Salyq qyzmetı men äskerden, repressivtı küştık qūrylymdar men sot jüiesınen bastap tūrǧyn üi-kommunaldyq şaruaşylyǧy men energetika jüielerınen deiın bızde äreŋ, mümkındıgınıŋ 10 paiyzynda ǧana jūmys ıstep tūr. Sol on paiyzdyŋ özı ūrlanyp, bülınumen bolady. Nege? Öitkenı, bızdıŋ ışımızde älem men ömırdı tüsınudıŋ, tüsındırudıŋ jäne qūrudyŋ rasionaldy mehanizmı joq. Syrtymyzdan örkeniettı körıngenımızben, bızdıŋ ışımız - tabiǧatta nemese tabiǧat pen mädeniettıŋ tüiısınde ömır sürıp jatqan köşpendıler men terımşıler. Būl tıptı bızdıŋ jep jürgen tamaǧymyzdan da körınıp tūr. Bız tamaǧymyzdy tym qarapaiym, tūrpaiy öŋdep, daiyndaimyz, qosatyn dämdeuışter de tym az. Nege? Öitkenı, sūranys sondai. Mysaly, biık talǧamǧa arnalǧan fransuz kuhniasyn alaiyq. Bızdıkımen salystyrǧanda ol äldeqaida kürdelı. Al tamaq – öte maŋyzdy körsetkış, ol – adam men jabaiy tabiǧattyŋ arasyn bıldıredı. Şikı tamaq pen daiyn tamaq. Tamaq daiyndau ısı qanşalyqty kürdelı bolsa, adam men halyqtyŋ sanasy da soǧūrlym kürdelı. Būl bärımız fransuz tamaǧyna köşuımız kerek degen söz emes. Būl tek körsetkış. Mysaly, tek et jeitın, kökönıs ataulyny paidalanbaityn halyqtar bar. Olarmen salystyrǧanda bızdıŋ kuhnia kürdelı. Soǧan säikes bız de kürdelırekpız. Qazırgı qazaq ol – beşbarmaq, toi-tomalaq, qūdaiy tamaq, ärtürlı otyrystar. Onyŋ bükıl ömırı bır otyrys pen kelesı otyrystyŋ arasynda ötıp jatyr. Iаǧni, ol jinalyp tamaq ışıp, eşbır tärtıpke, biık idealdarǧa baǧynbaityn bos, beibereket äŋgıme-düken kezınde ǧana naǧyz ömır sürıp jatqandai bolady. Osynyŋ bärı halyqtyŋ mädeni kodyn körsetedı. Bız özımızdıŋ jäne sözımızdı arnap otyrǧan adamdardyŋ dünienı qabyldauyn jüielegımız keledı. Osy ıste kömek jasasaq deimız. Ainalaǧa qazırgıdei alaqaraŋǧy orman arasynan emes, dūrys tor arqyly qarai bıluge kömekteskımız keledı. Tordy müldem alyp tastauǧa bolmaidy (onda aŋǧa ainalamyz), tek ony qūrylymdau kerek. Triada Bırınşıden, bärı triadaǧa bölıngen. Oilau, tanym, aqiqat, logika, ǧylym, matematika, filosofiia – būlar myqty teoriia jäne bar närsenı tüsınudıŋ qūraly retındegı fundament bolyp bärınıŋ negızınde tūr. Adamǧa sanasyn beisana, irrasional, mifologiialyq parazitterdıŋ yqpalynan tazartuǧa kömektesu kerek. Öitkenı, sanasyn adam özı basqarmaidy. Al rasionaldyq degenımız – ol eŋ aldymen oilaudyŋ avtonomdyǧy, täuelsızdıgı. Ädette adamdy beisana, dästürlı, avtoritet formalar bileidı. Mamardaşvili būlardy «öŋı ainalǧan formalar» dep ataidy. Är adamǧa berılgen formalar bar. Olar – tıkelei sezım arqyly alynatyn täjıribe, logika, sebep-saldarlyq bailanys türındegı rasionaldy funksiia, tabiǧi es. Būlarǧa maqal-mätel, ertegı, aŋyz-äfsana, tärbienıŋ terıs jaǧy, jalpylai qabyldanǧan äleumettık rolder siiaqty artyq maǧyna jükteledı. Frensis Bekon būlardy «tek, üŋgır, teatr jäne alaŋ pūttary» dep atady. Älem turaly naǧyz şyndyqty bıluge kedergı bolyp tūrǧan illiuziialardy Bekonnan jaqsy tüsındırgen eşkım joq. Al älemnıŋ negızındegı tärtıptıŋ keremettıgı sonşalyq, ol matematikalyq jäne geometriialyq formulalar men teoremalardyŋ kömegımen sipattauǧa keletın bolyp şyqty. Bıraq bız nege ony solai köre almaimyz? Öitkenı, bızde tek, üŋgır, teatr jäne alaŋ pūttary bar. Basqaşa aitar bolsaq, özımızdıŋ tabiǧi kemıstıkterımız, otbasy men tärbienıŋ, mädeniet men ideologiianyŋ yqpaly. Osylaişa adam ainalanyŋ şyndyǧyn tıkelei qabyldai almaidy, adam men oǧan Qūdai nemese tabiǧat bergen formalardyŋ arasynda kedergı paida bolady. Salystyrmaly türde aitsaq, būl kedergılerdı, iaǧni mädenietı, dästürı, ädet-ǧūrpy taǧy basqalardy onyŋ qūlaǧyna qoiylǧan jastyq, közıne taqqan közıldırık dep qarauǧa bolady. Ärkımde öz jastyǧy men öz közıldırıgı. Ol älemdı osy kırlegen közıldırıkten körıp, dauysyn ışıne ne toltyrylǧany belgısız osy jastyq arqyly estıgısı keledı. Adamdardyŋ osyny sanamen sezınıp, moiyndauyna kömektesuımız kerek. Būl – adamǧa tabiǧattan berılgen bastapqy negız jäne qūral. Osydan kelıp ekınşı deŋgei – qūndylyqtar jüiesı tuyndaidy. Būl bır qatpar siiaqty. Moraldyq-etikalyq jüie adamnyŋ ışınde bolǧanda da tereŋ tūŋǧiyǧynda jatyr. Ol – ışkı dünie, ol – adamnyŋ özı. Syrtqy düniemen – adamdarmen, qoǧammen, tabiǧatpen qatynasqa tüsu üşın adamda qūndylyqtar jüiesı, moraldyq-etikalyq jüiesı boluy kerek. Būl adamǧa ne ısteu kerektıgın, ne ısteuge bolmaitynyn, nenıŋ jaman, nenıŋ jaqsy, nenıŋ qaiyrymdylyq, nenıŋ zūlymdyq, nenıŋ ūiat, nenıŋ ūiat emes ekenın aitady. Būl jüie de rasional boluy, onyŋ öz formasy boluy tiıs. Ony da artyq mazmūnnan tazartu kerek. Ainalamyzǧa qarasaq, köretınımız – adamdar arasyndaǧy dau-damai, janjal, tüsınıspeuşılık, azǧyndyq. Mūnyŋ bärıne sebep – moraldyq-etikalyq jüienıŋ rasional bolmauy. Dälırek aitsaq, jüienıŋ özı rasional, tek ol rasional emes artyq närselermen toltyrylǧan. Endı osy moraldyq-etikalyq jüieden täjıribe (praktika) men saiasat şyǧady. Būl – adamnyŋ qalai jürıp-tūratyny, jūmys ısteitını, sauda jasaityny, üilenetını, ajyrasatyny, dostasatyny, jaulasatyny t.b.; osyndai ıs-ärekettı jeke tūlǧa retınde, qoǧamdyq-ūjymdyq saiasat, odan ärı halyqaralyq qarym-qatynas deŋgeiınde qalai jüzege asyratyny. Men söz basynda aitqan triada – tanym teoriiasy, qūndylyqtar teoriiasy jäne praktika – mıne, osy.
Tūrarbek Qūsaiynov
"Demos" QB töraǧasy
