قىتاي مەملەكەتتىك كەڭەسىنىڭ پرەمەرى لي تسيان قىرعىزستانعا رەسمي ساپارى بارىسىندا 12 قۇجاتقا قول قويدى. بۇل قۇجاتتار اراسىندا قىرعىز رەسپۋبليكاسىنداعى ءۇش كومىر كەن ورنىن بىرلەسىپ يگەرۋ جانە قىرعىز-قىتاي شەكاراسىنا جاقىن جەردە كومىر لوگيستيكالىق ورتالىعىن بىرلەسىپ سالۋ تۋرالى كەلىسىمدەر بار، دەپ حابارلايدى «ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى.
قىتايلىق كومپانيالارمەن بىرلەسىپ جۇمىس جۇرگىزىلەتىن كەن ورىندارى باتكەن، جالال-اباد جانە نارىن وبلىستارىندا ورنالاسقان. قىرعىزستان رەسپۋبليكاسى ەنەرگەتيكا مينيسترلىگىنىڭ حابارلاۋىنشا، قىتايدىڭ ءۇش كومپانياسى «قىرعىزكومىر» كاسىپورنىمەن بىرلەسىپ، ءۇش كومىر كەنىشىن «تەگەنە»، «سۇلۇكتۇ» جانە «تورۋگارت 1» يگەرۋ بويىنشا كەلىسىم جاسالعان. بۇدان بولەك قحر كومپانياسىمەن بىرلەسىپ «ەركەشتام» اۆتوموبيل شەكاراسىنا جاقىن جەردە كومىر لوگيستيكالىق ورتالىعىن قۇرۋ جوسپارلانۋدا.
بۇل تۋرالى «قىرعىزكومۋر» مەملەكەتتىك كاسىپورنى ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى سۇيىنبەك شەشاشوۆ ايتتى:
«سۇلۇكتۇ پول-11» كەن ورنىن يگەرۋگە 50 ملن دوللار ينۆەستيتسيا سالىنادى. ال تورۋگارتان كومىر وندىرۋگە – 26 ملن. ەركەشتامداعى كولىك لوگيستيكاسىن قارجىلاندىرۋ 50 ميلليون دوللاردان اسادى. «تەگەندەگى» جۇمىستارعا كەلەتىن بولساق، بۇل ۋچاسكەنى قارجىلاندىرۋدىڭ ءبىرىنشى كەزەڭى 7 ميلليون دوللاردان اسادى. ەڭ الدىمەن، جۇمىس وسى سۇلۇكتۇ كەن ورنىنان باستالادى».
«تەگەنە» كومىر كەن ورنى جالال-اباد وبلىسىنداعى تاش-قۇمىر قالاسىنان 30-35 شاقىرىم جەردە، قارا سۋ وزەنىنىڭ سول جاعالاۋىندا ورنالاسقان. ونىڭ بالانستىق وتىن قورى 47 ميلليون تونناعا باعالانعان. 2015 جىلى ونى يگەرۋگە اۋكتسيون جاريالانىپ، كەيىن «قىرعىزكومۋرعا» بەرىلگەن. «سۇلۇكتۇ پول-11» كومىر كەنىشىنە كەلەتىن بولساق، وندا 114 ميلليون توننا كومىر بار. كەن ورنىنىڭ اۋدانى 800 گەكتاردان اسادى.
سۇلۇكتۇ قالالىق كەنشىلەر قاۋىمداستىعىنىڭ توراعاسى زامير ميرزاليۇلى كەنىشتە جۇمىس ءالى باستالماعانىن ايتادى:
«جەرگىلىكتى تۇرعىنداردا قىتاي تاراپىمەن كەلىسىم شارتتارى تۋرالى تولىق اقپارات جوق. ويتكەنى مۇندا ءالى ەشكىم كەلمەدى. نەگىزىنەن، مۇندا ينۆەستورلارعا دەگەن كوزقاراس جامان ەمەس، ويتكەنى سۇلۇكتۇ – بۇل قالا. بۇعان دەيىن كوپتەگەن شاحتالار قىتايلىق كومپانيالاردىڭ قاتىسۋىمەن يگەرىلگەن، الايدا ولاردىڭ بارلىعى بانكروتقا ۇشىرادى. سوندىقتان مەن بۇل جولى ناتيجە بەرەتىنىنە سەنبەيمىن»، - دەپ اتاپ ءوتتى ول.
«قىرعىزكومۋردىڭ» كومپانياسىنىڭ مالىمەتىنشە، ءۇش كومىر كەن ورنىنىڭ دا ليتسەنزياسى مەملەكەت مەنشىگىندە قالادى، بىراق وندىرىلگەن وتىننىڭ 70 پايىزى قىتايلىق ينۆەستورلارعا، ال قالعان 30 پايىزى قىرعىزستانعا تيەسىلى بولادى. بۇل رەتتە ولار الدىمەن جەرگىلىكتى حالىقتىڭ سۇرانىسىن ورىنداپ، ودان كەيىن كومىردى وبلىستان تىس جەرلەرگە ساتامىز دەپ ۋادە بەرىپ وتىر. بۇعان دەيىن رەسپۋبليكانىڭ وڭتۇستىگىندە وندىرىلگەن «قارا التىننىڭ» كوپشىلىگى وزبەكستان مەن تاجىكستانعا كەتكەن، ولارمەن سوڭعى جىلدارى شەكارا ماڭىنداعى قاقتىعىستاردان كەيىن ساۋدا جۇرگىزىلمەيدى.
«قىرعىزكومۋردىڭ» بۇرىنعى ديرەكتورى راسۋل ۇمبەتاليەۆ قىتايدىڭ قىرعىزستانداعى كومىر شاحتالارىنا دەگەن قىزىعۋشىلىعىن وسى ەلدەگى ءوندىرىستىڭ وسۋىمەن تۇسىندىرەدى. ونىڭ پىكىرىنشە، كەلىسىمدەر جاسالعان «70-تەن 30-عا دەيىن» سحەماسى قحر مۇددەلەرىنە ساي كەلمەيدى:
«ءبىز كەم دەگەندە «60-تان 40-قا» ءبولۋ تۋرالى كەلىسۋىمىز كەرەك ەدى، مۇندا كومىردىڭ باسىم بولىگى قىرعىزستاننىڭ ۇلەسىنە تيەسىلى. ويتكەنى، نەگىزگى رەسۋرستار – سۋ، جەر جانە ەلەكتر ەنەرگياسى – بىزدىكى. ونىڭ ۇستىنە بىزدە جالاقى ارزان، سالىق از. سوندىقتان ولار قىزىعۋشىلىق تانىتادى. مىسالى، موڭعوليادا 30 پايىزى عانا ينۆەستورعا بەرىلسە، 70 پايىزى مەملەكەتكە قالادى. بىراق ءبىزدىڭ ىستەگەنىمىز كەرىسىنشە بولدى. سونداي-اق تەگەنە مەن سۇلۇكتۇ اۋداندارىن يگەرگىسى كەلەتىن وتاندىق ينۆەستورلار دا بولدى. بىراق ولار ونى قىتايلىق كومپانيالارعا بەردى».
سونىمەن قاتار قىرعىز-قىتاي شەكاراسى ماڭىنا كومىر لوگيستيكالىق ورتالىعىن سالۋ جوباسىنا سايكەس تاسپالى كونۆەيەردىڭ ۇزىندىعى 7,5 شاقىرىم بولادى. «قىرعىزكومۋردا» قىتاي ءوز اۋماعىندا وسىنداي قۇرىلىس سالىنعانىن مالىمدەدى. ءسۇيىن ماماشوۆ كونۆەيەر سالىنسا، قىتايعا كومىر ەكسپورتى 100 ەسەگە ارتادى دەيدى.
جاسىراتىنى جوق، قىرعىزستاندا قىتايلىق ينۆەستورلارعا دەگەن ەكىۇشتى كوزقاراس بار. ماسەلەن، 2019 جىلى نارىن وبلىسىنىڭ ات-باشين اۋدانىندا قىتايدان كەلگەن كاسىپكەردىڭ قاتىسۋىمەن ساۋدا-لوگيستيكالىق ورتالىق سالۋ جوباسى ىسكە اسپاعان. بۇعان دەيىن سولتون-سارى جانە ماكمال التىن كەن ورىندارى ماڭىنداعى تۇرعىندار ورتا پاتشالىق كومپانيالارىنا قارسىلىق تانىتقان. ال توعىز-تورو وڭىرىندە وسىنداي اكتسيا كەزىندە تاۋ-كەن كاسىپورنىنىڭ كەڭسەسى ورتەنىپ كەتكەن.
ال وزىمىزگە كەلسەك، قازاقستان تمد ەلدەرىنە تاس كومىردىڭ ەڭ كوپ كولەمى – 156,2 ملن دوللارعا 10,9 ملن تونناعا جەتكىزگەن. اتاپ ايتقاندا، جالپى ەكسپورت كولەمىنىڭ 62,2% پايىزى رەسەيگە تيەسىلى. ءۇش نەگىزگى يمپورتتاۋشى قاتارعا قىرعىزستان مەن وزبەكستان دا كىرەدى. تمد-دان تىس ەلدەرگە قازاقستان 301,2 ملن دوللارعا 5,4 ملن توننا كومىر ەكسپورتتاسا، مۇندا شۆەيتساريا نەگىزگى باعىت بولىپ تابىلادى – 3,7 ملن توننا، ياعني 73,1 پايىز.
بيىل ونەركاسىپ جانە قۇرىلىس ءمينيسترى قانات شارلاپاەۆ كومىر ەكسپورتىن شەكتەۋ بويىنشا شارالار ازىرلەنىپ جاتقانىن مالىمدەگەن بولاتىن.
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
