كيىز ءۇي مەن ويۋ-ورنەك – قازاق حالقىنىڭ ەجەلگى زاماننان بەرى قالىپتاسقان ءداستۇرلى كوركەم ونەرىنىڭ كورىنىسى. شىن مانىسىندە قازاق حالقى ەجەلدەن ويۋ-ورنەك ارقىلى ويىن جەتكىزىپ، كيىز ءۇيدى قاسيەت ساناعان. ءتىپتى «كەرەگەڭ كەڭ، شاڭىراعىڭ بيىك بولسىن» دەگەن اقجارما تىلەكتەر دە كيىز ۇيدەگى جابدىقتارمەن بايلانىستى ايتىلعان.
كيىز ءۇي – كوشپەلى ءومىردىڭ تۇرمىسىنا لايىقتاپ جاسالعان جىلجىمالى باسپانا. كيىز ءۇيدى جيناۋ، قايتا قۇرۋ، ونىمەن كوشىپ-قونۋ دا ىڭعايلى.
تاريحىمىزعا كوز جۇگىرتسەك، كيىز ءۇيدىڭ جابدىقتارى، بەزەندىرىلۋىنە قاراي بىرنەشە تۇرلەرى بولعان. ولار: اق ءۇي، اق وردا، بوز ءۇي، التى قاناتتى، ءتورت قاناتتى سىندى.
كيىز ءۇيدىڭ بولىكتەرى قانداي؟
كيىز ءۇي كەرەگە، ۋىق، شاڭىراق اتتى ءۇش ەلەمەنتتەن تۇرادى.
كەرەگە – جىلجىمالى تور كوز. قازاق تىلىندە «كەرەگە» ءسوزى — كيىز ءۇيدىڭ اعاشتان جاسالعان ەڭ نەگىزگى بولىگى، قابىرعاسى ەكەنى انىق. «قابىرعا» بولماسا ءۇي دە بولمايتىنى بەلگىلى. دەمەك، كيىز ۇيدە ەڭ ماڭىزدى بولشەكتىڭ ءبىرى – كەرەگە.
كەرەگە باسى مەن شاڭىراقتى جالعاستىراتىن اعاش بولادى. ول – ۋىق. ونىڭ سانى ۇيگە بەكىتىلەتىن كەرەگە باسىنىڭ سانىنا تەڭ بولادى.
«شاڭىراعىڭ بەرىك بولسىن»، «شاڭىراعىڭ شايقالماسىن»، «كيەلى، قاسيەتتى شاڭىراق» ءسوز تىركەستەرى قازاق تىلىندە كەڭىنەن قولدانىلىپ كەلەدى. كيىز ءۇيدىڭ توبەسى – شاڭىراق. شاڭىراق – اتادان بالاعا مۇرا رەتىندە قالىپ وتىراتىن كيىز ءۇيدىڭ كيەلى بولىگى.
كيىز ءۇيدىڭ بۇلاي اتالۋى كيىزدىڭ جابىلۋىنا بايلانىستى. كەرەگە، شاڭىراق، قابىرعالار ءبىر-بىرىمەن ماتاسا بايلانعان سوڭ، ۇستىنە كيىز جابىلىپ، ءۇيدىڭ نەگىزىن قۇرايدى. كەيىننەن كيىز ءۇي ساندەلىپ، ويۋ-ورنەكپەن اشەكەيلەنەدى. تۇرمىستىق جابدىقتار مەن ەسىك، سىقىرلاۋىق بولادى.
كيىز ءۇي مەن ويۋ-ورنەكتىڭ بايلانىسى
قازاق بولمىسىنان وتە ونەرلى، ىسمەر بولعاندىقتان ۇلتتىق
ويۋ-ورنەكپەن ويدى بىلدىرگەن حالىق. ويۋ-ورنەك سالاسى - بىرنەشە عاسىردان بەرى اتادان بالاعا، ۇرپاقتان-ۇرپاققا مۇرا بولىپ، قولدانىستان ەشقاشان شىقپاعان ونەر ءتۇرى.
مادەني ومىردە ونەردىڭ وشپەس اسىل مۇراسى بولعان ويۋ-ورنەك كيىز ۇيدە، كورپە-جاستىقتاردا، جيھاز جابدىقتارى مەن اشەكەي، كيىمدەردە بەينەلەنگەن.
ويۋ ارقىلى مولشىلىقتى، اسەمدىكتى، سۇلۋلىقتى جەتكىزۋگە مۇمكىندىك بولعان. كۇيبەڭ تىرشىلىكتىڭ ءىزىن، بايتاق دالانىڭ اسەمدىگىن، سالت-ءداستۇردى كۇندەلىكتى تۇرمىس بۇيىمدارىنا ويۋمەن ناقىشتاپ، اشەكەيلەپ، قالدىرىپ وتىرعان.
تاريحشىلار مەن ويۋ-ورنەكتى زەرتتەۋشىلەر، مادەنيەتتانۋشىلاردىڭ ايتۋىنشا، ەجەلگى زاماننان بەرى تۇرمىستا قولدانعان ويۋ-ورنەكتەردىڭ ءمانىنىڭ استارىندا حالقىمىزدىڭ تابيعاتتان العان اسەرى مەن سول كەزدىڭ تۇرمىسىن سيپاتتاپ، تاماشا سۋرەتتەر مەن ويۋ ارقىلى دالمە-ءدال تۇسىرۋگە دەگەن ۇمتىلىسى جاتىر.
بەلگىلى زەرتتەۋشى زەينوللا سانىك ءوز ەڭبەكتەرىندە ءاربىر ورنەككە جەكە توقتالىپ، استارىندا جاتقان قۇپيانى اشۋعا تىرىسقان. زەرتتەۋشىنىڭ پىكىرىنشە، قاراپايىم ايبالتا - كۇش-قايراتتىڭ، سۋسىن ىشۋگە ارنالعان تورسىق – توقتىقتىڭ قۇپيا بەلگىلەرىن بىلدىرگەنىن ايتادى.
ويۋ-ورنەك نەنى بىلدىرگەن؟
جاس قىزدار مەن جىگىتتەردىڭ كۇندەلىكتى كيىمىنە، جاڭا وتاۋعا، كيىز ۇيگە ويۋدىڭ قۇسمۇرىن بەلگىلەر كوپ تۇسىرىلگەن. سەبەبى «قۇسمۇرىن» ويۋى - ۇشقان قۇستاي سامعاي بەرۋدى، ەرىكتى، باقىتتى بولۋدى بىلدىرسە كەرەك-ءتى.
حالقىمىزدا كەڭىنەن تاراعان ويۋدىڭ ءبىر ءتۇرى – تۇيەتابان. ولار كەرۋەنگە، مالدىڭ جابۋلارىنا بەينەلەنىپ، الىس جولدى مەڭزەگەن. ال «يتقۇيرىق» ويۋى جاقىن مەكەندى بىلدىرگەن.
حالىق اراسىندا ەڭ قادىرلى ويۋدىڭ ءبىرى ول – قوشقارمۇيىز. ءتىپتى بۇل ويۋ ءتۇرىن بارلىق جەرگە كەستەلەيدى: كيىز ۇيگە، ءۇي جابدىقتارىنا، كيىمگە.
قازاق حالقى ءۇشىن كيىز ءۇي – بوستاندىقتىڭ سيمۆولى سانالسا، ويۋ-ورنەك – مادەنيەتتىڭ مايەگىنە اينالعان.
