قاراعاندى شاحتاسىندا قايتالانا بەرەتىن جارىلىسقا كىم جاۋاپتى؟ جازداعى جارىلىستا ينۆەستوردى اۋىستىرۋ تۋرالى ساياسي شەشىم نەگە جۇزەگە اسپادى؟ «ارسەلورميتتال تەمىرتاۋ» كومپانياسىمەن كەلىسىمدى توقتاتۋدىڭ كىلتى كىمدە؟ بۇل تۋرالى ساراپشىلاردان سۇرادىق. تولىعىراق «ادىرنا» ءتىلشىسى دايىنداعان ماتەريالدا.
28 قازان كۇنى قاراعاندى وبلىسىنداعى كوستەنكو اتىنداعى شاحتادا جارىلىستا قازا تاپقانداردىڭ سانى 33-كە جەتىپ، 13 كەنشىنىڭ دەنەسى ءالى تابىلمادى. 28 جىلدا شاحتا جارىلىسىنان 157 ادام ءولىم قۇشقان. ال كوستەنكوداعى وقيعا تاريحتاعى ەڭ ۇلكەن اپات دەپ اتالدى. بۇل تۋرالى «كاسىبي اسكەريلەندىرىلگەن اۆاريالىق-قۇتقارۋ جۇمىستارى قىزمەتى رەسپۋبليكالىق ورتالىق شتابى» قاراعاندى فيليالى ديرەكتورىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى گەننادي سيلينسكي مالىمدەدى.
ال بيىلعى جازدا ادام قازا تاپقان اپاتتان كەيىن قارجى ءمينيسترى ەرۇلان جاماۋباەۆ "ارسەلورميتتال تەمىرتاۋ" (امت) كومپانياسىنىڭ قازاقستاننان كەتەتىنىن مالىمدەپ، ناقتى ساياسي شەشىم قابىلدانعانىن ايتقان. سوندا ول مەنشىك يەسىمەن كەلىسسىوزدەر جۇرگىزىلىپ جاتىر، بۇل ماسەلەمەن پرەمەر-ءمينيستردىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى رومان سكليار تىكەلەي اينالىساتىنىن قۇلاعدار ەتكەن. بۇعان قوسا مۇنداي اسا ماڭىزدى كەلىسسوزدەرمەن "بەلگىلى ءبىر ادامداردىڭ توبى" اينالىسۋى كەرەك ەكەنىن ايتىپ قالعان.
امت نازارباەۆتىڭ ەركەسى مە؟
وقيعاعا بايلانىستى ءماجىلىس دەپۋتاتى، جۋرناليست ەرمۇرات باپي شاحتا قاۋىپسىزدىگىنە جاۋاپتى مەكەمەلەردى ءتىزىپ بەرىپ، تامىز ايىندا بولعان جاعدايدان ساباق الماعان ۇكىمەت باسشىلارىنىڭ سالعىرتتىعىن اتاي كەتتى:
- جاعدايعا ءبىرىنشى كەزەكتە، ارينە "ارسەلورميتتال تەمىرتاۋ" (امت) كومپانياسىنىڭ ءوزى جاۋاپتى. قوجايىنى ميتتال مىرزا ميللياردتاپ پايدا تابادى، الەمدەگى 100 ميللياردەردىڭ ءبىرى، 18,7 ميلليارد اكتيۆى بار، ال تەحنيكالىق قاۋىپسىزدىك شاراسىنا ماردىمسىز قارجى بولەدى. ەكىنشىدەن، ينۆەستورمەن اراداعى كەلىسىم-شارتتىڭ تالاپتارىن قاتاڭ باقىلاۋى ءتيىس ۇكىمەت پەن ءتيىستى باقىلاۋ-تەكسەرۋ ۆەدومستۆولارى دا كىنادان كەندە ەمەس. ۇشىنشىدەن، امت-نى قازاقستانعا، قارمەتكومبيناتقا كىرگىزىپ، قولتىعىنىڭ استىنا العان، وعان بارلىق ينۆەستيتسيالىق جەڭىلدىكتەردى ءۇيىپ-توگىپ بەرگەن ەكس-پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆ تا بۇل ارادا پەرىشتە ەمەس. بالكىم، ءتىپتى، ول ميتتالدىڭ بيزنەس-ارىپتەسى بولۋى دا مۇمكىن. مۇمكىن دەيتىن سەبەبىمىز – امت-مەن قازاقستان ۇكىمەتى اراسىندا جاسالعان كەلىسىم-شارت كۇنى بۇگىنگە دەيىن قۇپيا قۇجات. بۇل كەلىسىم-شارتتىڭ نەگىزىندە امت قازاقستانعا قانداي قايىر بەرەتىنەن حابارسىزبىز. نازارباەۆتىڭ جىلى "كرىشاسىندا" بولعان، ونىڭ ەركەسى سياقتى كومپانيا ۇكىمەتىڭدى ۇرا ما؟ - دەدى ول.
«قارمەتتى» كوشتەن قالدىرماۋدىڭ قامى
دەپۋتات ەرمۇرات باپي تامىز ايىندا اۋىستىرۋ جوسپارلانعان ينۆەستور ماسەلەسىنە قاتىستى:
- ءيا راس، ينۆەستوردى اۋىستىرۋ جونىندە ءسوز بولعان. بىراق، مەنىڭ بايقاۋىمشا، بۇل ماسەلە سوزدەن ارعى ىسكە اسپاعان سياقتى. رەسەيدىڭ "سەۆەروستال" (سس) كومپانياسىنا بەرىلۋى مۇمكىن دەگەن قاۋەسەت شىققان كەزدە قازاقستان قوعامى ورە تۇرىپ قارسى بولدى. راسىندا، ورىستار ايتپاقشى، "شيلونى - مىلوعا" اۋىستىرعاننان قانداي پايدا بولۋى مۇمكىن؟ ونىڭ ۇستىنە، سس كومپانياسى دا ءوزىنىڭ تەحنيكالىق جابدىقتالۋى جاعىنان امت-دان الىسقا ۇزاپ كەتكەن جوق: سول باياعى سوۆەتتىك زاماننىڭ تەحنولوگياسى! مەنىڭ ويىمشا، ەگەر پرەزيدەنت تاراپىنان ساياسي شەشىم قابىلدانسا، «قارمەتتى» قازاق ۇلتتىق بيزنەس وكىلدەرىنىڭ توبىنان قۇرىلعان كومپانياعا بەرۋ كەرەك سياقتى. نامىسقا تىرىسقان قازاق بيزنەسمەندەر توبى زاماناۋي مەنەدجمەنت جالداپ، ءوز قارجىلارى مەن بانكىلىك كاپيتالدىڭ كومەگىمەن «قارمەتتى» كوشتەن قالدىرمايدى دەپ بىلەم. بىراق قۇرىشقا دەگەن سۇرانىستىڭ الەمدىك نارقىندا مەتاللۋرگيا ءوندىرىسىنىڭ الپاۋىت اكۋلالارىمەن تايتالاسۋ وڭاي بولماس. دەگەنمەن مەتاللعا دەگەن الەمدىك مۇقتاجدىق ءبىزدىڭ مەنەدجمەنتكە جاردەمشى بولادى دەپ ويلايمىن،- دەدى ءماجىلىس دەپۋتاتى.
«تەكسەرگەندى دە تەكسەرمەسە، اپات قايتالانۋى مۇمكىن»
ساياساتتانۋشى اسحات قاسەنعالي كومپانيالاردىڭ ەڭبەك قاۋىپسىزدىگىن تەكسەرەتىن مەملەكەتتىك ورگاندار ءتيىستى قىزمەتىن اتقارا الماسا، ينۆەستور اۋىستىرعانمەن ماسەلە شەشىلە قويمايتىنىن العا تارتتى:
- وكىنىشكە قاراي، شاحتادا تاعى اپات بولىپ، تاعى ونداعان وتباسى قارا جامىلدى. وزدەرىڭىز بىلەتىندەي توقساننىڭ توقىراۋىندا ءبىز ەلىمىزگە جاپپاي ينۆەستور شاقىرۋمەن بولدىق. ول ساتتە ينۆەستوردىڭ جاۋاپكەرشىلىگى ەكىنشى ورىندا بولدى، ءبىرىنشى ورىنعا ول اكەلەتىن قارجى شىقتى. سەبەبى تاۋەلسىزدىكتى ەندى قالپىنا كەلتىرىپ جاتتىق. جۇمىسسىزدىقتى ازايتۋ قاجەت بولدى. وسى ساتتە جۇزدەگەن ينۆەستورمەن ۇزاقجىلدىق كەلىسىمدەر جاسالدى. سونىڭ ىشىندە وسى ميتتالعا تيەسىلى كومپانيا دا بار ەدى. 90-جىلداردان بەرى ميتتالعا تيەسىلى كاسىپورىنداردا كوپتەگەن اپات بولدى، وسى ۋاقىتقا دەيىن 130-دان استام ادام كوز جۇمعان دەيدى. ءار اپات سايىن بيلىك تەكسەرۋ جاريالاپ، كەيىن كومپانيا جەڭىل-جەلپى جازامەن قۇتىلىپ كەتىپ وتىردى. بيىل عانا ميتتالدىڭ كومپانياسىندا اپات بولدى. قاتاڭ تەكسەرۋ جۇرگىزىلسە، نەگە تاعى اپات قايتالانىپ وتىر؟ ياعني بۇل جەردە جاۋاپكەرشىلىكتەن قاشقان، ەڭبەك قاۋىپسىزدىگىن ساقتاماعان ميتتال كومپانياسىنان بولەك، كومپانيانى جان-جاقتى تەكسەرۋگە ءتيىس بولعان قۇزىرلى ورگانداردى دا تەكسەرۋ قاجەت. ولاردىڭ جۇمىستارىنا ۇلكەن سۇراقتار تۋىنداۋدا. ەگەر كومپانيالاردىڭ ەڭبەك قاۋىپسىزدىگىن تەكسەرەتىن مەملەكەتتىك ورگاندار ءتيىستى قىزمەتىن اتقارا الماسا، ينۆەستور اۋىستىرعانمەن ماسەلە شەشىلە قويمايدى. اپات تاعى دا قايتالانۋى ىقتيمال،- دەدى ول.
«وزگەلەرگە سيگنال»
جوسپارلانعان شارالاردى ىسكە اسىرۋدا سالعىرتتىق تانىتاتىن ميتتال كومپانياسى تۋرالى ساياساتتانۋشى مىنانداي پىكىردە.
- تامىزدا عانا اپات بولدى. سول ساتتە كومپانيانى جابۋ ماسەلەسى قارالاتىنى ايتىلدى. ارتىنشا ميتتال كومپانيا بارلىق ولقىلىقتى تۇزەيتىنىن ايتىپ، قوماقتى ينۆەستيتسيا قۇياتىنىن جەتكىزدى. بىراق كورىپ وتىرعانىمىزداي ناتيجە جوق. تامىزداعى اپاتتىڭ قايتالانباۋىن تەكسەرۋشى ورگاندار نەگە الدىن الماعان؟ باستى سۇراق سولارعا قويىلۋى كەرەك، - دەيدى اسحات قاسەنعالي.
- جالپى 90-جىلدارى كەلگەن ينۆەستورلارمەن جاسالعان كەلىسىمدەردىڭ ءبىرشاماسىنىڭ مەرزىمى اياقتالۋعا جاقىندادى. كوپشىلىگى 20-25 جىلعا جاسالعان ەدى. ەندەشە، قازىر تەك وسى ءبىر كومپانيامەن شەكتەلمەي، وزگە ينۆەستورلار ءوز مىندەتتەرىن قالاي ىستەپ جاتىر، ەڭبەك قاۋىپسىزدىگىن قالاي ساقتاۋدا، جەرگىلىكتى جۇمىسشىلارعا تولەنەتىن قاراجاتى قانداي دەگەن سۇراقتاردى دا قاراستىراتىن ءسات تۋدى. تالاپقا سايىن قالدىرىپ، ساي ەمەسىن الماستىرۋ جولدارىن ىزدەستىرۋ كەرەك. ال «ارسەلور ميتتال» كومپانياسىمەن جاسالعان كەلىسىمدى توقتاتۋ وزگە ينۆەستورلارعا ناقتى سيگنال بولۋى ءتيىس، - دەدى اسحات قاسەنعالي.
«بۇل كەزدەيسوق ەمەس»
ەكونوميست جانۇزاق اكىم قاسىم-جومارت توقاەۆ بيلىككە كەلگەلى ەلدەگى اپاتتاردىڭ جيىلەگەنىن ايتىپ، بۇل جاعدايلاردىڭ كەزدەيسوقتىق ەمەس ەكەنىن تىلگە تيەك ەتتى:
- اپات ايتىپ كەلمەيدى. ويىما مىناداي حرونولوگيا كەلىپ تۇر: 2019 جىلى توقاەۆ ماۋسىمدا پرەزيدەنتتىكە سايلانعاننان كەيىن ارىستا اپات بولدى. ارتىنشا تارازداعى قارۋ-جاراق قويماسىندا تاعى جارىلىس بولدى. 2021 جىلى قوستانايدا ءورت شىقتى. وسى جازدا سول ءورتتىڭ جالعاسى سەمەيدە بولدى. 15 ادامنىڭ ءومىرىن جالمادى. 4 ملن گەكتارعا دەيىنگى جەر ورتەندى. كەشەگى اياگوزدەگى 4 ءسابيدىڭ ءولىمى، ەندى مىنە بۇگىن «قارمەت». بۇل نەنى بىلدىرەدى؟ بۇل 1985-1992 جىلدار اراسىندا سوۆەت ۇكىمەتى ىدىراپ جاتقان كەزدە تاپ وسىنداي جاعدايلار بولعان. شاحتاداعى جارىلىستار، تابيعي اپاتتار، تەحنوگەندىك وپاتتار تاعىسىن-تاعى جاعدايلار ەلدەن ءتارتىپ، باسقارۋ جۇيەسى السىرەگەننەن كەيىن، زاڭعا باعىنۋدان قالعاننان كەيىنگى بولاتىن كورىنىس. بۇل كەزدەيسوق جايت ەمەس. جۇيەلى قۇبىلىستار بايقالىپ وتىر. پرەزيدەنتىمىزگە 2019 جىلدان بەرى سايلانعالى ءورت ءسوندىرۋشىنىڭ قىزمەتىن اتقارۋ وڭايعا سوعىپ جاتقان جوق ،- دەدى ول.
ەسكە سالا كەتەيىك، مەملەكەت باسشىسى ۇكىمەتكە كەنشىلەردىڭ وتباسىلارىنا بارلىق قاجەتتى كومەك كورسەتۋدى تاپسىرىپ، وقيعانىڭ ءمان-جايىن انىقتاۋ ءۇشىن ۇكىمەتتىك كوميسسيا قۇردى. ۇكىمەتكە «ارسەلورميتتال تەمىرتاۋ» كومپانياسىمەن ينۆەستيتسيالىق ىنتىماقتاستىقتى توقتاتۋ تاپسىرىلدى.
دينا ليتپين،
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
