تۇڭعىش رەت. 95 جىل بۇرىن قازاقستان لاتىن الىپپەسىنە ءوتۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادى

1899
Adyrna.kz Telegram

1928 جىلى 20 جەلتوقساندا قازاق ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى قازاق جازۋىن لاتىن الىپبيىنە كوشىرۋ تۋرالى قاۋلى قابىلداپ، «ياناليف» (جاڭا ءالىپ) ءالىپبيى ارنايى ازىرلەندى.

قازاق ءتىلىنىڭ لاتىن الىپبيىنە كوشۋ تاريحىن قاراستىرعاندا لاتىن الىپبيىنە كوشۋ ۇدەرىسى مەن جاڭا گرافيكا نۇسقالارىنا عانا ەمەس، اراب الىپبيىنەن باس تارتۋدىڭ سەبەپتەرىنە دە ەرەكشە نازار اۋدارۋ كەرەك.

قازاقتار رەۆوليۋتسياعا دەيىن «توتە جازۋ»، ياعني اراب گرافيكاسىن قولدانعان.

بولشەۆيكتەر بيلىگىنىڭ ورناۋىمەن بۇرىنعى رەسەي يمپەرياسىنىڭ تەرريتورياسىن مەكەندەگەن باسقا حالىقتارعا قاتىستى ساياسات تا وزگەردى. جاڭا باسشىلىق تۇركى حالىقتارىنىڭ گرافيكالىق جۇيەلەرىن جاڭا ءبىرتۇتاس الىپبيگە اۋىستىرۋدىڭ بولاشاعىن كوردى. لاتىن ءالىپبيىنىڭ «رەۆوليۋتسيا ءالىپبيى» دەپ اتالۋى بەكەر ەمەس.

كەڭىنەن تارالعان لاتىنداندىرۋ تەك تىلدىك ماقساتقا ساي ەمەس، سونىمەن بىرگە ساياسي سالدارى دا بولدى. كەڭەس ۇكىمەتى پاتشالىقتىڭ ورىستاندىرۋ ساياساتىنا قاراما-قارسى لاتىن ءالىپبيى ارقىلى جاڭا دۇنيەتانىم قۇرۋعا، ءتىلدى ساقتاي وتىرىپ، گرافيكاسىن وزگەرتۋگە، دۇنيەنىڭ تىلدىك بەينەسىن وزگەرتۋگە ۇمتىلدى.

سونىمەن قاتار، كەڭەس وداعى اۋماعىنداعى كەيبىر حالىقتاردىڭ رەسمي جازۋ جۇيەسى مۇلدە بولماعان، مۇسىلماندار اراب تىلىندە جازعان، بۇل دا بولشەۆيكتىك يدەولوگياعا سايكەس كەلمەيتىن. اراب گرافيكاسى ونىڭ قاسيەتتى قىزمەتتەرىمەن، قۇرانمەن، بولشەۆيكتەردىڭ اتەيستىك سەنىمدەرىنە قايشى كەلەتىن ءدىني دوگمالارمەن تىعىز بايلانىستى بولدى.

لاتىنعا كوشۋ تەك مۇسىلمان جانە بۋدديس حالىقتارىندا عانا ەمەس، كەڭەس وداعىندا دا كيريليتسادان اۋىسۋ كوزدەلدى. بۇل جوبانى ورىس فيلولوگى ن.ف.ياكوۆلەۆ جۇرگىزدى. ونىڭ پىكىرىنشە، ورىس ءالىپبيى جازۋدىڭ كيريلليتسا ءتۇرىن ساقتاپ قالعان ەلدەر مەن قازان توڭكەرىسىنەن كەيىن لاتىن الىپبيىنە كوشكەن شىعىس حالىقتارىن ەكىگە ءبولدى، سونىمەن قاتار كيريلليتسا باتىس ەۋروپا ەلدەرىمەن ينتەگراتسياعا كەدەرگى بولدى.

لاتىن گرافيكاسىنا كوشۋ باستاماسىن تۇركى حالىقتارى دا وڭ قابىلدادى. بۇل باۋىرلاس تۇركى حالىقتارىنىڭ بىرىگۋىنە ىقپال ەتە الار ەدى. لاتىن الىپبيىنە كوشۋدى جاقتايتىن قوزعالىس 1923 جىلى كۇشەيە باستادى.

1928 جىلى 20 جەلتوقساندا قازاق ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى قازاق جازۋىن لاتىن الىپبيىنە كوشىرۋ تۋرالى قاۋلى قابىلدادى. وسى ماقساتتا لاتىن تاڭبالارى نەگىزىندە «ياناليف» (جاڭا ءالىپ) ءالىپبيى ارنايى ازىرلەندى. جۋرناليستيكا لاتىن الىپبيىمەن شىعارىلا باستادى; بالالار جازۋدىڭ جاڭا ءتۇرىن تەز مەڭگەرۋ ءۇشىن مەكتەپتە لاتىن گرافيكاسى قولدانىلدى. بۇل گرافيكا دياكريتيكانىڭ كومەگىمەن كەيبىر دىبىستاردى ءبىلدىرۋ فورمالارىنىڭ جەتىسپەۋشىلىگى ماسەلەسىن شەشتى، ياعني لاتىن الىپبيىندە پرەتسەدەنتتەرى جوق جاڭا بىرەگەي تاڭبالار جاسالدى.

بىراق قازاق تىلىندەگى لاتىن جازۋى ۇزاق ءومىر سۇرمەدى. كوپ ۇزاماي ۇكىمەت لاتىن الىپبيىنە كوشۋ ەڭ ءساتتى يدەيا ەمەس دەگەن قورىتىندىعا كەلىپ، ۇلگى بولعان تۇركيامەن قارىم-قاتىناس ناشارلادى. 1940 جىلى كەڭەس وداعى ەلدەرى لاتىن الىپبيىنەن كيريلليتساعا كوشتى.

 

پىكىرلەر