تەحنيكا
100 دوللارلىق كۋپيۋرا. قاسقايىپ تۇرعان بەندجامەن فرانكليننىڭ سۋرەتى. ول اقش-تىڭ پرەزيدەنتى بولمادى. بىراق بەينەسى اينالىمدا جۇرگەن نەگىزگى كوك اقشادا تۇر. ويتكەنى بەكەڭ سانالى عۇمىرىن اقش-تىڭ وركەندەۋى مەن كۇللى الەمدىك عىلىمنىڭ دامۋىنا ارناعان. 1727 جىلى ورتا ازيادا ءابىلحايىر باستاعان قالىڭ قول جوڭعارلارعا قارسى سوعىس اشىپ جاتقاندا 21 جاستاعى بوزبالا بەندجامين امەريكانىڭ فيلادەلفياسىندا ءوزىنىڭ باسپا ءۇيىن اشىپ «پەنسيلۆانيا گازەتى» مەن «كەدەي ريچاردتىڭ ءالماناحى» اتتى باسىلىمدارىن اڭىرتاتىپ جاتتى. ەگەر دەيمىن ءداا، سول كەزدە بەندجامين قازاق دەگەن جۇرت بار ەكەنىن بىلگەندە «پەنسيلۆانيا گازەتىنە» «اڭىراقاي شايقاسى» تۋرالى جازىپ، شاپىراشتى ناۋرىزبايدىڭ ءبىر جوڭعار باتىرىنىڭ باسىن قولىنا ۇستاپ تۇرعان سۋرەتىن ۇنپاراقتىڭ العاشقى بەتىنە جاريالار ما ەدى. كىم ءبىلسىن؟!
تاقىرىپتان اۋىتقىمايىن. ومىردە ءمىنسىز ادام جوق قوي. دەسەكتە «اقش-تاعى ءمىنزىز ادام» اتانعان فرانكليننىڭ عىلىمعا قوسقان ۇلەسىنىڭ جارتىسىنىڭ جارتىسىن ءتىزىپ كورەيىن:
1. بيفوكالدى كوزىلدىرىك (وچكي س دۆوينوي فوكۋسيروۆكوي: ۆەرحنيايا چاستسلۋجيت دليا دالنەگو زرەنيا، ا نيجنيايا دليا بليجنەگو چتەنيا).
2. گرومووتۆود (نايزاعاي سوققىسىنا توتەپ بەرە الاتىن قۇرىلعى)
3. تەربەلمە-كرەسلونىڭ جاسالۋ تەحنولوگياسىنا پوتەنت الدى
4. «شىنى گارمونيكا» اتتى سيرەك كەزدەسەتىن مۋزىكالىق اسپاپتى قۇراستىرىپ شىعاردى
5. العاش بولىپ وقدارىنى جارۋ ءۇشىن ەلەكتر ۇشقىنىن قولداندى. ەكسپەريمەنت ءساتتى شىقتى
6. وڭ(+) جانە تەرىس(-) ەلەكتر زاريادىنىڭ بەلگىلەنۋىن ويلاپ تاپتى
بەندجامين فرانكلين ومىردەن وتكەن سوڭ دا الپاۋىت امەريكادا الىپ عالىمداردىڭ قاتارادى كوبەيدى:
1. ادلەر – الىستان باسقاراتىن پۋلت
2. بەلل – تەلەفون
3. زينگەر – ءىس تىگەتىن ماشينە
4. فۋلتون – كەمە
5. مورزە – تەلەگراف
6. ستراۋسس – كادىمگى كيىپ جۇرگەن دجينسى
7. سيكورسكي – تىك ۇشاق (ۆەرتولەت)
8. پەمبەرتون – كوكا-كولا
9. ارمستونگ – FM-راديو
10. ماكسيم (حايرام ستيۆەنس) – پۋلەمەت
11. كوكرەين – ىدىس-اياق جۋعىش ماشينە
12. بەرلينەر – گرامموفون
وتيس – قاۋىپسىز جەدەلساتى
...
بۇل تۇلعالاردىڭ ەسىمى الەمدىك تاريحتا «امەريكا عالىمدارى» دەگەن التىن ارىپتەرمەن قالدى. ال قولىنان شىققان زاتتارى مەن بۇيىمدارىن ءالى كۇنگە دەيىن قاجەتىمىزگە جاراتىپ ءجۇرمىز. كەيدە ويلايمىن «قۇداي-اۋ، وسى امەريكالىقتار ويلاپ تاپپاعان نە قالدى ءوزى...» دەپ.
كولۋمب، كولۋمب، پويدەم كوپات كارتوشكۋ
كولۋمب كوكەمىز بولماسا ءبىراز كوكونىس پەن جەمىس-جيدەكتى بىلمەي وتەر ەدىك. داستارحانىمىز دا جۇتاپ تۇرار ما ەدى؟! افريكادان، شىعىس ەلدەرىنەن، ءۇندىستاننان كەلگەن اس اتاۋلىلار جەتەرلىك قوي. بىراق بۇگىندە نەگىزگى ازىققا اينالعان كارتوپتىڭ وتانى وڭتۇستىك امەريكا دەگەنگە سەنۋگە تۋرا كەلەدى. ءيا، كارتوشكا انتوشكانىكى ەمەس، كولۋمبتىكى. «انتوشكا، انتوشكا، پويدەم كوپات كارتوشكۋ...» دەگەن ءاننىڭ ءماتىنى دە قاتە جازىلعان نەمەسە جاي ۇيقاس ءۇشىن انتوشكا دەي سالعان. نەگىزىندە «كولۋمبكا، كولۋمبكا، پويدەم كوپات كارتوشكا...» دەپ ورىندالۋ كەرەك سياقتى. امەريكانىڭ وڭتۇستىك ورماندارىندا ءالى كۇنگە دەيىن جابايى كارتوپ وسەدى. بىرنەشە عاسىر بۇرىن امەريكادان ەۋروپا مەن ازياعا قونىس تەپكەن كەي كارتوپتار قازىر تۇرلەندى، وزگەردى. ءتىپتى ەلىمىزدە قازاقتىڭ تۇڭعىش عارىشكەرى توقتار اۋباكىروۆتىڭ اتىنا بەرىلگەن «توقتار» اتتى كارتوپ تا بار. 2003 جىلى الماتىداعى مولەكۋليارلى بيولوگيا جانە بيوحيميا ينستيتۋتى عارىشقا كادىمگى كارتوپتىڭ ءدانىن جىبەرەدى. كەيىن كەڭىستىكتە ءوسىپ شىققان داقىلدى عارىشكەر جەرگە الىپ كەلدى. بۇل قازاق عىلىمىندا «توقتار» كارتوبى دەگەن جاڭا اتقا يە بولدى.
XV عاسىردا كولۋمب امەريكا قۇرلىعىنا پەرۋ ارقىلى جاساعان ساياحاتىندا ەۋروپاعا كادىمگى جۇگەرىنى الىپ كەلدى. بىراق ول كازىرگى جۇگەرىدەن 10 ەسە كىشكەنتاي بولعان. بۇگىندە مەكسيكادا جۇگەرىنىڭ مىڭنان اسا سۇرىپىن كەزدەستىرۋگە بولادى. مەكسيكانىڭ ەجەلگى اڭىزدارىنا سەنسەك جۇگەرى كۇن مەن اي قۇدايىنىڭ ۇلى دەپ ەسەپتەلگەن. ديقان بولساڭ جۇگەرى ەك، مولدا بولساڭ تاكرار ەت.
يتاليان تىلىنەن اۋدارعاندا «التىن الما» دەگەن ماعاناعا يە Pomodoro-نىڭ وتانى امەريكا. ال بۇعان نە دەيسىزدەر؟ وڭتۇستىك امەريكانىڭ قالىڭ ورماندارىنا جولىڭىز ءتۇسىپ جاتسا قىزاناقتىڭ كوكەسىن كورەسىزدەر.
الىستان سارى قالپاعىن بۇلعاپ كۇن كۇزەتىپ، اي باعاتىن كۇنباعىستىڭ دا تۋعان جەرى امەريكانىڭ سولتۇستىگى. شەكىلدەۋىك بولساما شەكەسى تىرىسىپ قالاتىن اعايىن كولۋبقا راقمەت ايتسىن.
مۋزىكا. ونەر. روك-ن-رولل...
مۋزىكانىڭ ەرەكشە جانرلارى دا اقش-تا قالىپتاستى. ءبىز جاڭا زامان ىرعاعى دەپ اتوي سالىپ جۇرگەن دجازىمىز XIX عاسىردىڭ اياعىندا امەريكادا پايدا بولىپ قويدى. افريكا مەن ەۋروپا مادەنيەتىنىڭ توعىسۋىنان تۋعان جانر يمپروۆيزاتسياعا نەگىزدەلگەن. دەمەك فوناگرامماعا جول جوق. 1920 جىل مۋزىكا تاريحىندا «دجاز ءداۋىرى» دەپ قالدى. العاشقى بيگ-بەندتەردىڭ دە شارىقتاعان تۇسى وسى كەز.
سوۋل مەن روك جانە بليۋز تۋرالى جازىپ تا قاجەتى جوق. ول ءۇشىن تەك رەي چارلز بەن دجەيمس براۋندى تىڭداڭىز!
روك-ن-روللدىڭ ىرعاعىنا اكەمىز بەن شەشەمىز قانىپ ءوستى. بيلل حەيلي، ەلۆيس پرەسلي، چاك بەرريلەردىڭ سۋرەتىن جاستانىپ جاتتى، ءپىر تۇتتى. ولاردى وسى كۇيگە تۇسىرگەن تاعى دا سول امەريكا. نە دەگەن قۇدىرەت بۇل؟ مۋزىكانىڭ جارتىسىنان كوپ جانرىن جانىنا جيىپ الىپ وتىرگان نە دەگەن الپاۋىت ەل بۇل؟!
مەنىڭ جازعاندارىم اقش-تىڭ ادامزات بالاسىنا بەرگەن قۇندىلىقتارىنىڭ ءبىر بولشەگى ەمەس، شاڭنىڭ تۇيىرىندەي عانا بولىگى. بىراق وسىنىڭ ءوزى قانشاما داۋىرگە تىرەك بولىپ كەلە جاتىر.
بۇگىن اقش-تا تاۋەلسىزدىك كۇنى. قۇتتى بولسىن. نە دەيمىز باسقا؟ ءوزىمىزدى، الپاۋىت ەلمەن سالىستىرۋدى توقتاتپايمىز بىراق. نۇر-سۇلتان – ۆاشينگتون. بولماساڭدا ۇقساپ، باق. تەك سالىستىرما. ۇيات بولادى ايتپەسە! ۇقسا دەيدى جانە باق، باقىلا، وسى دەڭگەيگە قالاي جەتكەنىن زەرتتە دەيدى.
تاۋىربەك بوزەكەنوۆ
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
