قويان جىلىنىڭ قىسى 12 جىلدىق ءبىر اينالىمدا قىسى ايازدى، قاتتى بولعانىمەن قارى از، ەكىنشى ءبىر اينالىمىندا قارلى. سول قارلىسى بيىل وتكەن ەكەن. ەرتەدەگى قازاقتار ۇلۋ جىلىن «قۇت ۇلۋ»، «جۇت ۇلۋ» دەپ ەكىگە اجىراتقان، سەبەبى ۇلۋ جىلى ءبىر اينالىمدا جايلى بولسا، تاعى ءبىر اينالىمىندا جايسىز بولىپ قۇبىلىپ كەلەدى. ۇلۋ جىلىنىڭ جايسىز باسى/جايسىز اينالىمى دا بيىل ەكەن.
«...ۇلۋ كەلىپ كوتەردى ەلدىڭ وبالىن،
مال جۇتاتىپ، سىنىن الدى قورانىڭ
ناق ۇلۋداي ۇلىتقان جوق قازاقتى...» (بەيىمبەت مايلين).
«...ەلىڭدى زار ەڭىرەتكەن «ۇلۋ»، «قويان»،
سەنىڭ قۇرىپ قالعانىڭ تاڭىرگە ايان...» (قۇلتۋما مەن ناماز ايتىسى، 19 ع.).
مۇمكىن ۇلۋ جىلىمەن بايلانىستى دا ەمەس شىعار، تابيعاتتىڭ ءدال وسىنداي اپاتى راسىندا بۇرىن بولماعان شىعار.
سۋ تاسقىنى ەكى جاقتان بولدى، ءبىرى «كۇن رايىنىڭ» وزگەرىسى، ياعني تابيعي اپاتتان (قوستاناي، تورعاي، اقتوبە، بقو، ت.ب.), ەكىنشىسى تەحنيكالىق قاۋىپسىزدىكتى ساقتاماعاندىقتان (اتىراۋ، ت.ب. بوگەت جارىلۋى، سۋدىڭ ويعا قارقىنداپ ءتۇسۋى). قاردىڭ قالىڭ ءتۇسىپ، جەر توڭى جىبىمەي تۇرىپ ەريتىنىن ءبىر، جارتى جىل بۇرىن بولجايتىن حالىقتىق استرونوميالىق ءبىلىمدى ەسەپشىلەر مەن جۇلدىزشىلار قازىر قازاق جەرىندە جوقتىڭ قاسى. قازاق جەرىندە ءداستۇرلى جۇلدىزشىنىڭ سوڭعى تۇياعىنىڭ ءبىرى قوجامسەيىت اعا ەدى، ونىڭ دا وتكەنىنە ءبىراز جىل بولىپ قالدى.
19 عاسىردان باستاپ وبلىستار قۇرىلىپ، وبلىستار ۋەزد، بولىستىق، اۋىلدارعا ءبولىندى. جايلاۋلىق جەرلەرگە قاۋسىرا بەكىنىس، قالالار سالىنىپ، تۇراقتى اۋىلدار تۇسە باستادى. سۋ العان قوستاناي، تورعاي، اقتوبە وڭىرلەرىندەگى وزەن اڭعارلارى تاريحي داۋىرلەردە جايلاۋلىق جەرلەر بولاتىن. تاريحي داۋىرلەردە قار قالىڭ جاۋىپ، كوكتەمدە قار ەرتە ەرىپ، جەردىڭ توڭى ءجىبىپ ۇلگىرمەي قار سۋى جەردى شايىپ اعاتىن كەزدە قازاق كوكتەۋدە وتىراتىن. قىستا سايدا، ىقتاسىن جەردە، كوكتەۋدە مال اياعىنىڭ شيراۋىنا ىڭعايلى جازىقتىق، قۇمداۋىت جەردە وتىرعان. شىعىستاعى تاۋ ەتەگىندە 2 مەترلىك قار استىندا قالاتىن اۋىل ورنى دا تاريحي زاماندا جايلاۋلىق جەر بولعان.
سىرداريانىڭ وڭ جاق بەتىندەگى قىزىلقۇم قۇمدارىنداعى قۇم ادىرلار اراسىنداعى سايدا قىستاعان قازاقتار سىرداريانىڭ مۇزى سەڭىلمەي تۇرىپ، مۇز ۇستىمەن سىرداريانىڭ وڭ جاعىنان سول جاعىندا كوكتەۋگە 1-ءشى ناۋرىزدان-اق كوشىپ العان. كوكتەم ەرتە ءتۇسىپ، مۇز ەرتە سەڭەتىن جىلى اقپاننىڭ سوڭىندا كوكتەۋگە كوشىپ كەتكەن. سىرداريانىڭ سۋى ارناسىنان تاسىپ، قورقىت اتا قورىمىن، قورقىتتىڭ كەسەنەسىمەن قوسىپ سۋ شايىن كەتكەندە قازاق مال-جانىمەن قۇراقۇم، ارىسقۇم، داريالىقتاقىر جاققا الدىن الا ءوتىپ كەتكەن.
قىستاۋعا قار قالىڭ تۇسكەن جىلى، كوكتەمنىڭ ەرتە كەلەتىن كۇن رايىن بولجاۋ ارقىلى سەزسە، كوكتەۋگە ەرتە كوشىپ كەتكەن. ماڭعىستاۋ، اتىراۋ قازاقتارى دوڭىزتاۋ، سولتۇستىك ءۇستىرت ۇستىندە، تاسقاباق، بەسباي، اششىايرىق، تۇششىايرىق، تاساستاۋ، قاينار، يزەناعاش، اقساي، جىلىبۇلاق باسىندا كوكتەۋدە وتىراتىن. ەرتەدە ەلەك، سارىقوبدا، قاراقوبدا، جايىق كوكتەمدە ارناسىنان تاسىعاندا حالىق ءالى كوكتەۋدە ەدى، بۇل جەرگە جايلاۋعا كەلەتىن.
زامان ءبىر ورىندا تۇرمايدى، وتىرىقشى اۋىلدار، ۋربانيزاتسيا دامىدى. قار سۋىنىڭ تابيعي جينالاتىن ويپاتتارى مەن تابيعي جىرالار ۇستىنەن دە تۇراقتى قونىستار ءتۇستى، قارا جول ۇستىنەن تاس جولدار ءتۇستى. يننوۆاتسيا، تەحنيكانىڭ دامۋى ءداستۇرلى استرونوميالىق ءبىلىمدى تەجەگەنى راس، بىراق ودان دا قاشۋ مۇمكىن ەمەس. تابيعات اپاتىن دا توقتاتۋ مۇمكىن ەمەس. عىلىم دامىدى دەسەك تە، قالىڭ قاردى كەزەڭ، كەزەڭمەن ەرىتەمىز دەپ، "مۇزتاۋ" جاساپ وتىرۋ مۇمكىن بە؟ اتتەڭ، بوگەت جارىلۋىنىڭ الدىن الۋ مۇمكىن ەدى، ەندى كەش.
بۇرىنعىداي توبەسى شاتىرلانباعان توقالتامدا وتىراتىن زامان ەمەس، شاتىرلاپ قويعان توبەگە ءبىرىن-ءبىرى سۇيرەپ، ورمەلەپ شىققان قازاعىمنىڭ جۇرەگى مىقتى ەكەن!
Tattigul Kartaeva
