قازىرگى تاڭدا قانداي تۋىندىلار ۇسىنباقسىز وقىرمانعا، قانداي جاڭالىقتارىڭىز بار ؟
جاڭا كىتاپ قازىرگە جوق. كىتاپ شىعارۋ دا ماعان قىزىق بولماي قالدى. ەندىگى كىتاپتاردىڭ ماعان تۇك قىزىعى قالعان جوق. بۇرىن كۇتىپ وتىرۋشى ەدىم، جازۋعا اسىعىپ، سونداي ءبىر زاماننىڭ اۋراسىندا. اقىندارىمىز بىراق شارشاماي ولەڭ جازىپ جاتىر. ءححى - عاسىرعا اقىننىڭ قاجەتى بار ما؟ ءبəرى ليريكا عوي. ويدى قوپارىپ ايتاتىن ولەڭدەر بولسا ەكەن. مىنا ولەڭدى قارا، وسى كىتاپ بولىپ شىعادى
"ارمان قۋعان بالا كەز جاستىق جايلاۋ،
قاراشا ءۇيدىڭ كۇلشە نانىن اڭساعان.
ماقسات پەن ماحابباتى ءومىر باستاۋ،
ساعىندىرىپ ساعىمداي بۇلدىراعان." ال ولەڭ با وسى؟
- "ايۋ وتىر پارتادا،
مەنىڭ ەلىم - قازاقستان" - دەگەندەي بولدى عوي!
-(كۇلىپ...) وسىنداي ولەڭدەر قاپتاپ كەتتى. كىتاپ بولىپ شىعادى.
پوەزيامىز حح عاسىردىڭ اياعىنا قاراي ءوزىنىڭ شارىقتاۋ شەگىنە جەتكەن سياقتى. ودان كەيىن ولەڭدەر جازىلىپ جاتسا دا، ەستە قالماي، تەز ۇمتىلىپ جاتادى.
يə. قازىر جۋرناليستيكا، پروزا، درامماتۋرگيا وسى ۇشەۋى عوي ەڭ قاجەتتىسى. ءبىزدىڭ قازاق جۋرناليستيكاسىن ايتىپ وتىرعان جوقپىن. موسكۆانىڭ جۋرناليستەرىنىڭ قولىنا سۋ قۇيۋعا جارامايدى ءبىزدىڭ جۋرناليستەر. وي ءورىسى، ماسەلەنى قويۋى، اناليتيكالىق اقىل-وي، پاراسات، كەمەلدىك، بيىكتىك بۇنىڭ ءبəرى جوق. مəسكەۋدە كىتاپ شىعىپ جاتىر، ءتورت تومدىق تاڭدامالى شىعارمالار جيناعى.
ءبىلىم الۋشىلار "تىرشىلىك", "گاۋھارتاس", "تالاقان186", "سوتسياليزم ءزəۋلىمىن" ساباق بارىسىندا تالداپ جاتىر...
سول شىعارمالاردىڭ ءوزىن وسى جەردە قۋدالاپ، "كوكنار ىشەدى " دەپ. سوندا ماسكەۋ ەمەس، ورىس ەمەس قازاقتار. رەپرەسسيا جىلدارى قازاقستاندا 22 000 ادام اتىلعان، وزبەكتە 14-اق ادام اتىلعان. ءبəرى وزىمىزدەن. ء"جۇز جىلدىق ماحاببات" سپەكتاكلىن كوردىڭ بە؟
كوردىك. كوردىك. "قاپ... Əتتەڭ ءوزىمىز ەكەنبىز عوي!" دەپ قايتقانبىز.
مىنە سونداعى ماعجان اعايدى اتقان ءوزىمىز ەكەن عوي. ماسكەۋدەن حات كەلگەن ماعجانعا نە ىستەيمىز دەگەندە "ماعجاننىڭ تاعدىرىن وزدەرىڭ شەشىڭدەر. ول جونىندە ۇشتىكتىڭ قاۋلىسى جوق. سوتتايسىڭدار ما، بوساتاسىڭدار ما وزدەرىڭ بىلىڭدەر" دەگەندە، ماسكەۋگە ءبىز قايتادان حات جازعانبىز "سىزدەردىڭ بۇلارىڭىز دۇرىس ەمەس. ماعجان اتىلۋى كەرەك." دەدىك. 1924 جىلى جازۋشىلار وداعىنىڭ قاۋلىسى بويىنشا جəنە مəسكەۋدەگى "بىرلىك" ۇيىمىنىڭ شەشىمى بويىنشا ماعجان كىم؟ "ماعجان-پونتيۋركيست", "ماعجان - جاپونيانىڭ فينيونى", "ماعجان - بايدىڭ تۇقىمى", "ماعجان-ۇلتشىل", "سوۆەت وكىمەتىنە قارسى" دەپ ايىپ تاعىپ، ۇشتىكتىڭ قاۋلىسىن ءوزىمىز سۇراپ العانبىز قازاقستان جازۋشىلار وداعى. مىنا "تىرشىلىك" ءۇشىن سول باياعى كەڭەس وكىمەتى بولماعاندا قازاقتار مەنى دە اتتىرىپ جىبەرەر ەدى. پلەنۋمدا بايانداما جاسادى "دۋلات يسابەكوۆ جاسامپاز قوعامىمىزدا بەلسەندى كەيىپكەرلەردى المايدى. ولاردى جازبايدى. ىلعي دا كوكنارشى، دۋانا، سۇيەكشى، مولا قازۋشىلاردى جازادى." دەپ... سونىڭ ءوزى جەتكىلىكتى ەدى اتىپ جىبەرۋگە. قايتا مəسكەۋ ءبىر جاعىنان قۇتقارىپ تا قالاتىن. بەس جىل بويى مەنىڭ كىتابىمدى باسپاي قويعاندا مəسكەۋگە باردىم. سوۆەتسكي پيساتەل باسپاسىنىڭ ديرەكتورىنا. "پونيمايۋ ۆاس، پونيمايۋ" دەپ، ول كەزدە ول ديرەكتورعا كىرۋ قيىن، ءۇش-ءتورت كۇن كۇتىپ جاتتىم. ول دا ءبىراز اياعىن تارتىڭقىراپ قالدى دا وسىنداي قازاقستاننىڭ ءوزى ءسويتىپ جاتسا ءبىز قايتەمىز دەگەندەي... رەداكتوردى ورنولد وسفولدوۆيچ تام دەگەن كىسىنى شاقىرىپ الىپ وقى "الدىمدا قازاق جازۋشىسى وتىر، ونى انا جاقتا رەنجىتىپ جاتىر. ماريحۋانونى جازعان كەڭەس وكىمەتىنىڭ العاش جازۋشىسى. وسى ماسەلەنى شەشىڭىزشى. كىتاپتى الىپ وقىپ وقىپ كورىڭىز" دەدى. سودان كەيىن سول رەداكتوردىڭ كابينەتىنە كەلدىك. نادەجدا گريگورەۆنانى شاقىردى. قاتەلەسپەسەم رەداكتورىم سول بولۋى كەرەك. سوعان تاپسىردى. سودان مەن كەلدىم داعى ول كەزدە اۋدارىلعان جوق شىعارمالار. اقشا تولەپ اۋداراتىنبىز. وسى كۇنگە شەيىن اقشا تولەپ اۋدارعىزامىز عوي. جىلدام جاساتىڭىز دا بىزگە جىبەرىڭىز دەدى. پوۆەستتەرىمدى جىلدام جاساتىپ مəسكەۋگە جىبەردىم. بىراق ءۇمىتىم از بولعان. ويلادىم قالايشا مەنىڭ كىتابىم باسىلماي كەتەدى دەپ... ونىڭ ۇستىنە ماسكەۋدە باستىرماساڭ سەنىڭ كىتابىڭدى ەشكىم مويىندامايدى. ءƏلى دە سول عوي. ءسويتىپ سەگىز ايدان كەيىن حات كەلدى. ولار رەتسەنزياعا بەرىپتى. ءۇش رەتسەنزياعا. ۇشەۋى دە قۋانىشتى پىكىر جازىپتى. Əسىرەسە تاپسىرىپ بەرگەن عوي "تىرشىلىكتى" قاتتى كوڭىل ءبولىپ وقىڭىزدار دەگەن. ولار سوعان قاتتى كوڭىل ءبولىپ وقىعان. " مۇندا ارتىق ەشتەڭە جوق. اۆتور جول ايىرىعىنداعى ادامداردىڭ اداسۋىن جازىپ وتىر. بۇل ادام تاعدىرى." دەپ سونىمەن ولار 1979 جىلعا جوسپارلاپ، كىتابىڭىزدى اۋدارۋعا كىرىسەمىز دەدى. ءسويتىپ 1979 جىلى كىتاپ بولىپ شىعىپ كەتتى باسپادان. سودان كەيىن ۇلكەن ماقالا باستى. قازاق ادەبيەتى تۋرالى ءبىرىنشى كولەمدى ماقالا جازدى. ونىڭ كولەمىنە شەك قوياتىن بۇرىن. ءسويتىپ سوعان "تسەنا دوبروتى" (مەيىرباندىق باعاسى) دەگەن ۇلكەن تاقىرىپپەن ماقالا جازىپ مەنى بəرىنەن قۇتقاردى دا جىبەردى.
قازىر قحر دا ونەر كورسەتىپ جاتىر عوي ديماش قۇدايبەرگەن. قازاق قازاقتى مويىنداۋى ءۇشىن ونى əلەم مويىنداۋى كەرەك پە دەگەن وي كەلەدى. وعان دەيىن ساحناعا شىعىپ جۇرسە دە مويىنداعان ەمەسپىز عوي!؟
يə، مويىندامايمىز عوي! ول ءبىر. ءبىز ەشنəرسەنى وزىمىزشە مويىندامايتىن حالىقپىز. مەن بيىل 75-كە تولامىن. وسىعان انىق كوزىم جەتتى. شەتەلدە پەسا قويعان جالعىز مەن عانا. بۇل قۋانىشتى مە، وكىنىشتى مە؟ مەن ءۇشىن وكىنىشتى. نەگە وسى ۋاقىتقا دەيىن جالعىز مەن عانا قويدىم؟ قايدا ءبىزدىڭ باسقا اۆتورلارىمىز؟ سونشالىقتى جامان شىعارمالار جازعان جوق ەدى. سودان كەيىن بىزدە مەملەكەت تاراپىنان ەشقانداي قولداۋ بولمايدى. ءتىپتى مەن العاش رەت پەتەربۋرگتە پەسسامدى قويدىم. قايتىپ كەلگەنىمدە ءبىر سەلت ەتىپ قۋانىپ قولىمدى المادى. تەك قانا مەملەكەت ەمەس، شەنەۋنىكتەر ەمەس، قاتار قۇربىلارىم. ءتىپتى ءوزىمنىڭ ايتۋىما تۋرا كەلدى. مەن وسىنداي بارىپ كەلدىم دەپ... "Əəə" دەدى دə قويدى. ودان كەيىن رەسەيدىڭ كوپ تەاترىندا قويىلدى عوي. پەتەربۋرگتە ەكى تەاتر قويدى. وندا دا سەلت ەتپەدى ادامدارىمىز.
ءبىلىپ وتىرعان شىعار؟
بىلگەندە قانداي. ءبىلىپ وتىر. ءتىپتى ءبىر داستارحاندا وتىر تويدا كەزدەسىپ قالدىق، سوندا ەشكىم ەشتەڭە دەمەدى. مەن ويلادىم əي مىناۋ تالعارعا بارىپ كەلسەم دە سۇرايدى عوي "تالعارعا نەگە باردىڭ؟ قالاي ەكەن دەپ " (كۇلىپ). Əدەيى "پەتەربۋرگكە نەگە باردىڭ؟" دەپ سۇرامادى. ار جاعىندا ايتىلىپ كەتەيىن دەپ تۇر دا. ول ەندى پەتەربۋرگ. ەندى كەزەكتە لوندون.
كەمبريدج ۋنيۆەرسيتەتىندە "وكپەك جولاۋشىنىڭ" تۇساۋكەسكەرى بولدى. قالاي بارىپ قايتتىڭىزدار؟
يə. "وكپەك جولاۋشىنى" تەاتردا قويدى. ونى ورىس گازەتتەرىندە جازىپ شىعاردى. قازاق گازەتتەرىنە ايتقانبىز "جاس الاش" گازەتىنە نەگە شىعارماعانىن بىلمەيمىن. ايتتىم قازاق پەسسالارى كۇندە لوندونعا شىعىپ مەزى قىلعان بولۋى كەرەك. سەندەر ءتىپتى مəن بەرمەيسىڭدەر عوي دەدىم. "قازاق Əدەبيەتى" گازەتى دە جۇمعان اۋزىن اشپادى. قايتا وڭتۇستىك گازەتى ءبىر بەتكە ايقايلاتىپ تۇرىپ بەردى. ودان كەيىن لوندونداعى لوردتار پالاتاسىنا بارىپ حالىقارالىق سىيلىق الىپ كەلدىم. تاعى دا لوردتار پالاتاسىندا تۇڭعىش رەت ءسوز سويلەگەن قازاقتىڭ جازۋشىسى مەنمىن. ونى دا ايتپادى. ءتىپتى استاناعا بارعاندا شەنەۋنىكتەرگە سويلەسىپ تۇرىپ لوندونعا بارىپ كەلدىم، پەسسام قويىلدى دەپ ايتسام، əشەيىن جəي اقپارات سياقتى قابىلداي سالا تەلەفونمەن سويلەسىپ وتىرا بەرەدى. "وي جاقسى بولىپتى عوي! تۇڭعىش رەت قازاقتىڭ ابىرويى عوي!" دەسە قۋاناسىڭ. ال بىراق كەتىپ بارا جاتقان كەزىمدە پرەزيدەنت قابىلداعان رەزيدەنتسياسىندا. ول كىسى ەستىپ قۋاندى. مۇنىڭ جاقسى بولعان ەكەن. سəت ساپار دەپ ساعاتىن بەردى. سول كىسىدەن باسقا ەشكىم قۋانعان جوق.
كىتاپ وقىمايتىندىعىنان دا بولار بۇگىنگى قوعامنىڭ؟
وقىمايتىندىعىنان ەمەس قىزعانىشتان. كورە الماۋشىلىقتان. ءسويتىپ ويلادى داعى، بىراق ول تۋرالى دا پەسسا جازىپ قويدىم عوي. "تور" دەگەن بۋلگاكوۆ جايلى ء"ستاليننىڭ رەپرەسسياسىنان امان قالعان بۋلگاكوۆ، قىزعانىشتىڭ رەپرەسسياسىنان امان قالمادى". قىزعانىش تۇبىنە جەتتى، قاتتى قايعىردى. گازەتتەر قۋانىپ تۇرىپ جازدى. جاقىن ارادا قاۋلى بويىنشا بۋلگاكوۆتىڭ بارلىق پەسسالارى قويىلادى. قۇتتىقتايمىن ءسىزدى دەدى. نوبەل سىيلىعىنا ۇسىنىلىپ كەتەدى دەگەن سياقتى... سونىمەنەن، ال قىزعانساڭ تاعى دەگەندەي مەن تاعى بارا جاتىرمىن. 1-قازان كۇنى لوردتار پالاتاسىنىڭ اكتى زالىندا مەنىڭ 75 جىلدىعىمدى اتاپ وتەدى. قازاقستاننان بۇرىن.
جيىرماسىنشى جەلتوقساندا يə، تۋعان كۇنىڭىز؟ بىراق ءبىز ءəلى باستاعان جوقپىز ەشقانداي قۇتتىقتاۋ ءىس-شارالارىن..
قازانعا اۋىستىرىپ الدىم. تاعى دا اۋىستىرامىن با دەپ ءجۇرمىن.
نەلىكتەن ؟
شارشاتادى ءبىر كۇندە. ءبىزدىڭ دە تۋعان كۇنىمىز بەلگىسىز عوي (كۇلىپ). مەتىركەنىڭ ءوزىن ەكىنشى سىنىپتا جۇرگەندە الىپ كەلىپ بەرگەن اعام. ول قايدان بىلەدى. ول كەزدە سوعىس قايناپ ءجۇرىپ جاتقان كەز. جوقشىلىق. اۋىلدا ۇيدە تۋعان. كالحوزىڭدا مەدپۋنكتتە جوق. شەشەم جالعىز بەس بالامەن. Əكەم سوعىسقا كەتىپ قالعان. 2014 جىلى تۇڭعىش رەت ء"بىر دراماتۋرگ" دەگەن فەستيۆال ءوتتى 70 جىلدىعىمدا. ون ەكى تەاتر كەلدى، التى تەاتر وزىمىزدەن (م.Əۋەزوۆ، لەرمونتوۆ، جاستار ورىس تەاترى، كəرىس تەاترى، قاراعاندى جəنە ءوز وبلىسىمنان شىمكەنت تەاترى), التاۋى شەتەلدەن (پەتەربۋرگ، ومسك، تاجىكستان، باشقۇرتستان، بولگاريا ت.ب) كەلدى. ەندى سول سياقتى بۇلار دا وتكىزەيىن دەپ جاتىر. لوندوندا 75 جىلدىعىمنىڭ قۇرمەتىنە. كوپ نəرسە قارجىعا كەلىپ تىرەلەدى عوي. ءۇش تەاتر باراتىن بولدى م.Əۋەزوۆ "جاۋجۇرەك" سپەكتاكلىمەن، كəرىس تەاترى بارادى. سودان كەيىن ءۇشى كۇنى "اققۋ جۇرەككە" پريمەرا باستالادى. 4,5,6,7 ءسى ءتورت كۇن قويىلادى. سونىمەن قايتامىز. قازىرگە وسىلار جاساپ جاتقان تىرلىكتەرىمىز. تۇسىنەتىندەر قۋانىپ جاتىر. بارام دەسەڭدەر بارىڭدار. وزبەكتەر، ارمياندار، گرۋزيندەر كوشىپ بارادى. ءبىز تەك قانا ماقتانۋمەن عانا كەلە جاتىرمىز. پيار، پيار، پيار. بəرىنەن وزدىق. بəرىنەن الدامىز. ال شەتكە شىعىپ قاراساڭ ونداي ەمەس سەكىلدى. لوندوندا مەنى بيبيسي گە شاقىردى. سويتسەك بارلىق رەسپۋبليكالاردان رەداكتسيالار بار دə، قازاقستاننان جوق. قايدا دەسەم ء"بىز كوبىنەسە ورىسشا سويلەيمىز. سوندىقتان رەسەي ارقىلى بىلە بەرەمىز" دەپ كەتىپ قالعان. بۇكىل باسقارۋدا وزبەكتەر. جاڭاعى مەنىڭ سپەكتاكلىمنىڭ رەجيسسەرى وزبەك جىگىت – يۋلداش جوراباەۆ. سول جىگىت تاشكەنتكە سپەكتاكلدى الىپ كەلدى. باردىم، ەكى كۇن كورسەتتى. وتە جاقسى. اعىلشىن تىلىندە ءجۇردى. زال تولى وزبەكتىڭ جاستارى. وڭتۇستىككە بارىپ ايتتىم 300شاقىرىم جەرگە لوندوننان كەلدى، شاقىرايىق وزدەرى اسىعىس كوپ نəرسە دە كۇتپەيدى ولار، وندايعا ۇيرەنبەگەن دەدىم. ەشكىم ەلەگەن جوق. پۋشكيننىڭ مىناداي ءسوزى بار "چەرت دوگودال، س تاكيم تالانتوم، ۋموم روديتسيا منە ۆ روسسي" دەگەن، قاي سايتان ازعىرىپ وسىنشا تالانت بەرىپ، اقىل پاراسات بەرىپ مەنى رەسەيدە تۋعىزعان دەگەن ءسوزى عوي ەندى. پۋشكيننىڭ ءوزى سولاي دەگەندە ءبىز قالاي بولامىز؟ سوندا ايتىپ ەم "ورىس بولىپ تۋماعان ەكەنمىن، گرۋزين بولىپ تۋماعان ەكەنمىن، ەڭ جوق دەگەندە وزبەك بولىپ تۋماعان ەكەنمىن" دەدىم. وسىدان كەيىن ءبىزدى əلەم قالاي تانىسىن؟ لوندونعا كىتاپحانادا بولدىق. قازاقستاننان مەنىڭ "گاۋھارتاس" دەگەن كىتابىم عانا ءبىرىنشى ورىنعا يە بولدى. بىرەۋ-اق. اباي جولى تۇر ونى دا "مəڭگىلىك ساقتاۋدان" الىپ تاستاعان، سەبەبى مəسكەۋدىڭ "پروگرەسس" باسپاسىنان شىعىپتى. ق. مۇحامەدجانوۆپەن ش.ايتماتوۆتىڭ "كوكتوبەدەگى كەزدەسۋى" تۇر. بۇل اعىلشىندار قازىر پرينتسيپ قويدى انگليادا شىققان انگليادا تۇراتىن جازۋشىنىڭ اۋدارعان كىتاپتارى عانا "مəڭگىلىك ساقتاۋعا" قويامىز دەگەن.
قازىرگى تاڭدا فيلمدەرگە ستسەناري جازىپ ءجۇرسىز بە؟ دايىن بولعانى قانشالىقتى كوڭىلىڭىزدەن شىعۋدا؟
فيلم ءتۇسىرىلىپ جاتىر جاۋجۇرەك جايلى بالۋان شولاق. ستسەناريىن ءوزىم جازدىم. ورىسشاعا ءوزىم اۋداردىم. ەندى باستالادى، جەر قارايدى كۇن ىسىدى. كۇزگە دەيىن ءتۇسىرىپ بىتىرەسىڭدەر دەگەن تاپسىرما الدى ولار. قارجى جاعى əدەتتەگىدەي. احان ساتاەۆ ء"توميريستى" تۇسىرەيىن دەپ جاتىر ەكەن. ونىڭ ءəرى پروديۋسەرى، ءəرى ستسەناري اۆتورلارىنىڭ ءبىرى Ə.نازارباەۆا. قاراجات سوعان كەتىپ جاتىر دەگەن ءسوز. ءبىر پروەكت ەكى ساعاتتان اسپاۋى كەرەك ەكەن، بىزدىكى ءتورت ساعات بولىپ كەتىپتى. قىسقارتىپ رەتتەدىك. ءبىزدىڭ رەجيسسەرلارىمىزدا دەگەنمەن əدەبيەتشى ەمەس قوي. ەڭ كەرەكتى جەرىن الىپ تاستايدى دə. Əتتەڭ ءوزىڭنىڭ ىشىڭنەن شىققان دۇنيەنىڭ ءبəرىن تۇگەل ەكرانعا شىعارا المايسىڭ. فيلم جەلىسى بىلاي باستالادى «ورىستار ءبىزدى "بۇلاردىڭ ءبəرى جابايى" دەدى عوي ەندى. دولگونوسوۆتىڭ ون جەتى جاسار قىزى وقىپ جاتقان. وسى ون جەتى جاسار قىزدى بالۋان شولاق الىپ قاشادى. شارت قويادى "ەلىمدى ،əكە شەشەمدى بوسات. Əيتپەسە قىزىڭدى ءتىرى كورمەيسىڭ" دەپ. قىزدىڭ ويىندا قازاقتار جابايى، امان قالامىن دەپ ويلامادى.»
قازاقتىڭ تەكتىلىگىن، بولمىسىن تانىتاتىن كينو بولماق قوي دەمەك؟
يə. سونداي ءبىر ۇلتتىق نəرسە جاساعىم كەلىپ وتىر دə. ولاردىڭ ساناسىنا ءبىز وقىماعان، جاۋىز، قاراقشى كورىنگەنبىز عوي. بىراق ول جەردە ەشقانداي جاۋىزدىق بولمايدى. ۇيرەنىپ، بالۋان شولاققا عاشىق بولىپ قالادى. Əڭگىمە بارىسىندا 900 جىل بۇرىن موڭكە اقىن جايلى ايتىپ، قىز 900 جىل الدىن اقىن بولعانىنا تاڭدانىپ. جالپى الىپ قاشقانىڭ جاقسى بولدى. Əيتپەسە ءومىر بويى دۇرىس تانىماي وتەر ەدىم دەيدى. بالۋانعا سەن ماعان ۇيلەنەر مە ەدىڭ دەيدى. وعان بالۋاننىڭ جاۋابى "سەنىڭ جولىڭ شىركەۋگە اپارادى، مەنىڭ جولىم مەشىتكە اپارادى. جولىمىز ەكى بولەك. ءومىر بويى əكەڭنىڭ ايداۋىندا جۇرەتىن، موينىنان قۇرىق كەتپەيتىن اداممىن. سەن تازاسىڭ. ءومىرىڭدى قور قىلما." دەپ ايتادى. ورىستار بالۋاندى ولتىرمەك بولىپ اقىلداسقاندا، قىلمىستى بىرەۋدىڭ قولىمەن جاساۋ كەرەك دەپ بالۋاننىڭ عاليامەن كەزدەسىپ تۇراتىنىن عاليانىڭ كۇيەۋىنە ايتىپ، سوعان ءولتىرتۋ كەرەكتىگىن اقىلداسادى. بالۋانعا قىزدىڭ əكەسىنەن حات كەلەدى. بارلىق شارتقا كەلىسەتىنىن جازادى. وسى جەردە بالۋاندى اتۋعا كەلەدى. ار شەتىنەن دولگونوسوۆ كەلەدى. بالۋان دەپ جۇگىرىپ كەلگەندە وق قىزعا تاتيانانىڭ كەۋدەسىنە تيەدى. بالۋاننىڭ يىعى دا جارالانادى. تاتيانا سول جەردە ولەدى. ءبىر توپ əسكەرلەر عاليانىڭ كۇيەۋى كəرىمدى جəنە جانىنداعىلاردى بايلاپ əكەتىپ بارا جاتىر. دولگونوسوۆ ءوز قىزىن ءوزى ولتىرگەندەي حالگە دۋشار بولدى. سونىمەن وسىلاي بىتەدى.
سىزدىڭ شىعارمالارىڭىزدىڭ كوبى دەرلىك ءبəرى تراگەديامەن اياقتالادى. نەگە سولاي؟
تراگەديا بولۋى كەرەك قوي. كومەديانىڭ ءوزى تراگەديا. ءومىردىڭ ءوزى تراگەديا.
Əدەبيەتتى قازاق تىلىنە قوسىپ تاستايدى دەگەن سوزدەردى ەستىپ جاتىرمىز. بۇل قالاي بولماق؟
ويپىرىم-اي ءبىر شاتاق شىعارادى دا تۇرادى. قىسقاسى مەن تاۋەلسىزدىك العالى ءبىر قۋاناتىن وقيعا بولماي كەلە جاتىر. "مۇنىسى نەسى؟", "مۇنىسى نەسى؟ دەپ وكىنۋمەن كەلە جاتامىز.
ەگەر مەنىڭ قولىما مىناداي كونۆەرت تۇسسە، سىرتىندا "قازاقتىڭ ۇلى جازۋشىسىنا" دەگەن جازۋىمەن. مەن ونى اشپاي بىردەن سىزگە الىپ كەلىپ بەرەر ەدىم. ال وسىنداي كونۆەرت ءسىزدىڭ قولىڭىزعا تۇسسە، ءسىز ونى كىمگە بەرەر ەدىڭىز؟
قازاقتان با؟ Əۋەزوۆكە بەرەر ەدىم.
قازىرگى كوزى ءتىرى كىسىلەردەن كىمگە بەرەر ەدىڭىز؟
بار كىسىلەردەن بەرەيىن دەسەڭ، كەلەسى شىعارماسى دالباسا بولىپ كەتەدى. مۇحتار ماعاۋيندى ايتايىن دەسەم "مەن" دەگەن رومانى بار. تەك "مەن", "مەن", "مەن". ءبəرىن جوققا شىعارادى. ەندى شاحانوۆتا ءوزىن-ءوزى كوپ قايتالاپ كەتتى. جۇرتتى وزىنە قارسى قويىپ الاتىن جەرى بار. اتايتىنىم قابدەش ءجۇمادىلوۆتى جاقسى جازۋشى دەر ەدىم.
قوعامعا، قازىرگى جاستاردىڭ قالىپتاسۋىنا نە كەرەك ؟
ەندى ماعجان ايتىپ كەتكەن "مەن جاستارعا سەنەمىن!" دەپ، اباي ايتىپ كەتكەن "مەن جاستاردان قورقامىن!" دەپ... جاستارىمىزدىڭ دۇرىس جولعا تۇسە الماي كەلە جاتقانىنا ءبىزدىڭ وسى ءومىرىمىز، ساياساتىمىز كىنəلى. بىراق ءبəرىبىر ءبىزدىڭ جاستارىمىز اساۋ عوي ولار. ءوز دەگەندەرى بار. مەن تالاي كەزدەسۋ وتكىزدىم. ءبىلىمدى، ماعان وتە ۇنايدى əيتەۋىر ويلارى بار. ءبىزدىڭ كەزىمىزدەگى جاستاردان كورى قازىرگى جاستار ءبىلىمدى. ءبىلىمدى جاستاردى ءوزىمنىڭ نەمەرەلەرىمنەن كورەمىن.
بالالارىڭىز ءسىزدىڭ جولىڭىزعا ءتۇستى ما؟
جوق. كەرەگى جوق. ءبىر ۇيدە ەكى جازۋشى دەگەن نە ول؟ ەكەۋىنىڭ بىرەۋى مىقتى بولادى. تاريحتا بار عوي "Əكەلى-بالالى ديۋما" دەگەن. ءبəرىبىر الەكساندر ديۋما جوعارى. بۇندايلار كوپ. تارازىعا سالىنىپ قالا ما دەپ بالارىمنىڭ جازۋشى بولعانىن قالامادىم.
قارعىن رومانى اياقتالماي قالعان سياقتى. جالعاسى جازىلادى ما؟
جەتەدى سول. بولدى ول. جەرگە تۇسكەننەن كەيىن. ار جاعىن جازۋدىڭ كەرەگى جوق.
وكپەك جولاۋشىدا جازعانسىز ء"Əربىر əيەل تانىلماعان پلانەتا" دەگەنسىز. بۇنىڭ قۇپياسى نەدە؟
Əيەلدىڭ جانى əرقاشان تانىلماعان پلانەتا عوي. دۇنيە ءجۇزى عالىمدارى جينالىپ عارىشتىڭ سىرىن اشۋى مۇمكىن. ال جəي عانا قاراپايىم كەمپىردىڭ سىرىن اشا المايدى. كوزىم جەتتى عوي. Əسىرەسە جوقشىلىق كەزدە ادامداردىڭ قۇپياسى كوبىرەك اشىلادى ەكەن. توقشىلىق كەزدە بىلىنبەيدى عوي، ءبəرى جاقسى كۇلىپ ويناپ جۇرەدى. بىراق بارلىق əيەل جەكە باسىنا قايعىلى. اۋىلداعى كەمپىرلەردى كورگەندە، ەشتەڭە بىلمەيدى دەپ قاراساڭ، ءبىر كۇنى ءبىر كەمپىر ولەڭ ايتىپ كەپ جىبەرگەندە ء"بىز سوعىستى كورگەن جوقپىزدا" جازدىم، انا قاتشا كەمپىر دە ولەڭ ايتتى. ياپىر-اي، نە دەگەن ولەڭ، نە دەگەن داۋىس، نە دەگەن ءسوز؟! انا جامان شاپاننىڭ ار جاعىندا جاتقان كəرى كەۋدەسىنىڭ ىشىندە قاشاننان بەرى ساقتالىپ جاتتى بۇل əن، جۇرتتىڭ ءبəرى جىلاپ ولەڭ ايتقانىنا. اي، قاراڭ كەمپىر. قانشا ارمانعا تولى، قانشا ءۇمىت، قانشا نəزىكتىك، قانشا قاسىرەت سونداي ولەڭدى ايتقاندا جۇرتتىڭ ءبəرى "قايدان شىقتى مىنا əن؟" دەپ، "كۇندە كورىپ جۇرگەن كەمپىر ەدى عوي!" əن شىعارىپ، ولەڭ ايتادى دەپ ەش ۋاقىتتا ويلامايسىڭ.
سىزدەي تۇلعانى دۇنيەگە əكەلگەن əيەل تۋرالى بىلگىمىز كەلىپ وتىر. اناڭىزدى قانشالىقتى تاني الدىڭىز؟
انام جوق قوي مەنىڭ. ول كىسى التىنشى سىنىپ وقيتىن كەزىمدە قايتىس بولعان. ءوزى اۋقاتتى كىسىنىڭ قىزى بولعان ەكەن. 1920-25 جىلدارعا دەيىن مۇسىلماندىق وقۋ توقتالعان جوق قوي. انام Əپتيەكتى بىتىرگەن ەكەن. يسابەككە قالاي جولىققانىن بىلمەيمىن. ءبىز كىشكەنتايمىز قۇراننىڭ ءبəرىن ايتىپ وتىراتىن. قازىرگى وقىپ جاتقان مولدالاردىڭ وقىعاندارىنىڭ بارلىعى Əپتيەكتىڭ دەڭگەيىندە عانا ەكەن عوي. مولدالار قۇران وقىسا انامنىڭ ايتقاندارىنىڭ ءبəرى ەسكە تۇسەدى. ءبىرازى ەسىمدە دە قالدى. "سۇيەكشىدەگى" سوزدەر اپامنىڭ ايتقان سوزدەرى. ىلعي ايتاتىن "جاياۋ جالعىز جۇرەسىڭ، دالادا قونىپ قالۋىڭ مۇمكىن ايدالادا. سول كەزدە ءوز يمانىڭدى ءوزىڭ ءۇيىرىپ جات، ارام ولمەس ءۇشىن" دەيتىن. وسى ءبىر شۋماقتى ايتساڭدار دا بولدى دەيتىن.
"جاتتىم، جاتتىم جان اۋلا،
تۇرعىزا گور ين شا اللا.
تۇرعىزباسا ين شا اللا،
لي يللاحا يللا اللا" وسىنى دۋانا كەمپىردىڭ سوزىنە كەلتىردىم.
ول كىسى ەشقانداي جاقسىلىق كورمەي كەتتى. كەشە عانا باسىنا بارىپ قۇران وقىپ قايتتىم. ەسىمى كۇمىسكۇل. بەسىنشى كۋرستا "بەكەت" دەگەن كىتابىم شىقتى عوي العاشقى. سونى اناما ارناعانمىن "بەينەت كورىپ، زەينەت كورمەي كەتكەن مارقۇم اناما" دەپ. تەك قانا ۇلكەن əپكەمنىڭ كۇيەۋگە شىققانىن عانا كوردى.
وتباسىدا كوپ بالالىسىزدار ما؟
بەسەۋ. ەكى əپكەم، ەكى اعام. ەكەۋى دە اراعا ءبىر جىل سالىپ 79 جاسىندا 6-ناۋرىزدا قايتىس بولعان. ونىڭ الدىنداعى ەكى əپكەمدە 79 جاسىندا 6-ناۋرىزدا قايتىس بولىپ كەتتى. ەندى كەزەك مەندە. سولاي ول. مەنەن باسقا ەشكىم جوق (Əزىلدەپ، كۇلىپ).
وي – وي! ولاي ايتپاڭىز. ءومىردىڭ ءوزى - تراگەديا دەگەنىڭىزبەن سىزدەن بولدىم، تولدىم دەگەن ءسوز ەستىپ وتىرعان جوقپىز. تەك العا قاراي جۇرۋدەن شارشاماعانىڭىزدى بايقاپ وتىرمىز.
ءومىردىڭ ءوزى - العا قاراي ۇمتىلىس قوي. اناڭنان تۋعاننان باستاپ، العاشقى كۇلۋىڭنىڭ ءوزى ۇمتىلىس، العاشقى ەڭبەكتەۋىڭ ۇمتىلىس، ويىنشىققا قولىڭ سوزۋ ۇمتىلىس، تəي-تəي باسۋىڭ ۇمتىلىس. سول ۇمتىلىس باستالادى. ولە ولگەنشە ۇمتىلىس قوي. ءسويتىپ - ءسويتىپ ومىردەن ءوتىپ كەتكەنىڭدى بىلمەي قالاسىڭ. كازگۋدە وقىدىم عوي. قازىر ول مەن ساباق بەرەتىن جۇرگەنوۆ اكادەمياسى. ءبəرى ءوزىمىزدىڭ كەشەگى اۋديتوريالار. ءبىزدىڭ بالالار تومەندە نە جوعارىدا جۇرگەن سياقتى، ءبىر جەردەن شۋ ەتىپ كەلەتىن سياقتى. بىلاي قاراپ تۇرساڭ كىشكەنتاي ەس بىلگەن سəتتەن باستاپ ءومىر ءسۇرىپ كەلە جاتىرمىن. نە دەگەن بىتپەيتىن تىرشىلىك دەپ قويامىن. نە دەگەن ۇزاق... ەەندى ءبىر ويلايسىڭ، كەشە عانا ەدى عوي نە دەگەن قىسقا دەيسىڭ. بىرەۋ جۇزدەن اسقان كىسىدەن سۇراپتى "جۇزدەن استىڭىز، ارمانىڭىز بار ما؟ " دەپ "Əəي، ءجۇزدى دە ۇزاق دەپ وتىرسىڭدار ما؟ ەسىكتى اشىپ جاپقانداي عانا بولدى عوي!" دەپتى. بىرەۋلەر "قامشىنىڭ سابىنداي، كوزدى اشىپ جۇمعانشا" دەپ جاتادى عوي. "ەسىكتى اشىپ جاپقانداي بولدى عوي" دەگەن قانداي əدەمى تەڭەۋ.
سۇحباتتاسقان: بالجان اقىلبەك بەرتايقىزى
