Tarıh – halyqtyń myńdaǵan jyldar boıy jınaǵan tájirıbesi. Tarıhtta ómir bar. Al ómir zańdardan turady.
Qazaq halqy ejelden zańǵa, tártipke asa mán bere bilgen. Babalarymyzdyń «Qasym hannyń qasqa joly», «Esim hannyń eski joly», Táýke hannyń «Jeti jarǵysy» sııaqty ereje-zańdary bolǵany barshamyzǵa aıan. Ádildik izdep kelgen adamǵa ádil sheshimin aıtyp, toqsan aýyz sózdiń tobyqtaı túıinin taýyp, erdiń qunyn, nardyń pulyn eki-aq aýyz sózben tarazylaǵan bı, sheshender osy zańdar arqyly eldiń nebir sodyry men tentegin toqtatyp, shekiskendi bitistirip, arazdasqandy tatýlastyrǵan. Qaı kezde de ádildigin aıtqan. Ásirese el arasynda «Áz Táýke» atanyp ketken Táýke hannyń «Jeti jarǵysyn» zertteýshiler qazaqtardyń buǵan deıin qoldanylyp kelgen quqyq normalarynyń bir júıege keltirilip, tolyqtyrylǵan nusqasy dep qabyldaıdy. Shyndyǵynda, «Jeti jarǵy» týraly ne bilemiz? Bul týraly tarıhshy Temirǵalı Arshabekovten surap bildik.
«Qazaq halqynyń tarıhynda óte qıyn zaman bolǵany shyndyq. Osyndaı qıyn-qystaý zamandarda qazaq handarynyń ishindegi zańdylyqtar da boldy. Ony dala zańdylyqtary dep ataımyz. Bul ásirese Qasym hannyń tusynda shyǵarylǵan «Qasym hannyń qasqa joly» budan keıin «Esim hannyń eski joly» qazaq halqynyń, qazaq handyǵynyń dáýirlegen kezeńderinde boldy. Bul zańdardyń barlyǵy derlik qazaq halqynyń kúndelikti ómirine, jalpy sol kezeńdegi otbasylyq qundylyqtaryna, handyqtyń negizgi saqtalý dárejesine baılanysty úlken máselelerdi kótergen edi. Mine, osy zańdarǵa súıengen qazaq bıleri de el ishindegi
daý-janjaldar men saıası mańyzy bar máselelerdi sheshý úshin osy zańdardy qabyldaǵan bolatyn. Sondyqtan da Táýke hannyń tusynda jańa zań júıesi ene bastady. Ol «Jeti jarǵy» dep atalǵan edi.
«Jeti jarǵy» boıynsha, jazataıym kisi óltirý, áıeldi zorlaý, soqqyǵa jyǵý, urlyq isteý syndy qylmystardyń barlyǵy kináli dep sanalyp, kinálilerdiń árqaısysyna óziniń kinási moıyndaryna taǵylyp otyrdy. Osy kezeńde bıler sotynyń eki jaqty kelisýi boıynsha jazany qun tóleýmen almastyrýǵa bolǵan edi.
«Jeti jarǵyda» otbasy jáne neke zańy, jerdaýy, jesir daýy, qylmys pen qun daýyna, urlyq-qarlyq, tonaýshylyqqa jáne kýálik etýmen ant berý rásimderine oraı qalyptasyp, tujyrymdalǵan halqymyzdyń ulttyq ádep-ǵuryp zańdary kórinis tapqan. «Jeti jarǵy» zańdar jınaǵy memlekettiń ishki jáne syrtqy jaǵdaıyn kúsheıtýge baǵyttaldy. Bul zań qazaqtyń rý basylaryn jylyna bir ret jınalýǵa mindettedi. Bul jıyndarda memlekettiń syrtqy jáne ishki jaǵdaıyna baılanysty máseleler daýys berý negizinde sheshildi. Bul zań júıesi qazaq halqynyń ómirlik máselelerin barlyq jaǵynan qamtydy. «Jeti jarǵydan» keıin arnaıy ataýly zań júıesi jasalmaǵandyqtan jáne «Jeti jarǵynyń» ózi talap-tilekti qanaǵattandyrarlyq deńgeıde bolǵandyqtan, onyń kóptegen jol-jobalary men qaǵıdalary HH ǵasyrdyń basyna deıin qoldanylyp keldi», - dedi tarıhshy.
«QARA HALYQ PEN HANDYQ BILIKTIŃ ARASYN JAQYNDATTY»
Sondaı-aq Temirǵalı Arshabekov «Jeti jarǵy» zańynda aýyr qylmystar ólim jazasyna tartylǵanyn aıta ketti.
«Eldiń tirligi men birligin saqtaý maqsatynda bul kezeńde kóterilis, búlik shyǵarǵan kisilerge ólim jazasy buıyryldy. Budan keıingi úlken jazanyń biri – el múddesin satyp opasyzdyqjasaǵan adamdarǵa ólim jazasy buıyryldy. Otbasylyq qundylyqty saqtaý úshin ózge bireýdiń áıelimen zınaqorlyq jasap qoısa da, ólim jazasyna kesildi. Tusaýly atty nemese jylqyny urlaǵan kisige de osyndaı qatań jazalar qoldanǵany belgili edi.
Munyń dúnıege kelýine, onyń iske asýyna, qazaqtyń uly bıleriniń atqarǵan eńbegi úlken. Uly júzdegi Tóle bı, Orta júzdegi Qazybek bı, qaraqalpaqtarda Sasyq bı, qyrǵyzdarda Qarashbıge arqa súıegen edi. Osy jarǵy boıynsha, bılerdiń qoǵamdyq ómirde alatyn fýnkııasy oryndaldy. Olar júz, taıpa, rý bıleýshileri boldy. Ekinshiden, han ornyna talasqan sultandardyń talasyn joıý úshin de qajet boldy.
«Jeti jarǵy» kezinde Táýke han eldiń aýyzbirlishigin arttyryp, handyq bılikti nyǵaıtýǵa kúsh saldy. Ári osy tusta qazaq qoǵamy myqty bılik pen birlikti qamtamasyz ete aldy. Bul qazaq halqynyń arasynda handyq bıliktiń fýnkııalary odan ári tereńdeı túskenin kórsetti. Qara halyq pen handyq bıliktiń arasyn jaqyndatty», - dedi Temirǵalı Arshabekov.
Kez kelgen zaıyrly eldiń damý baǵyttaryn belgileıtin basty
qujaty – Ata zańy. Osydan birneshe jyl buryn búkil halyqtyq referendýmda keń baıtaq Qazaqstannyń kóp ultty halqy óziniń egemendik quqyǵyn barsha álemge pash etip, kóptegen eldermen terezesi teń, irgetasy myqty demokratııalyq jolmen damyp kele jatqan memleket ekendigin tanytty. Sóıtip, 1995 jyldyń 30 tamyzynda Qazaqstan Respýblıkasynyń Ata zańy ómirge keldi. Árıne, tarıhyn umytpaıtyn qazaq «Jeti jarǵy» men Ata zańnyń ózindik uqsastyqtaryn baıqaıdy. Ol qandaı?
«Jeti jarǵy» men Ata zańymyzdyń uqsastyǵy – eń mańyzdysy, elimizdiń, qazaq halyq tatýlyǵy, birligi. Árıne, 17 ǵasyrda jazylǵan «Jeti jarǵy» men búgingi Ata zańnyń aıyrmashylyqtary óte kóp. Arasynda 3-4 ǵasyr ótti. Ár zań óz zamanyna saı. Eń bastysy, eki zań úshin de eldiń birligi mańyzdy. Ekeýine de otbasy qundylyǵy basty qaǵıda bolady. «Jeti jarǵyda» kórsetilgen urlyq-qarlyq, otbasy qundylyǵy Ata zańymyzda da bar.
Sondaı-aq «Jeti jarǵyda» tóreligin aıtatyn bıler – qazirgi kezdegi sot. Zań organdaryn ótken zamandaǵy qazaq bılerimen salystyrýǵa bolady», - dedi tarıhshy.
Odan bólek, tarıhshy búgingi kúndegi mańyzdy máselege toqtala ótti. Aıtýynsha, jastar arasynda zań buzýshylyq kóbeıgen.
«Jeti jarǵyda» kótergen úlken másele – otbasylyq qundylyq. Otbasyǵa úlken mán berilgen bolatyn. Ókinishke qaraı, qazir elimizde qarttar úıi kóbeıip kele jatyr. Sondaı-aq teris pıǵyldy dinı aǵymdar jastar arasynda keń taralýda. Mundaı jolǵa kimder túsýde? Árıne, bos júrgen jumyssyz jastar. Olar zańǵa baǵynbaıdy, zańdy bilmeıdi. Ekinshi, otbasynda bala tárbıesine mán berilmegenin kórýge bolady. Jeti jarǵyda «Ákesine qol jumsaǵan ul balany qara sıyrǵa teris otyrǵyzyp masqaralaǵan, ata-anasyna daýsyn kótergen qyz balanyń jazasyn sheshesi sheshken» delingen. Alaıda qazir zaman basqa. Ár qylmystyń óteýi zańmen sheshiledi.
Sondyqtan jastarǵa aıtarym: «Biz – Qazaqstannyń azamatymyz! Árbir azamat aldymen, memleketshil bolýy tıis. Soǵan qyzmet jasaýy kerek. Zańǵa baǵyný qajet», dep sózin qorytyndylady tarıhshy Temirǵalı Arshabekov.
«Adyrna» ulttyq portaly
