تاريح – حالىقتىڭ مىڭداعان جىلدار بويى جيناعان تاجىريبەسى. تاريحتتا ءومىر بار. ال ءومىر زاڭداردان تۇرادى.
قازاق حالقى ەجەلدەن زاڭعا, تارتىپكە اسا ءمان بەرە بىلگەن. بابالارىمىزدىڭ «قاسىم حاننىڭ قاسقا جولى»، «ەسىم حاننىڭ ەسكى جولى»، تاۋكە حاننىڭ «جەتى جارعىسى» سياقتى ەرەجە-زاڭدارى بولعانى بارشامىزعا ايان. ادىلدىك ىزدەپ كەلگەن ادامعا ءادىل شەشىمىن ايتىپ, توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي ءتۇيىنىن تاۋىپ, ەردىڭ قۇنىن, ناردىڭ پۇلىن ەكى-اق اۋىز سوزبەن تارازىلاعان بي، شەشەندەر وسى زاڭدار ارقىلى ەلدىڭ نەبىر سودىرى مەن تەنتەگىن توقتاتىپ, شەكىسكەندى ءبىتىستىرىپ, ارازداسقاندى تاتۋلاستىرعان. قاي كەزدە دە ادىلدىگىن ايتقان. اسىرەسە ەل اراسىندا «ءاز تاۋكە» اتانىپ كەتكەن تاۋكە حاننىڭ «جەتى جارعىسىن» زەرتتەۋشىلەر قازاقتاردىڭ بۇعان دەيىن قولدانىلىپ كەلگەن قۇقىق نورمالارىنىڭ ءبىر جۇيەگە كەلتىرىلىپ, تولىقتىرىلعان نۇسقاسى دەپ قابىلدايدى. شىندىعىندا, «جەتى جارعى» تۋرالى نە بىلەمىز? بۇل تۋرالى تاريحشى تەمىرعالي ارشابەكوۆتەن سۇراپ بىلدىك.
«قازاق حالقىنىڭ تاريحىندا وتە قيىن زامان بولعانى شىندىق. وسىنداي قيىن-قىستاۋ زامانداردا قازاق حاندارىنىڭ ىشىندەگى زاڭدىلىقتار دا بولدى. ونى دالا زاڭدىلىقتارى دەپ اتايمىز. بۇل اسىرەسە قاسىم حاننىڭ تۇسىندا شىعارىلعان «قاسىم حاننىڭ قاسقا جولى» بۇدان كەيىن «ەسىم حاننىڭ ەسكى جولى» قازاق حالقىنىڭ, قازاق حاندىعىنىڭ داۋىرلەگەن كەزەڭدەرىندە بولدى. بۇل زاڭداردىڭ بارلىعى دەرلىك قازاق حالقىنىڭ كۇندەلىكتى ومىرىنە, جالپى سول كەزەڭدەگى وتباسىلىق قۇندىلىقتارىنا, حاندىقتىڭ نەگىزگى ساقتالۋ دارەجەسىنە بايلانىستى ۇلكەن ماسەلەلەردى كوتەرگەن ەدى. مىنە, وسى زاڭدارعا سۇيەنگەن قازاق بيلەرى دە ەل ىشىندەگى
داۋ-جانجالدار مەن ساياسي ماڭىزى بار ماسەلەلەردى شەشۋ ءۇشىن وسى زاڭداردى قابىلداعان بولاتىن. سوندىقتان دا تاۋكە حاننىڭ تۇسىندا جاڭا زاڭ جۇيەسى ەنە باستادى. ول «جەتى جارعى» دەپ اتالعان ەدى.
«جەتى جارعى» بويىنشا، جازاتايىم كىسى ءولتىرۋ, ايەلدى زورلاۋ, سوققىعا جىعۋ, ۇرلىق ىستەۋ سىندى قىلمىستاردىڭ بارلىعى كىنالى دەپ سانالىپ, كىنالىلەردىڭ ارقايسىسىنا ءوزىنىڭ كىناسى مويىندارىنا تاعىلىپ وتىردى. وسى كەزەڭدە بيلەر سوتىنىڭ ەكى جاقتى كەلىسۋى بويىنشا جازانى قۇن تولەۋمەن الماستىرۋعا بولعان ەدى.
«جەتى جارعىدا» وتباسى جانە نەكە زاڭى, جەرداۋى, جەسىر داۋى, قىلمىس پەن قۇن داۋىنا, ۇرلىق-قارلىق, توناۋشىلىققا جانە كۋالىك ەتۋمەن انت بەرۋ راسىمدەرىنە وراي قالىپتاسىپ, تۇجىرىمدالعان حالقىمىزدىڭ ۇلتتىق ادەپ-عۇرىپ زاڭدارى كورىنىس تاپقان. «جەتى جارعى» زاڭدار جيناعى مەملەكەتتىڭ ىشكى جانە سىرتقى جاعدايىن كۇشەيتۋگە باعىتتالدى. بۇل زاڭ قازاقتىڭ رۋ باسىلارىن جىلىنا ءبىر رەت جينالۋعا مىندەتتەدى. بۇل جيىنداردا مەملەكەتتىڭ سىرتقى جانە ىشكى جاعدايىنا بايلانىستى ماسەلەلەر داۋىس بەرۋ نەگىزىندە شەشىلدى. بۇل زاڭ جۇيەسى قازاق حالقىنىڭ ومىرلىك ماسەلەلەرىن بارلىق جاعىنان قامتىدى. «جەتى جارعىدان» كەيىن ارنايى اتاۋلى زاڭ جۇيەسى جاسالماعاندىقتان جانە «جەتى جارعىنىڭ» ءوزى تالاپ-تىلەكتى قاناعاتتاندىرارلىق دەڭگەيدە بولعاندىقتان, ونىڭ كوپتەگەن جول-جوبالارى مەن قاعيدالارى حح عاسىردىڭ باسىنا دەيىن قولدانىلىپ كەلدى», - دەدى تاريحشى.
«قارا حالىق پەن حاندىق بيلىكتىڭ اراسىن جاقىنداتتى»
سونداي-اق تەمىرعالي ارشابەكوۆ «جەتى جارعى» زاڭىندا اۋىر قىلمىستار ءولىم جازاسىنا تارتىلعانىن ايتا كەتتى.
«ەلدىڭ تىرلىگى مەن بىرلىگىن ساقتاۋ ماقساتىندا بۇل كەزەڭدە كوتەرىلىس, بۇلىك شىعارعان كىسىلەرگە ءولىم جازاسى بۇيىرىلدى. بۇدان كەيىنگى ۇلكەن جازانىڭ ءبىرى – ەل مۇددەسىن ساتىپ وپاسىزدىقجاساعان ادامدارعا ءولىم جازاسى بۇيىرىلدى. وتباسىلىق قۇندىلىقتى ساقتاۋ ءۇشىن وزگە بىرەۋدىڭ ايەلىمەن زيناقورلىق جاساپ قويسا دا، ءولىم جازاسىنا كەسىلدى. تۇساۋلى اتتى نەمەسە جىلقىنى ۇرلاعان كىسىگە دە وسىنداي قاتاڭ جازالار قولدانعانى بەلگىلى ەدى.
مۇنىڭ دۇنيەگە كەلۋىنە, ونىڭ ىسكە اسۋىنا, قازاقتىڭ ۇلى بيلەرىنىڭ اتقارعان ەڭبەگى ۇلكەن. ۇلى جۇزدەگى تولە بي، ورتا جۇزدەگى قازىبەك بي، قاراقالپاقتاردا ساسىق بي، قىرعىزداردا قاراشبيگە ارقا سۇيەگەن ەدى. وسى جارعى بويىنشا, بيلەردىڭ قوعامدىق ومىردە الاتىن فۋنكتسياسى ورىندالدى. ولار ءجۇز, تايپا, رۋ بيلەۋشىلەرى بولدى. ەكىنشىدەن, حان ورنىنا تالاسقان سۇلتانداردىڭ تالاسىن جويۋ ءۇشىن دە قاجەت بولدى.
«جەتى جارعى» كەزىندە تاۋكە حان ەلدىڭ اۋىزبىرلىشىگىن ارتتىرىپ, حاندىق بيلىكتى نىعايتۋعا كۇش سالدى. ءارى وسى تۇستا قازاق قوعامى مىقتى بيلىك پەن بىرلىكتى قامتاماسىز ەتە الدى. بۇل قازاق حالقىنىڭ اراسىندا حاندىق بيلىكتىڭ فۋنكتسيالارى ودان ءارى تەرەڭدەي تۇسكەنىن كورسەتتى. قارا حالىق پەن حاندىق بيلىكتىڭ اراسىن جاقىنداتتى», - دەدى تەمىرعالي ارشابەكوۆ.
كەز كەلگەن زايىرلى ەلدىڭ دامۋ باعىتتارىن بەلگىلەيتىن باستى
قۇجاتى – اتا زاڭى. وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن بۇكىل حالىقتىق رەفەرەندۋمدا كەڭ بايتاق قازاقستاننىڭ كوپ ۇلتتى حالقى ءوزىنىڭ ەگەمەندىك قۇقىعىن بارشا الەمگە پاش ەتىپ, كوپتەگەن ەلدەرمەن تەرەزەسى تەڭ, ىرگەتاسى مىقتى دەموكراتيالىق جولمەن دامىپ كەلە جاتقان مەملەكەت ەكەندىگىن تانىتتى. ءسويتىپ, 1995 جىلدىڭ 30 تامىزىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ اتا زاڭى ومىرگە كەلدى. ارينە, تاريحىن ۇمىتپايتىن قازاق «جەتى جارعى» مەن اتا زاڭنىڭ وزىندىك ۇقساستىقتارىن بايقايدى. ول قانداي?
«جەتى جارعى» مەن اتا زاڭىمىزدىڭ ۇقساستىعى – ەڭ ماڭىزدىسى، ەلىمىزدىڭ, قازاق حالىق تاتۋلىعى, بىرلىگى. ارينە, 17 عاسىردا جازىلعان «جەتى جارعى» مەن بۇگىنگى اتا زاڭنىڭ ايىرماشىلىقتارى وتە كوپ. اراسىندا 3-4 عاسىر ءوتتى. ءار زاڭ ءوز زامانىنا ساي. ەڭ باستىسى, ەكى زاڭ ءۇشىن دە ەلدىڭ بىرلىگى ماڭىزدى. ەكەۋىنە دە وتباسى قۇندىلىعى باستى قاعيدا بولادى. «جەتى جارعىدا» كورسەتىلگەن ۇرلىق-قارلىق, وتباسى قۇندىلىعى اتا زاڭىمىزدا دا بار.
سونداي-اق «جەتى جارعىدا» تورەلىگىن ايتاتىن بيلەر – قازىرگى كەزدەگى سوت. زاڭ ورگاندارىن وتكەن زامانداعى قازاق بيلەرىمەن سالىستىرۋعا بولادى»، - دەدى تاريحشى.
ودان بولەك, تاريحشى بۇگىنگى كۇندەگى ماڭىزدى ماسەلەگە توقتالا ءوتتى. ايتۋىنشا, جاستار اراسىندا زاڭ بۇزۋشىلىق كوبەيگەن.
«جەتى جارعىدا» كوتەرگەن ۇلكەن ماسەلە – وتباسىلىق قۇندىلىق. وتباسىعا ۇلكەن ءمان بەرىلگەن بولاتىن. وكىنىشكە قاراي, قازىر ەلىمىزدە قارتتار ءۇيى كوبەيىپ كەلە جاتىر. سونداي-اق تەرىس پيعىلدى ءدىني اعىمدار جاستار اراسىندا كەڭ تارالۋدا. مۇنداي جولعا كىمدەر تۇسۋدە? ارينە, بوس جۇرگەن جۇمىسسىز جاستار. ولار زاڭعا باعىنبايدى, زاڭدى بىلمەيدى. ەكىنشى، وتباسىندا بالا تاربيەسىنە ءمان بەرىلمەگەنىن كورۋگە بولادى. جەتى جارعىدا «اكەسىنە قول جۇمساعان ۇل بالانى قارا سيىرعا تەرىس وتىرعىزىپ ماسقارالاعان, اتا-اناسىنا داۋسىن كوتەرگەن قىز بالانىڭ جازاسىن شەشەسى شەشكەن» دەلىنگەن. الايدا قازىر زامان باسقا. ءار قىلمىستىڭ وتەۋى زاڭمەن شەشىلەدى.
سوندىقتان جاستارعا ايتارىم: «ءبىز – قازاقستاننىڭ ازاماتىمىز! ءاربىر ازامات الدىمەن, مەملەكەتشىل بولۋى ءتيىس. سوعان قىزمەت جاساۋى كەرەك. زاڭعا باعىنۋ قاجەت»، دەپ ءسوزىن قورىتىندىلادى تاريحشى تەمىرعالي ارشابەكوۆ.
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
