(ماقالانىڭ تۇپنۇسقاداعى اتاۋى: "قازاقتا مۋفتيلىك ماسەلەسى").
1730-ىنشى جىلداردا كىشى ءجۇزدىڭ حانى ءƏبىلحايىر پەتەربورعا ەلشى جىبەرىپ، رەسەي ۇكىمەتىنە باعىنسام ەكەن دەپ تىلەندى. حاننىڭ تىلەگى قابىل الىندى. ول كۇنگى حانىم پاتشا اننا يۆانوۆنا حاندى ەلىمەن قول استىنا العاندىعىن بىلگىزىپ، 1731-ءىنشى جىلى 19-ىنشى فەۆرəلدا قول قويعان جارلىق جىبەردى. كەلەر جىلى اننا حانىمنىڭ بۇيرىعى بويىنشا ۋفادان الدار، تايماس، قۇتلىح-مۇحاممەد دەيتىن مىرزالار شىعىپ،
مىنا جاقتان ابىلحايىر حان “ور” قالاسىنا بارىپ رەسەيگە باعىنعاندىعىنىڭ راستىلىعىنا قۇران ۇستاپ جان بەردى* (ابىلحايىردان سوڭ 1749-ىنشى جىلدا ورنىنا ۇلكەن بالاسى نۇرالى، ونان سوڭ نۇرالىنىڭ كەنجە بالاسى بوكەي كىشى جۇزگە حان بولعان
سوڭ، ەلى بوكەي ەلى اتاندى).
ابىلحايىر حاننىڭ رەسەيگە باعىنعانىنا دəل 50 جىل وتكەن سوڭ، 1881-ءىنشى جىلدا ءىى-ءنشى ەكاتەرينا تۇسىندا ورتا ءجۇزدىڭ حانى ۋəلي ابىلاي بالاسى ءوزىنىڭ تىلەۋىمەن رەسەيگە باعىنىپ، ۋفا قالاسىنا بارىپ، قۇران ءسۇيىپ جان بەردى.
ول كۇندە ورىنبورسكي كرايعا نامەستنيك بولىپ تۇرعان بارون يگلاسترومنىڭ [يگلسترەم] ورناتۋى بويىنشا ىشكى رەسەيدەگى مۇسىلمانداردىڭ رۋحاني ىستەرىن باسقارۋ ءۇشىن مۇسىلماندارعا “مۋفتيلىك” بەرىلىپ، ۋفا شاھارىندا «دۋحوۆنوە سوبرانيە»
اشىلىپ 1-ءىنشى مۋفتيلىككە مۇحامەدجان حۋسەينۇلى دەگەن كىسى قويىلدى. سول كۇندە بوكەي حان مەن ۋəلي حان ءبىزدىڭ دە رۋحاني ىستەرىمىز ءمۋفتيدىڭ قاراماعىندا بولسا ەكەن دەپ ارىز قىلعان.
تۋ باسىندا حاندار ءوز تىلەۋىمەن ورىسقا باعىنعاندا جالپاق جۇرتتىڭ قانى ۇيىپ، ونشاما ىقىلاس قويا قويعان جوق ەدى. ورىستىڭ ساۋداگەرىن، كرەسشىسىن تالاپ، گرانيتساداعى ەلگە ءتيىپ قازاق حالقى ورىستىڭ دامىل تىنىشىن الىپ تۇرۋشى ەدى. قازاقتى قالاي تىنىشتاندىرۋدىڭ جولىن تابا الماي تۇرعاندا، حانداردىڭ مۋفتي قاراماعىندا بولامىز دەگەن ارىزىن رەسەي ۇكىمەتى قابىل الا قويمادى.
قازاق مۋفتي قاراماعىندا قالعان سوڭ، ورىنبور، ورسك، ترويتسك، قىزىلجار قالالارىنان مۇعالىم-مولدالار شىعىپ قازاققا ءدىن ۇيرەتۋگە ەرىك بەرىلدى. ناكاھ، تالاق، ميراس ءبولۋ،
ولىك كومۋ ىستەرىن شاريعاتقا مۋافيق قىلىپ تۇرۋ ءۇشىن ۋكازنوي مولدالار سايلاندى. ۋكازنويلاردىڭ ۇستىنەن قاراپ تۇراتىن احۋندار قويىلدى.
قازاقتىڭ ناكاھ، تالاق، ميراس ءبولۋ ىستەرى مۋفتيگە قاراعاننان بۇرىن زاڭ رەتىمەن بولۋشى ەدى، ولىك كومۋ بولسا – بۇرىنعى مۋدجاسيتكە مۋافاق كەلۋشى ەدى. قازاقتىڭ زاڭ دەگەنى شىڭعىس حان زامانىندا، ونان بۇرىن مومىن حان زامانىندا شىعارىلعان
جول. قازاق مۋفتيگە قاراعاندا شىڭعىس حاننىڭ دۇنيەدەن قايتقانىنا 600 جىل، مومىن حاننىڭ قايتقانىنا 1600 جىل بولعان ەكەن. قازاقتىڭ زاڭى – 1600 جىلدان بەرى قويىپ كەلە جاتقان جولى. مومىن، شىڭعىس حانداردان سوڭ زامان جىل سايىن وزگەرىلىپ، جاڭارىپ تۇرعاندىقتان، ھəر زاماننىڭ وزىنە ىڭعايلاپ شىعارىلعان زاڭى، ھəر عاسىردىڭ وزىنە مۋافاق كەلەتىن جولى بولسا كەرەك ەدى.
قازاق بۇرىنعىشىل جۇرت. بۇرىنعىنىڭ جولى عوي دەپ، مومىن زامانىنان قالعان زاڭدى قازاق تۇك وزگەرتكەن جوق ەدى. سول بويىمەن مۋفتيگە قارادى. مۋفتي قاراماعىندا بولعان سوڭ ۋكازنويلار، احۋندار زاڭ ورنىنا يسلام شاريعاتىن جۇرگىزە باستادى. ماناعى مىڭ جىلدىق زاڭنىڭ جولى شاريعات قاعيدالارىنا ۇيلەسپەيتىن بولدى. مىسالى: 1) بايى ءولىپ جەسىر قالعان قاتىن 4 اي 10 كۇن عادات ساقتاۋ ءتيىس. عاداتى تولعان سوڭ ءبىر جاققا بارام دەسە دە، ءوزى تىلەگەن بىرەۋگە تيەم دەسەدە – شاريعاتتىڭ ۇكىمى بويىنشا – ەرىك (قۇران. 2-ءنشى سۇرە، 234-ءىنشى ايات). قازاق 1000 جىلدىق زاڭدى قۋام دەپ، جەسىر قاتىندى كۇشتەپ əمەنگەرىنە قوسادى. 2) ءبىر ادام ولگەن سوڭ ارتىندا بالاسى قالماسا، شاريعات
بويىنشا – مۇلكىنىڭ 4/1 قاتىنعا تيەدى (قۇران، 4-ءىنشى سۇرە، 11-ءىنشى ايات). قاتىن مال بەرۋشى مە ەدى، دەپ قازاق باسا كوكتەپ، مالىن تارتىپ الىپ، وزىنە ءبىر əمەنگەر تابىلا كەتەدى. “اتىم ولسە ساۋىرى مۇرا، اعام ولسە جەڭگەم مۇرا” دەگەن قاعيداسى دايار تۇر.
وسىنداي، شاريعاتتىڭ ۇكىمىمەن زاڭنىڭ جولى ەرەۋىل كەلەتىن ورىندار تولىپ جاتىر.
قازاقتا ەكى جاق داۋلى بولسا، ۋكازنىيعا جۇگىنگەندە ۋكازنىي شاريعاتتىڭ قاعيداسىنا سالىپ حۇكىم قىلعاندا، ناشارعا تەڭدىك، جەسىرگە ەرىك تيگەندە، قازاقتىڭ زاڭشىل ۇلكەن ادامدارى شوشىندى: “ويباي، بۇيتە بەرسە قازاق مۇلدە قاتىنىنان ايرىلىپ قالادى ەكەن; مىناۋىڭ سۇمدىق ەكەن; بىزگە ءتىپتى ءمۋفتيدىڭ كەرەگى
جوق!” -دەگەن ويعا كەلدى.
ءبىر كۇنى ورىنبور-تورعاي اتىرابىندا كوشىپ-قونىپ جۇرگەن ارعىن، قىپشاق رۋلارى ورىنبورسكي كراي نامەستنيگىنىڭ قاراماعىندا قالعان سوڭ، بۇلار نامەستنيككە وكىل سايلاپ جىبەرىپ، ءبىز مۋفتيدەن شىقساق ەكەن دەپ سۇرانعان. بۇلاردىڭ تىلەگى قابىل بولىپ، ەڭ الدىمەن ورتا جۇزدەن ارعىن، قىپشاق رۋلارى، كىشى جۇزدەن بىرنەشە رۋ ءمۋفتيدىڭ قاراماعىنان شىقتى.
* * *
1820-سىنشى جىلدا ۋəلي حان دۇنيەدەن قايتقان سوڭ، ءسىبىر قازاعىندا “حاندىق” مۇلدە قالىپ، ونىڭ ورنىنا “اعا سۇلتان” سايلاندى، ورىنبور قازاعىندا “پراۆيتەل” شىقتى.
كوكشەتاۋ دۋانىنا ۋəلي حاننىڭ بالاسى شىڭعىس، اتباسار دۋانىنا ساندىباي بالاسى ەردەن، قاراوتكەل دۋانىنا قىپشاق ىبىراي جايىقباەۆ، باياناۋىل دۋانىنا مۇسا شورمانوۆ، سەمەيدە تويتە نۇرەكەنوۆ، جەتىسۋدا ءƏدىل بالاسى تەزەك اعا سۇلتاندىققا سايلانىپ ەدى.
سول اعا سۇلتاندار مۋفتي قاراماعىندا تۇرعاندا، وزدەرىنشە، تالاي كەمشىلىك كوردى. ەكى جاقتان داۋ بولعاندا، ءمۋفتيدىڭ بۇيرىعى ءجۇرىپ، اعا سۇلتانداردىڭ ءسوزى ءسوز بولماي قالۋشى ەدى. مəسەلەن، تويتە نۇرەكەنوۆتىڭ زىليحا اتتى قىزى جاقسىباي دەگەن جىگىتكە ءتيىپ كەتكەن. اتاسى تويتە جاقسىبايدان ايىرىپ الۋعا جۇرسە دە قولىنان كەلمەگەن. زىليحا مەنەن جاقسىباي مۋفتيگە ارىز بەرىپ قولدارىنا ەرىك قاعازى العان. ءسويتىپ اعا
سۇلتان تويتە جىعىلىپ قالعان.
ىبىراي جايىقباەۆ جار اتتى بالاسىنا ساپاق بايدىڭ قىزىن ايتتىرعان. قۇدا تۇسكەن سوڭ قالىڭ مالىن بەرمەي تۇرعاندا، جار ساپاقتىڭ قىزىن المايتىن بولىپ، ايرىلىسقان. شاريعاتتا قۇدا ءتۇسىپ شاپان كيگەن سوڭ، ءتوس جەگەن سوڭ – اكتى بولادى. اكتى سوڭىندا قول ۇستاپ ايرىلىسسا، قالىڭ مالىنىڭ ءبəرى قىزعا تيەدى. ەگەر دە قول ۇستاماي ايرىلىسسا، قالىڭ مالىنىڭ جارتىسى قىزعا تيەدى. (قۇران، 2-ءىشى سۇرە، 237-ءنشى ايات.) ساپاق باي شاريعاتتىڭ بۇيرىعى بويىنشا قىزىنىڭ قالىڭ مالىنىڭ جارتىسىن الماق بولعان. قول ۇستاماعان قىزعا قالىڭ مال بەرۋشى مە ەدى دەپ ىبىراي بەرمەگەن. ساپاق ارىز بەرىپ، مۋفتيدەن بۇيرىق شىعىپ، قالىڭ مالىنىڭ جارتىسىن ساناپ العان.
قىزىلجار ويازىندا تاشەت تىلەمەسوۆ دەگەن كىسى باي ھəم قايراتتى بولعان. اعا سۇلتان شىڭعىسقا اسا قادىرلى بولىپ، دەگەنىن قىلعىزىپ تۇرادى ەكەن. سونىڭ دəرجان اتتى قىزى كۇيەۋى ابايمەن داۋلى بولىپ، شىڭعىس ورتاعا تۇسكەندە، ءمۋفتيدىڭ بۇيرىعى ءجۇرىپ، شىڭعىستىڭ ءسوزى ءسوز بولماي قالعان.
قازاققا جاڭا زاكون («ستەپنوە پولوجەنيە») شىعاردىڭ الدىندا پەتەربوردان «ەكسپەديتسيوننايا كوميسسيا» شىعىپ، ءسىبىر قازاعىن ارالاعان. قازاقتان “نە مۇڭ، مۇقتاجىڭىز بار؟ قالاي بولۋدى تىلەيسىز؟” -دەپ سۇراعان. اۋىلنايلار، بولىستار، اعا
سۇلتانداردىڭ ۇيرەتۋى بويىنشا، “مۋفتيلىكتەن شىقساق ەكەن، بۇرىنعى اتا-بابانىڭ زاڭىمەن تۇرا بەرسەك ەكەن، سودان بوتەن تۇك مۇقتاجىمىز جوق، تاقسىر”، -دەپ شۋلاپ قويا بەرگەن. جارايدى، تىلەگەندەرىڭ بولار دەپ كوميسسيا قايتىپ كەتكەن. سونان سوڭ كوپ
ۇزاماي 1868-ءىنشى جىلدا، 21-ءىنشى وكتəبردە بەكىتىلگەن جاڭا زاكون əپ-əدەمى بولىپ شىعا كەلدى. سونىمەن اعا سۇلتاندىق مəڭگى ءبىتىرىلىپ، ونىڭ ورنىنا وياز شىقتى. قازاقتىڭ رۋحاني ىستەرى مۋفتي قاراماعىنان الىنىپ، «وبلاستنوي پراۆلەنيەگە» تاپسىرىلدى.
اقموللانىڭ:
ايتامىن ۇگىت قىلىپ قازاق حالقىن،
كوڭىلىڭىز ءدىن جاعىنا سونشا سالقىن!
ءدىن قويسا، زاڭ قويۋعا ريزا ەمەس
بۇرىنعى قويا المايسىز اتا سالتىن،
-دەپ زارلانعانى وسى.
مۇنان كورىنەدى، قازاقتىڭ بۇرىنعى اساۋ كەزىندە نوقتالاۋعا ورىستار قانشا ايىپتى بولسا، نوعايلار قازاقتى جايىنا قاراي باعىپ يكەمدەۋگە سونشا اۋلاق بولعان. ول كەزدە مۋفتيلىكتەن وپ-وڭاي شىقسا دا، بۇل كۇندە قايتا كىرۋگە زار بولىپ جۇرگەنىن كوزى بار قازاق كورىپ وتىرعان شىعار.
بۇرىنعى زامانداعى قازاقتىڭ باسشىلارى ەسىك پەن توردەي جەردەن ارعىنى بولجاي المايتىن بولعاندا، جالپاق جۇرتقا وكپە جۇرەر مە؟
تۇرىك بالاسى. قازاقتا مۋفتيلىك ماسەلەسى. «قازاق»، 1913, № 11. // ءاليحان بوكەيحان. شىعارمالارىنىڭ تولىق جيناعى. III توم. – “سارىارقا” باسپا ءۇيى، استانا، 2009. – 418-421 بەتتەر.
دايىنداعان: ارمان اۋباكىر،
“ادىرنا” ۇلتتىق پورتالى
